SYMBOLICZNE MALARSTWO JACKA MALCZEWSKIEGO

1. SYMBOLICZNE MALARSTWO JACKA MALCZEWSKIEGO

2. JACEK MALCZEWSKI �Gdybym nie byl Polakiem, nie bylbym artysta� � mawia Jacek Malczewski. Matejko chcial w nim miec swego duchowego i artystycznego spadkobierce, ale Malczewski woli isc wlasna droga. Nie zapomina jednak nigdy o wskaz�wkach mistrza Jana, kt�ry powtarzal �Malujcie tak, zeby Polska zmartwychwstala!�

4. ZYCIE MALCZEWSKIEGO Jacek Malczewski przychodzi na swiat 15 lipca 1854 roku w Radomiu, w starej ale zubozalej rodzinie ziemianskiej. Do 13 roku zycia Jacek wychowuje sie pod okiem rodzic�w, Juliana oraz Marii z Korwin Szymanowskich. Ojciec, az do swej smierc, pozostanie dla syna autorytetem i powiernikiem. W 1867 roku rodzice wysylaja Jacka do majatku wuja Feliksa Karczewskiego w Wielgiem. Tam chlopiec poznaje zycie wsi: odwieczny rytm p�r roku, folklor, obyczaje i tradycje, a przede wszystkim przyrode, powietrze i swiatlo, kt�rym pozostanie wierny w swoich obrazach. Tu wlasnie po raz pierwszy ujawnia sie jego rysunkowy talent.

5. W 1871 r. 17 � letni Jacek kontynuuje nauke w Krakowie. Jego nauczyciel Adolf Dygasinski zapisuje go na lekcje rysunku prowadzone przez Leona Piccarda. W lutym 1873 roku Malczewski zostaje przyjety na pierwszy rok studi�w w krakowskiej Szkole Sztuk Pieknych. Ciagle marzy o wyjezdzie za granice. W pazdzierniku mlody artysta jest juz w Paryzu. Zwiedza muzea i galerie, poznaje nowoczesne malarstwo. Jednak teskni za krajem, wczytuje sie w Slowackiego. Powstaja wtedy pierwsze rysunkowe koncepcje jego najslynniejszych obraz�w �Smierc Ellenai� i �Niedziela w kopalni�

6. W wieku 25 lat Malczewski rezygnuje z nauczycieli i zaczyna samodzielna kariere. Wiele czasu poswieca podr�zom. Po szesciu miesiacach pobytu w Monachium technika Malczewskiego ewoluuje, kompozycja obraz�w staje sie bardziej wypracowana a paleta rozszerza sie o kolory bardziej wyrafinowane. W listopadzie 1886 r., Jacek zarecza sie z c�rka krakowskiego aptekarza Maria Gralewska. W niespelna rok p�zniej sa juz malzenstwem i zamieszkuja w kamienicy Gralewskich. W 1888 roku malarz zostaje ojcem � na swiat przychodzi c�rka Julia. Cztery lata p�zniej rodzi sie syn Rafal, przyszly malarz.

7. Wkr�tce przychodzi uznanie. Malczewski jest w sile wieku, otrzymuje kilka waznych nagr�d w kraju i zagranica. W roku 1892 pojednal sie z Matejka, kt�ry odwiedzil go w pracowni przy ul. Lobzowskiej. W latach 1894 � 1897 dochodzi do zasadniczej przemiany w tw�rczosci artysty. Porzuca dotychczasowa, realistyczna maniere i zaczyna tworzyc obrazy symboliczne. Postrzegany jest jako artysta na wskros nowoczesny. W 1898 gleboko przezywa smierc matki.

8. Poczatek I wojny swiatowej spedza Malczewski w Wiedniu. W 1916 roku wraca do Krakowa. Podejmuje prace w Akademii, maluje obrazy inspirowane wydarzeniami wojennymi. Kiedy konczy sie wojna 64 - letni artysta znajduje sie w zupelnie nowej rzeczywistosci. Z jednej strony jest niekwestionowana slawa, a z drugiej zdaje sobie sprawe, ze jego malarskie wizje naleza do przeszlosci. Juz w latach wojny Malczewski rozpoczyna obrachunki z wlasnym zyciem. Powstaje wtedy wzruszajacy cykl obraz�w Moje zycie. Coraz czesciej maluje autoportrety i w jego dzielach pojawia sie motyw rozstania z wlasna tw�rczoscia.

9. W 1921 roku Malczewski ustepuje z funkcji profesora krakowskiej Akademii Sztuk Pieknych. W 1923 roku maluje tryptyk M�j pogrzeb. Sa to takze lata oficjalnego uznania. Otrzymuje order Polonia Restiuta IV klasy. Malarz powoli traci wzrok; musi przestac malowac. Umiera 8 pazdziernika 1929 roku. Zgodnie z zyczeniem zostaje pochowany we franciszkanskim habicie tercjarskim, w kt�rym przed laty sie portretowal. Jego prochy zlozono w Krypcie Zasluzonych w krakowskim kosciele na Skalce.

11. SMIERC ELLENAI- 1883

12. Milosc do Slowackiego zaszczepil w Jacku ojciec. Do �Anhellego� wraca Malczewski wielokrotnie. Krakowski obraz jest pierwsza, dojrzala wersja tematu, jakby dzielem mistrzowskim, kt�rym praktykujacy czytelnik �wyzwala sie� na mistrza, dowiadujac opanowania rzemiosla i sprawiedliwosci reki. Smierc Ellenai nawiazuje do kompozycji obrazu Simmlera Smierc Barbary Radziwill�wny. Tylko, ze miejscu bogatych kostium�w i przepychu kr�lewskiej komnaty, Malczewski pokazuje nedze sybirskiego szalasu, gdzie na surowym, slomianym poslaniu umiera oplakiwana przez Anhellego pokutnica-wygnanka.

13. Jednolita, brunatni � zlota orkiestra ton�w skupia uwage widza na rozswietlonej, bezwladnej postaci Ellenai. Uderza drobiazgowa wiernosc szczeg�l�w: rozrzucone naczynia, zgaszona swieca, r�zaniec, ikona; a takze mistrzowsko oddana materia: puszystosc futra, kruchosc slomy, szorstkosc poszarpanego obicia. Malczewski przygotowujac sie do tgeo obrazu wykonuje wczesniej wiele studi�w z natury.

14. A jednak, nie osiaga efektu naturalistycznego. Spokojna, elegijna w nastroju scena jest w rzeczywistosci bliska idealizujacej konwencji akademizmu. Zlotowlosa pieknosc bardziej przypomina modelki malarstwa salonowego, niz wynedzniale bohaterki naturalistycznych scen rodzajowych.

15. Zapewne i dlatego Smierc Ellenai zostaje tak entuzjastycznie przyjeta przez publicznosc. Wdziek tego pl�tna, jego walor sentymentalny � nie stracily zreszta na aktualnosci. Jak glosi legenda, byl to jedyny obraz, przed kt�rym zatrzymal sie, zwiedzajac Sukiennice, zaintrygowany Picasso. Zestawienie krakowskiego pl�tna z p�zniejszymi o cwierc wieku wersjami tematu � pelnymi barwnych dysharmonii i perspektywicznych, dynamicznych skr�t�w � pokazuje ewolucje, jaka czeka malarstwo Malczewskiego.

16. WIGILIA NA SYBERII - 1892

17. Obok Slowackiego � drugim patronem tych obraz�w jest malarz powstania styczniowego Artur Grottger, tw�rca czarno � bialych cykl�w: Polonia, Lithuania, Wojna. Kolejne �etapy�, �noclegi� i �postoje� Malczewskiego przywoluja atmosfere grottgerowskich karton�w, lacza bowiem naturalizm obserwacji z mitologizacja historii. W mrocznej, posepnej Smierci na etapie malarz zderza brutalne realia: lachmany lezacych na pryczach zeslanc�w, gest zawziecie drapiacego sie mezczyzny � z cichym, niemal niezauwazalnym dramatem: smiercia chlopca, przy kt�rym czuwa zrozpaczony starzec.

18. Okres syberyjski trwa w malarstwie Malczewskiego do konca lat 90 �tych i Wigilia na Syberii jest jednym z ostatnich pl�cien tego cyklu. �Osiem postaci (...) � pisze Mieczyslaw Wallis � i tylez wyrazu smutku, przygnebienia, melancholii. Jeden z uczestnik�w kurczowo zaciska dlonie, drugi zaslania sobie twarz talerzem, wzrok trzeciego bladzi daleko, podczas gdy rece jego ciezko i bezwladnie spoczywaja na stole; czwarty wpatruje sie tepo w plomien swiecy; wszyscy zas mysla o0 tym, co utracili i czego juz pewnie nie zobacza� Wigilia wyr�znia sie oryginalna kompozycja i ozywiona kolorystyka. Skromnie zastawiony st�l ukazany jest w ostrym skr�cie, po obu stronach siedza zeslancy, na sniezno � bialym obrusie lezy czarny chleb. Wszystko to przypomina sakralna powage Ostatniej Wieczerzy. Czerwony blask na dloniach i twarzach rozswietlonych plomieniem swiecy kontrastuje z blekitem cieni i chlodem bladej, saczacej sie z okna poswiaty. Dysharmonia kolor�w podnosi symboliczna ekspresje i dramatyzm sceny i dowodzi, ze paryska lekcja impresjonist�w nie zostala przez Malczewskiego zlekcewazona.

20. MELANCHOLIA � 1890-1894 Temat artysty w pracowni jest czesto podejmowany przez europejskich malarzy, zwlaszcza w 2 polowie wieku XIX, kiedy wzrasta zainteresowanie zr�dlami inspiracji sztuki. Malczewski z pewnoscia zna ,,Atelier� Courbeta, czy ,,Pracownie� Makarta, lecz jego wizja sklebionego, unoszacego sie nad ziemia tlumu, kt�ry wyplywa spod pedzla malarza i w gwaltownym pedzie zmierza w strone okna, a r�wnoczesnie atakuje widza jego interpretacje niezwykla, odbiegajaca od tradycyjnych wersji tematu. �Jestes pan szalony, ale masz ogromny talent� � m�wi Malczewskiemu paryski profesor E. Lehmann; i wlasnie w Melancholii owa szalencza wizyjnosc po raz pierwszy dochodzi do glosu. Jest to obraz dla artysty przelomowy. Tematycznie � stanowi zwienczenie dotychczasowych watk�w i poszukiwan, o0 czym m�wi zapisany z tylu pl�tna podtytul: �Prolog widzenia / wiek ostatni w Polsce.�.

22. Formalnie � zaskakuje zywiolowa dynamika, dziwacznym, pelnym gwaltownych skr�t�w upozowaniem postaci, a takze misterna konstrukcja przestrzeni zbudowanej z kilku punkt�w widzenia. Wiek naznaczony kleska kolejnych powstan ilustruja nastepujace po sobie pokolenia: od dzieci � uzbrojonych juz w szable i kosy � przez mlodzienc�w, dojrzalych mezczyzn, do bezsilnych, zakutych w kajdany starc�w. Gesty, najezony kosami strumien dramatycznie splecionych cial wydaje sie przelewac poza ramy obrazu i formuje nad podloga pracowni ksztalt lezacego krzyza albo powstanczej barykady. Rozpoznajemy kosciuszkowskich kosynier�w, zolnierzy napoleonskich, powstanc�w roku 63, placzace kobiety i sybirskich zeslanc�w. Widzimy tez postacie, wyposazone w inne, nie militarne atrybuty: ksiazke, skrzypce, klepsydre, palete czy pedzel. Wszystko stac sie moze bronia w walce o wyzwolenie. Dzis walka nie toczy sie juz na polu bitewnym, lecz w pracowni artysty. Alegoria konczacego sie wieku; wizja kolejnych etap�w zycia � od narodzin do smierci; ale takze refleksja nad przeznaczeniem i wolnoscia artysty. Symbolika obrazu jest wieloznaczna, podobnie jak tytulowa �Melancholia� � kobieta w czarnej zaslonie wpatrzona w sloneczny ogr�d i zagradzajaca droge do okna wolnosci. Fatum, przeznaczenie, czy � jak twierdzi Stanislaw Witkiewicz � �Melancholia, kt�ra lapie i pochlania caly blask swiatla i nie dopuszcza go do duszy artysty. Nie darmo Tadeusza Kantor twierdz, ze: �Bledne kolo, Melancholia to jest wielka opera narodowa na duza skale�.

23. BLEDNO KOLO 1895-1897 �We lbie moim- pisze Malczewski w liscie do zony- tak jak zawsze przesuwaja sie obrazy i obrazki, swiatla i cienie, i postacie. Wrazenia, odczute niegdys, uplastyczniaja sie, obrazy, niegdys widziane, wracaja i albo sie przenosza na pl�tno, albo gina zacierano nowymi- i tak jest, i bedzie przez cale zycie�. Z kolei Adam Heydel zauwaza: �Bledne kolo skupia, jak w soczewce, ten caly wir mysli i uczyc, kt�ry klebic sie bedzie kolo Malczewskiego az do smierci�. Artysta wciela sie tym razem w mlodego chlopca, czeladnika malarskiego, kt�ry przysiadl zamyslony u szczytu drabiny, z pedzlem w rece. Wok�l niego- w sinoblekitnej,zamglonej przestrzeni- klebi sie chmura splatanych figur, zaklety krag postaci, kt�re zeszly z obraz�w i osaczaja chlopca. Nagle bachantki i satyr, mlodzi w chlopskich kostiumach wiruja po jasniejszej, radosnej stronie.

24. Ale malarczyk ich nie widzi � wpatrzony w druga czesc kregu, skryta w ponurym, fioletowym cieniu, gdzie wija sie w konwulsyjnych gestach cierpiace, skute lancuchem postaci. U st�p zachlapanej farbami drabiny spadaja na podloge odrzucone przez chlopca kartonowe �patrony� � dekoracyjne wzorniki, symbol banalnych, sztywnych konwencji i stereotyp�w. Bledne kolo to kolejna alegoria artystycznej wyobrazni, to sen malarza, w kt�rym tlocza sie realnosc i fikcja, prawda i iluzja. W polskiej tradycji wizja szalonego tanca, czy korowodu obrazuje czesto ludzkie zycie, uwiklane w biologie i historie, wplatane w niewole rozkoszy i cierpienia. Jest to r�wniez symbol przemijania zycia i uplywu czasu. Chochli taniec w �Weselu� Wyspianskiego, somnambuliczne procesje w spektaklach Kantora, r�zne literackie pochody i polonezy � czerpia inspiracje z wizji Malczewskiego. Szczeg�lne miejsce w kole zycia malarz przeznacza sztuce. Artysta posiada intuicje i swieza wrazliwosc dziecka. Dlatego moze obserwowac wirujace nieuchronnie kolo czasu i byc blizszym tajemnicy poznania, niz uwiklane w splot przeciwienstw twory jego wyobrazni.

26. ANIELE, P�JDE ZA TOBA - 1901

27. Cykl ukazujacy spotkanie pastuszka z aniolem, w por�wnaniu z zawila, �barokowa� estetyka wielkich kompozycji, urzeka lekkoscia i prostota. Niewielkie, czesto malowane na desce obrazki sa parafraza typowych przedstawien Aniola Str�za. Ale anioly Malczewskiego � istoty z krwi i kosci, o niejasnej plci i dwuznacznym usmiechu � malo przypominaja opiekuncze duchy z ilustracji katechizmu. Ich piekne ciala, wzorzyste szaty i kwieciste wianki, ich fantastyczne, wielobarwne skrzydla o gotyckich lub barokowych ksztaltach � wyrastaja nagle na polnej drodze przed oczyma zdumionego dziecka, jak cud, senne przywidzenie. Lnianowlosy pastuszek w bialej koszulinie stoi na brzegu drogi, lub siedzi na plocie. Jest na granicy, kt�ra oddziela pole z jego stadkiem gesi, od drogi wiodacej w nieznane. Staje przed wyborem. Zdumiony, zafascynowany, a zarazem nieufny, patrzy na ukazujaca sie mu nadzieje cudownosci, obietnice swiata piekniejszego niz rzeczywisty.

29. �Aniele! P�jde za Toba/ Matke i ojca zostawie/ I brata z kt�rym sie bawie/ Nic a nic nie wezme z soba/ M�j srebrny- podam ci reke/ I p�jdziem sobie we dwoje�� W tych dzielach wracaja echa wierszy Teofila Lenartowicza- kt�re Malczewski cenil i znal na pamiec- a takze innych, literackich obraz�w ( Sienkiewicza, Dygasinskiego), gdzie bohaterem jest wiejskie niezwykle dziecko, zyjace marzeniami i przeczuciami innej, fantastycznej rzeczywistosci. Takie dziecko- samotne i niezrozumiane przez otoczenie- byle dla symbolist�w figura artysty: duszy naiwnej, nie uprzedzonej, zanurzonej w naturze.

31. SMIERC - 1902 Malczewski lubi pracowac cyklami. Tak jest z motywem Thanatosa- greckiego boga smierci, syna Nocy. W wyobrazni artysty temat smierci wiaze sie ze sceneria rodzinnego dworu i wspomnieniami z dziecinstwa. Wszystkie pl�tna cyklu charakteryzuje powaga, dostojnosc i hieratyczna posagowosc postaci, zblizajacych ich monumentalna ekspresje do rzezby antycznej. Jak zwykle Malczewskiego, takze i ta alegoria laczy w sobie kilka tradycji:

32. Na obrazie z 1898 roku- kobiecy aniol o zmyslowym ciele efeba, surowej twarzy i podw�jnej parze ostrych, jakby zelaznych skrzydlach, stoi na sciezce okalajacej gazon i ostrzy oselka kose. Od modrzewskiego dworu idzie ku niemu ciezkimi krokami starzec w szynelu, psy kreca sie nie spokojnie wok�l bialego ganku. Gra cieni w ksiezycowej poswiacie, kolorystyka polyskujacego spizu, wzmaga odczucie niesamowitosci stwarzajac niepokojacy, niemal surrealny klimat.

33. �Wszystko w barwach metali- pisze Agnieszka Lawniczakowa- chlodnych blekito-fioletach, gluchych zieleniach i tonach szaroziemskich, sprezonych z reszta gasnacych juz cieplych tchnien jesieni. I tylko biel jest tu kolorem wyr�znionym. Biel draperii rozlozonej na skrzydlach Thanatosa i tuz nad nia biala jasnosc portyku domu, kojarza sie ze soba jak calun smiertelny i brama- pr�g miedzy zyciem doczesnym a wiecznoscia�.

34. W p�zniejszym o cztery lata obrazie Smierc, mloda, dorodna kobieta, dzierzaca w prawej rece - jak sztandar � drzewce kosy, palcami lewej dloni przymyka oczy kleczacego przed nia starca. W oszczednej, statycznej kompozycji, w zastawieniu dw�ch profili, zlozonych modlitewnie dloniach wedrowca, w lagodnym i pelnym sakramentalnej powagi gescie kobiety jest spok�j i ukojenie. Zniwa sa przeciez czasem zbior�w; przypomina o tym lezace na podworcu zzete zboze. Smierc moze byc oczekiwanym wyzwoleniem, wytchnieniem po trudach owocnego zycia.

35. HAMLET POLSKI - 1903 Malczewski jest przede wszystkim malarzem czlowieka, ludzkiej warzy. Wizerunki przyjaci�l, nierzadko wybitnych ludzi epoki, sa dla niego pretekstem do budowanie zlozonych alegorii. Wok�l modela � przedstawionego czesto na tle pejzazu � pietrza sie symbole, rekwizyty, alegoryczne figury i sceny. Powstaje niepowtarzalna galeria portret�w, w kt�rej malarz � jak pisano � wykreowal wlasna rase ludzi �zyjacych w jakiejs chmurze nieszczescia�. Twarze znieruchomiale, zatopione w myslach i zapatrzone w siebie, zdaja sie nie dostrzega swiata, kt�ry je atakuje barwa biologiczna zmyslowoscia. To charakterystyczne �pekniecie rzeczywistosci� wyrazone jest takze w sposobie malowanie, w podziale przestrzeni. Hamlet pilski jest portretem Aleksandra Wielopolskiego. Tytulowy bohater stoi w pasiastej, zielonej tunice narzuconej na sweter i w zamysleniu skubie platki stokrotki. Jego rozterke, �hamletowski wyb�r� , uosabiaja dwie kobiety.

36. Po prawej stara, siwa Polonia, przepasana kontuszem, w zbozowym wiencu i koronie piastowskiej na glowie, wyciaga skute dlonie. Z lewej � mloda, naga dziewczyna gwaltownym ruchem zrywa kajdany; wiejska chusta i wieniec z mak�w, czerwona szarfa � to atrybut Polski rewolucyjnej. Ale obie Polanie: Polska-szlachta i Polaka-lud, Polska tradycji i Polska przyszlosc � to takze Demeter i Kora z antycznego mitu. Bogini zycia, ziemia-zywicielka i bogini smierci, plodnosci i zmartwychwstania. Polaczenie narodowego watku ze starozytnym mitem nasunela Malczewskiemu, drukowana w tym czasie, �Noc Listopadowa� Wyspianskiego, scena w kt�erj Demetr zegna sie z c�rka Kora. Mitologiczna interpretacja przelamuje antagonizm obu tradycji, wprowadza ograniczona wiez.

39. WIOSNA - 1904 �Wolalbym siedziec miedzy zytem na miedzy polskiej, gdzies w zapomnianym kacie patrzec sie na twarze ludu naszego, na siola nasze i blota, i lasy; tu calkiem ani natury, ani ludzi nie odczuwam� � pisze artysta z Wiednia do zony.

40. W ciagu lat spedzonych na podradomskiej wsi Dygasinski wprowadzil zdolnego ucznia we wszystkie tajemnice przyrody � Malczewski do konca zycia pozostanie wrazliwy na nature. Polski krajobraz jest dla niego egzystencjalna metafora przemijania i odrodzenia. Malczewski � pejzazysta byl od poczatku ceniony bardzo wysoko; podkreslano subtelny liryzm jego krajobraz�w, harmonijne zestrojenie barw. Niekt�rzy ubolewali, ze malarz uporczywie �psuje� zjawiskowe, nostalgiczne widoki pierwszoplanowymi, nieznosnie wyrazistymi figurami. Miniaturowe pejzaze w tle portret�w: rozlegle pola, zakola rzek, trawiaste groble, sklebione chmury i pojedyncze drzewa gdzies na horyzoncie � malowane zaskakujaco prostymi srodkami, przechodza kolorystyczne metafozy jak barwne etiudy, whistlerowskie �harmonie�.

42. Wsr�d pejzazy Malczewskiego sa takie, kt�re latwo zlokalizowac: zakole Wisly pod Zawichostem, wzg�rza Rozdolu, wierzby nad woda za plotem zwierzynieckiego ogrodu. W por�wnaniu z nimi Krajobraz z Tobiaszem to obraz szczeg�lny, to pejzaz-metafora. Lagodne zbocza, r�zowe platy ciezkiej, zaoranej ziemi zbiegaja w srodek pl�tna, ku zielonej rozpadlinie. W oddali za wzg�rzem dlugi dach stodoly; kilka samotnych drzew spina ziemie z niebem, po kt�rym szybuja bociany. Pusty, zastygly pejzaz przedwiosnia przecina skosem ukwiecona miedza, jej krawedzia czerwonoskrzydly aniol prowadzi Tobiasza; niosa rybe, kt�ra uzdrowi slepego ojca. Ich wedr�wka tropem budzacej sie do zycia natury wyznacza szlak nadziei.

43. Uderzajaca prostota i syntetycznosc, niecodzienna kolorystyka, czynia z Wiosny zaskakujaco �nowoczesne� dzielo, do dzis budujacy zdumienie wsp�lczesnych malarzy. Cisza i spok�j, statycznosc kompozycji � buduja mistyczne wrazenie harmonii ze wszechswiatem. W napieciu pion�w i poziom�w, sieci linii tnacych powierzchnia na geometryczne plaszczyzny � Kazimierz Wyka widzi przeczucie mondrianowskiej analizy przestrzeni. �Ten obraz jest esencja polskiego pejzazu. Jest prawdziwszy niz taki, kt�ry bylby namalowany z natury � pisze Rafael Malczewski, syn artysty i takze malarz � Zobaczylem bowiem Mlodego Tobiasza po raz pierwszy juz po smierci ojca i zostalem powalony. To, co myslalem, ze jest moje wlasne w malarstwie olejnym, okazalo sie byc czyms pochodnym od tego rodzaju pejzaz�w Jacka Malczewskiego. Tylko takiej sily i kondensacji wyrazu.�

44. ZATRUTA STUDNIA - 1905 Watek zatrutej studni przez kilkanascie lat powraca w malarstwie Malczewskiego, zasadniczy trzon cyklu stanowi jednak szesc pl�cien o niemal identycznych rozmiarach i zblizonej kompozycji, namalowanych na przelomie 1905 i 1906 roku. Miejscem akcji jest tu stojaca samotnie w polu studnia, przy kt�rej siedza, lub spotykaja sie r�zne postaci: mlode dziewczyny, znuzeni wedrowcy, dzieci. Miejsce jest wciaz to samo � drew � niana, kwadratowa krawedz oslaniajaca cembrowine, wielka stagiew z wypuklych klepek spietych przez zelazne obrecze. Zmieniaja sie straznicy zr�dla, ich wzajemne, zagadkowe relacje, i pory roku � gdy kolor pejzazu dyktuje temperature barwnej gamy. Stad potoczne nazwy obraz�w: Czerwona studnia, Niebieska� , r�zowa�.

45. Motyw studni ma bogata tradycje i zlozona symbolike. Studnia to zr�dlo wody zywej, zwierciadlo losu, odbicie skrytych mysli i podswiadomosci, oraz przede wszystkim � symbol wtajemniczenia, poznania prawdy o sobie i o swiecie. U Malczewskiego wykladnie komponuje tytulowa trucizna. Cykl ten doczekal sie wielu interpretacji. Na przyklad wedlug poety Lucjana Rydla, zwodnicza, podstepna Chimera zatruwa zr�dlo jadem narodowej niewoli, �I odtad, synowie nieczystej Ojczyzny / Od dziecka z tej studni pijemy trucizny�.

46. Wiekszosc badaczy podkresla jednak egzystencjalna, prywatna wymowe cyklu. Archetyp skazonego zr�dla odsyla nas do rajskiej symbolik drzewa zycia grzechu pierworodnego: pierwotnej skazy czlowieka, kt�ry dazac do zaspokojenia pragnien, ulega slabosciom, walczy z pokusami. Grzech moze miec wymiar spoleczny � bedzie to wtedy podkreslane przez Rydla biernosc i narodowe zaklamanie � lecz przede wszystkim jest sprawa osobista, intymna. Otwieraja cykl Chimera � z grubym tygrysim ogonem wystajacym z pod sp�dnicy, z wezem oplatajacym warkocz, i dwuznacznym usmiechem czerwonych, rozchylonych warg, ma twarz Marii Balowej � wieloletniej, pozamalzenskiej milosci malarza.

47. Nie wydaje sie jednak, by zatruta studnia wymagala doslownej interpretacji. Cykl broni sie wlasnie swa wieloznacznoscia, nastrojem kontemplacji i zadumy, refleksja nad celem zycia i walka z przeciwnosciami. Broni sie takze walorami malarskimi: rozpietoscia klimat�w, uroda krajobraz�w � z powracajacym o r�znych porach dniach i roku motywem Kopca Kosciuszki w tle. To pozwala zestawic te obrazu z rysowana w tym czasie seria widok�w na Kopiec Wyspianskiego, gdzie zblizona symbolika drogi, dazenia do celu, uzyskana zostala zupelnie odmiennymi srodkami malarskimi.

49. AUTOPORTRET W BIALYM STROJU - 1914 Nie bylo chyba w Polsce artysty, kt�ry pozostawil tak wiele autoportret�w. Jego pasja przedstawiania samego siebie zdumiewa, ale i zastanawia. Oskarzany o skrajny egotyzm i megalomanie; podejrzewany o transwestytyzm � Malczewski mial z pewnoscia sklonnosci narcystyczne, potrafil sie jednak zdobyc takze na bezlitosna autoironie, ostre kpiny. Portretowal sie sam i w towarzystwie, z Harpia i z Pegazem, en face i z profilu, w zbroi i damskim fartuchu, w berecie, kapeluszu, renesansowej mycce, peruce, a nawet � z zelazna tortownica na glowie. Malczewski - rycerz, malarz, sybirak; ale tez Tobiasz, Sw. Franciszek, a nawet Chrystus. Zmieniaja sie stroje, gesty, akcesoria � pozostaje charakterystyczna, zawsze tak samo nieruchoma twarz, z wysokim, lysym czolem i hiszpanska br�dka.

53. MALCZEWSKI I JEMU WSP�LCZESNI Malczewski czerpie z wielu zr�del: przerabia lekcje akademizmu, jezdzi do Paryza i Monachium, sledzi najnowsze prady. Zbyt dobrze jednak wie czego chce, by sie poddawac powierzchownym wplywom. To co proponuje jest do niczego nie podobne. W Krakowskiej Szkole Sztuk Pieknych Jacek Malczewski ma do czynienie z przedstawicielami malrstwa akademickiego. Najbardziej znany wsr�d jego nauczycieli jest bardziej historykiem niz malarzem. Nad Szkola dominuje postac mistrza Matejki, kt�ry potrafi nie tylko wyzwolic w uczuciach pasje tw�rcza, ale taz nia zawladnac i z mniej uzdolnionych uczynic nasladowc�w. Wprawdzie Malczewski buntuje sie przeciwko tyranii Matejki, wprawdzie krytykuje szkole ale edukacja w konserwatywnej uczelni odcisnie na nim silne pietno. Mlody artysta chce jednak formy zaczerpniete ze sztuki akademickiej wypelnic romantycznym uczuciem. Rozczytuje sie w Slowackim i podziwia dziela Artura Grottgera, kt�rego ceni wyzej niz Matejke. Nie ulega watpliwosci, ze Grottger uksztaltowal wyobraznie plastyczna Malczewskiego. Z dziel Grottgera Malczewski czerpie przede wszystkim wizje polskiej martyrologii oraz elegijny liryzm.

55. AUTOPORTRETY

58. MALCZEWSKI W MUZAECH BYDGOSZCZ � Muzeum im. Leona Wycz�lkowskiego BYTOM � Muzeum G�rnoslaskie GDANSK � Muzeum Narodowe KATOWICE � Muzeum Slaskie KIELCE � Muzeum Narodowe KRAK�W � Muzeum Narodowe LUBLIN � Muzeum Lubelskie L�DZ � Muzeum Sztuki

59. KONIEC Prezentacje wykonala Agnieszka Zubik