Morfo(no)logie

1. Morfo(no)logie College 9 Inleiding in de Morfologie (in relatie tot de Fonologie)

2. Inleiding Morfologie • Eerste uur: inleiding • indeling woorden • woordvorming • Tweede uur: diminutiefsuffix • diminutiefsuffix in het Nederlands • affixeigenschappen en het lexicon

3. Definitie Morfologie • Subdiscipline van de taalkunde die zich bezig houdt met de structuur van gelede woorden en met regels waardoor woorden gevormd kunnen worden.

4. Definitie Morfeem • Morfeem = Kleinste eenheid van een taal met een zelfstandige betekenis en/of grammaticale functie gel. & ongel.

5. Definitie Morfeem • Morfeem = Kleinste eenheid van een taal met een zelfstandige betekenis en/of grammaticale functie huis huis#deur huis#deur+tje • vroeger: kleinste betekenisdragende eenheid echter: een mooi boek/het mooie boek

6. Morfeem & Allomorf • Morfeem = Kleinste eenheid van een taal met een zelfstandige betekenis en/of grammaticale functie • Allomorf = één van de klankvormen van een morfeem, variaties van een morfeem met zelfde betekenis/functie. (vgl. foneem-allofoon) • vb. -tje, -pje, -kje, -je, -etje

7. Indeling woorden • Open en gesloten woordsoorten • Gelede en ongelede woorden • Gebonden en vrije morfemen

8. Open en gesloten woordsoorten • Open woordsoorten: • zelfst. nw./ww./adj./adverb/(interj.) • Gesloten woordsoorten: • voegw./prep./voornw./lidw./telw.

9. Open en gesloten woordsoorten • Alleen aan de open woordsoorten worden met grote regelmaat nieuwe items toegevoegd: check; save; chip; uitloggen; faxen; onwijs; hip cf. ook Reinsma (1975) Neologismen vet cool stond er nog niet in

11. Open en gesloten woordsoorten • Woord van de week (Jack Hoeksema): • http://odur.let.rug.nl/~hoeksema/wvdw-1.html • iPodisering – Sonjabakkeren – Pimpen – Monosyllabicus – Bokitoproof – Hangbejaarden – Hangduiven – Betutteltrut – Pim-moe – Poederbriever Nieuwvormingen zijn alleen mogelijk bij open woordsoorten: zelfst nw.; ww.; adj.; adv.

12. Open en gesloten woordsoorten • Zelfs bewuste pogingen om gesloten woordsoorten uit te breiden mislukken meestal. (vgl. het politiek correcte bez. vnw.zaar) het kind en zaar pop (vgl. mensjaren)

13. Open en gesloten woordsoorten • Niet alleen toevoegingen aan, maar ook verwijderingen uit het lexicon: • Sommige neologismen redden het niet: langspeler; naaktflitser; prop; gogo

14. Open en gesloten woordsoorten • Niet alleen toevoegingen aan-, maar ook verwijderingen uit het lexicon: • Sommige neologismen redden het niet: • langspeler; prop; gogo • Sommige woorden verdwijnen • kazemat; trimmen (?); wachten (voor)

15. Gelede en ongelede woorden • Definities: • Ongelede woorden bestaan uit één morfeem • Gelede woorden bestaan uit meerdere morfemen.

16. Gelede en ongelede woorden • Geleedheid is niet altijd even makkelijk vast te stellen: ontdekken is geleed (ont- en dekken leveren beide een relatief duidelijk te omschrijven bijdrage), maar vgl.ontberen, ontfermen,ontwaren. cf.onnozel(met dank aan N.Streekstra voor de strip) def. morfeem

19. Gelede en ongelede woorden • Geleedheid is niet altijd even makkelijk vast te stellen. blueberry echter: blackberry (kan ook rood of groen zijn) strawberry cranberry (cran betekent niets)

20. Gelede en ongelede woorden • Geleedheid is niet altijd even makkelijk vast te stellen. NRC: [Deze winkel heeft wekelijks aanbiedingen] ‘…omdat het publiek op koopjes is belust.’(Sassen 1964)

21. Gelede en ongelede woorden ‘…omdat het publiek op koopjes is belust.’ vgl. ‘...omdat hij het bedacht heeft.’ ‘…omdat hij het heeft bedacht.’ belust lijkt geleed; be is prefix?

22. Gelede en ongelede woorden *‘…omdat het publiek op koopjes is belust’ vgl. ‘...omdat hij het bedacht heeft.’ ‘…omdat hij het heeft bedacht.’ vgl.‘…omdat hij ziek is.’ * ‘… omdat hij is ziek.’ belust is een adjectief, net als ziek

23. Gelede en ongelede woorden Omdat de velden blank stonden, heeft de KNVB alle voetbalwedstrijden moeten ...

24. Vrije & gebonden morfemen • Gebonden morfemen kunnen niet los voorkomen. vb:ont- inontdoen; -heid in schoonheid

25. Vrije & gebonden morfemen • Gebonden morfemen kunnen niet los voorkomen. vb:ont- inontdoen; -heid in schoonheid • Vrije morfemen kunnen los voorkomen. vb:doen in ontdoen;schoon inschoonheid

26. Morfologische regels • Twee soorten morfologische regels: 1. Woordvormingsregels die de combinatie van morfemen beschrijven (flexie en woordvorming)

27. Morfologische regels • Twee soorten morfologische regels: 1. Woordvormingsregels die de combinatie van morfemen beschrijven (flexie en woordvorming) 2. Regels die de variatie in de klankvorm van morfemen verantwoorden

28. Woordvormingsregels • flexie (of inflectie) De vorm van een woord wordt aangepast aan zijn grammaticale functie in de zin in het geval van bijvoeglijke bepalingen, aan het woord waarbij het hoort.

29. Woordvormingsregels a. flexie 1. vervoeging (conjugatie) ik loop-hij loopt-wij lopen 2. verbuiging (declinatie) de vader- des vaders; groot-groter bij flexie blijft de woordsoort altijd gelijk

30. Woordvormingsregels a. flexie 1. verbuiging (declinatie) 2. vervoeging (conjugatie) b. woordvorming 1. afleiding (derivatie) groen+ ig groenig 2. samenstelling (compositum) huis # deur  huisdeur 3. samenstellende afleiding drie # wiel + er

31. 1. Afleidingen • Prefix: ge-; on-; pre-: • vb. gebod; onwijs; prehistorie • Infix: ge in het Yurok: • vb. sepolah‘veld’; segepolah ‘velden’ • Suffix: -heid; -schap: • vb. blijheid;ouderschap

32. 2. Samenstellingen • huisdeur; angstschreeuw; herfststorm; herfstsprookje; kraaieëieren(oude spelling)(Battus) • Grote combinatorische vrijheid: groentesoep - soepgroente voetbalzaal - zaalvoetbal

33. Battus!

34. High Fidelity (1995) - Nick Hornby • a once-in-a-lifetime-experience (p.58) • At the time I thought it was a let’s-be-grown-up-about-life’s-imperfectibility-sort-of-conversation, … (p.100) • Nederlands: een je-weet-wel-kater – Mag-ik-u-iets-vragen-meisjes (uit woord vd week)

35. Right Hand Head Rule • Normaal: laatste lid van een samenstelling is de kern: • huisdeuris een soort deur • keuze lidwoord: • de voetbalzaal • het droombeeld

36. Right Hand Head Rule • uitzonderingen (vaak gelexicaliseerd): • vrijuit (bijwoord) • flapuit, klaarover (zelfst. nw.) • kerkhof, domoor, tijdstip, Bijlmermeer (keuze lidwoord)

37. 3. Samenstellende afleiding • Probleem: hoe leid je deze woorden af? • drie # wiel + er • data:rondborstig; wijdbeens; machthebber; breedgeschouderd; veelwijverij Three Dog Night

38. Verschillende procédés • Flexie en afleiding kunnen ook plaatsvinden d.m.v. • ablaut • reduplicatie

39. Ablaut • Flexie: brek(en) - brak • Derivatie: schiet(en) - schot

40. Reduplicatie • Quecha: waya‘slap worden’ wayawaya‘los hangen’ • Bella Coola: s-tn‘boom’ s-tntn‘bomen’ • Sahaptin: pshwa‘kei pshwapshwa‘kiezel’ • Karok: páchup‘kus’ pachúpchup ‘kus veel’

41. Reduplicatie • Hawaiiaans: Humuhumunukunukuapua’a‘trekkervis’

42. Reduplicatie in het Nederlands? • Niet productief1, vaak ontleend • tumtum; tamtam; tomtom; klukkluk; blauwblauw; samsam; • bushbush; koeskoes; bonbon 1) thuisthuis; beerbeer

43. Diminutiefsuffix in het Nederlands • Morfonologische regel • Allomorfen: -je; -tje; -pje; -etje; -kje • data: teken; kooi; pal; paal; villa; dag; bom; boom; koning; ring; beloning; kegel; duw; kado; rollade; roker; tor; ton; bezem; pot; sloof; tas; haak; kop; kraam; paling ; woning; oma; koor; heer,etc.

44. Indeling data • -je: kopje; potje; haakje; sloofje; tasje; dagje regel

45. Indeling data • -tje: villaatje; omaatje; kadootje; rolladetje kooitje; duwtje; kegeltje; rokertje; tekentje; paaltje; koortje; heertje regel

46. Indeling data • -pje: boompje; kraampje; bezempje regel

47. Indeling data • -etje: palletje; torretje; bommetje; tonnetje; tongetje ringetje (niet:paal+etje) (niet:beloning+etje) (niet:bezem+etje) regel

48. Indeling data • -kje: koninkje; beloninkje; palinkje; woninkje (niet: rinkje; tonkje) regel

49. Morfonologische Regel • allomorf -jena obstruent ([-sonorant]) data

50. Morfonologische Regel • allomorf -jena obstruent ([-sonorant]) major classes (vgl. sonoriteitshiërarchie): obstruent son.cons. glijder vocaal p,t,k,f,s,.. m,n,,l,r j,w, i,u,a