Mövzu : “ÇİÇƏK VƏ AUESKİ XƏSTƏLİYİ” Mühazirəçi : dos. Ələsgərov Z.Ə. Gəncə- 2011

1. Mövzu: “ÇİÇƏK VƏ AUESKİ XƏSTƏLİYİ” Mühazirəçi: dos. Ələsgərov Z.Ə.  Gəncə- 2011 AZƏRBAYCAN RESPUBLIKASI KƏND TƏSƏRRÜFATI NAZIRLIYIAZƏRBAYCAN DÖVLƏT AGRAR UNIVERSITETI Fakültə: Baytarlıq təbabəti və əczaçılıqKafedra: Epizootologiya, mikrobiologiya və parazitologiyaFənn: EPİZOOTOLOGİYA VƏ İNFEKSİON XƏSTƏLİKLƏR“BAYTARLIQ ” ixtisası

2. PLAN • Xəstəliyin tərifi • Tarixi məlumat • İqtisadi zərər • Törədicisi • Davamlılığı • Epizootoloji xüsusiyyətləti • Patogenez • Gedişi və kliniki əlamətləri • Patoloji –anatomik dəyişikliklər • Diaqnoz • Təfriqi diaqnoz • Müalicə • İmmunitet • Profilaktika və mübarizə tədbirləri

3. ƏDƏBIYYAT SIYAHISI • R.A. Qədimov, İ.B. Məmmədov, S.Ə. Culfayev “Xüsusi epizootologiya”, “Azərnəşr”, Bakı, 1990. • Z.Ə.Ələsgərov, E.M.Ağayeva, Q.Ə.Dünyamalıqev “Baytarlıq virusologiyası”. Azərnəşr-2009 • Z.Ə. Ələsgərov “İnsanlar üçün təhlükəli heyvan xəstəlikləri”, “Azərnəşr”, Bakı, 2006. • A. A. Konopatkin və başqaları “Epizootologiya və k/t heyvanlarının infeksion xəstəlikləri”, Moskva, “Kolos”,1984. • R .A. Qədimov, M.Ə. Tağızadə “Baytarlıq mikrobiologiyası”, “Maarif”, Bakı, 1986. • R. A.Kadımov ,A.A. Kunakov, V.A. Sedov «İnfeküionnıe bolezni oveü», «Kolos», Moskva,1987. • R.A. Qədimov, İ.B. Məmmədov, Z.Ə. Ələsgərov “Epizootologiya”, “Elm”, Bakı, 1998.

4. ÇIÇƏK (VARİOLA) • Çiçək kontagioz infeksion xəstəlik olub isitmə, dəri və selikli qişalar üzərində spesifik səpkilərin əmələ gəlməsi ilə səciyyələnir. • Tarixi məlumat. Çiçək çox qədim dövrlərdən insanlara məlum olmuşdur. Yalnız 1766-cı ildə Burjel xəstəliyin infeksion olmasını müəyyən etmiş və 1896-cı ildə Cenner inəklərin çiçəyini qeyd etmişdir. Çiçəyin törədicisinin virus olması 1902-ci ildə Marks və Ştiker tərəfindən qeyd olunmuşdur. Rusiyada xəstəlik XVIII və XIX əsrlərdə geniş yayılmış ancaq 1979-cu ildə planlı qaydada aparılan spesifik profilaktik tədbirlər nəticəsində yox dərəcəsinə çatdırılmışdır. • Çiçək Afrika, Avropa, Asiya qitəsində geniş yayılmış və xüsusilə Aralıq dənizi sahillərindəki ölkələrdə bu infeksiyanın davamlı zonaları mövcuddur. • Iqtisadi zərər. Qoyunçuluq və donuzçuluq təsərrüfatlarında böyük letallıqla özünü göstərir. Bundan əlavə yun və ət məhsuldarlığı aşağı düşür. Müxtəlif profilaktik və sağlamlaşdırıcı tədbirlər həyata keçirilir ki, bu da müəyyən qədər vəsaitin xərclənməsinə səbəb olur. • Törədicisi. Xəstəliyin törədicisi DET-li virus olmaqla poksavirus ailəsinə mənsubdur. Bu virusun aşağıdakı sərbəst növləri mövcuddur: Orthopoxvirus, Carpipoxvirus, Suipoxvirus və Avipoxvirus. • Virusun ölçüsü 17-350 nm-ə bərabər olmaqla kub şəklindədir və virion xaricdən möhkəm qişa ilə əhatə olunmuşdur. • Müxtəlif növ heyvanlarda çiçəyin virusu morfoloji xüsusiyyətlarinə görə oxşardır, ancaq immunoloji xüsusiyyətlərinə görə fərqli cəhətləri vardır. • Virusda epiteliotropizm xüsusiyyəti mövcuddur. Epiteli hüceyrələrində amil ovalvarı cisimciklər: Paşen, Qvarpieli, Bollinger cisimcikləri yaradır ki, bunları da Morozoz üsulu ilə boyadıqda aşkar edilir. • Qoyun, keçi, donuz və quşların təbii çiçək virusları yalnız uyğun heyvan növünə patogendir. Ancaq qaramalın təbii çiçək virusu və çiçək vaksinləri isə geniş patogenlik spektrinə malikdir. • Çiçək virusunu yetişdirmək üçün toyuq embrionu, insan və qaramalın böyrəyindən hazırlanmış hüceyrə kulturalarından istifadə olunur. Hüceyrə kulturalarında kəskin sitopatogen təsirlə xarakterlənir.

5. Davamlılığı. Virus 55°C temperaturda 20 dəqnqə, 70°C-də 5 dəqiqə və qaynadıldıqda isə ani olaraq məhv olur. Çiçək virusu aşağı temperaturda davamlıdır. Qartmaqda amil 1,5 ilə, qoyun yataqlarında isə 6 ay, xəstəlikdən sağalmış heyvanların yununda isə 2 aya qədər sağ qalır. • Kimyəvi dezinfeksiya maddələrindən 3 %-li karbol turşusu, 3%-li natrium qələvisi, 1%-li formaldehid və 5%-li lizol məhlulu amili bir neçə dəqiqəyə məhv edir. • Epizootoloji xüsusiyyətləri. Təbii şəraitdə xəstəliyə xırda və iribuynuzlu heyvanlar, donuzlar, atlar və quşlar həssasdır. • Təbii şəraitdə iribuynuzlu heyvanlar, camışlar, atlar, qatırlar, dəvələr və hind donuzları inəklərin təbii çiçək virusu və çiçək vaksini ilə yoluxur. Donuzlarda xəstəliyi donuzların çiçək virusu və çiçək vaksini törədir. Qoyunlarda xəstəliyi qoyunların təbii çiçək virusu, keçilərdə isə keçilərin təbii çiçək virusu törədir. Toyuqlar, hind quşları, göyərçinlər, firəng toyuqları, qırqovul, tutuquşu və s. təbii quşlar çiçək virusu ilə yoluxurlar. • Infeksiya törədicisinin mənbəyi xəstə və virusgəzdirən heyvanlar olmaqla burun axıntısı və pustula mayesi ilə amili xarici mühitə yayırlar. Virus orqanizmə tənəffüs və həzm üzvləri vasitəsilə, selikli qişalar və dəri zədələnmələri ilə daxil olur. • Müəyyən olunmuşdur ki, virus transmissiv yolla da yayıla bilər. Bundan əlavə ana bətnində transovarial yolla da yoluxma müşahidə edilir. Virus orqanizmdən burun və göz axıntısı ilə ağızsuyu və qartmaqlar vasitəsilə xarici mühitə yayılır. • Infeksiya törədicisinin yayılmasında yem, su, xidmət vasitələri, peyin və s. mühüm rol oynayır. • Xəstəlik bütün fəsillərdə baş verirsə də ən çox və ən ağır gediş nəmli və soyuq hava şəraitində olur. • Tövlə şəraitində xəstəlik bəzən binadakı bütün heyvanları əhatə edir. Keyfiyyətsiz yemlərlə yemləndirmə, sıx və natəmiz şəraitdə saxlanma epizootik prosesi fəallaşdırır. Inəklərdə çiçək yüngül gedişli olmaqla yelində və xaya torbasında törədicilərin səpkilərinin əmələ gəlməsi ilə səciyyələnir. • Qoyunlarda çiçək ilin bütün fəsilləsində müşahidə edilməklə ilin soyuq və yağmurlu dövrlərində daha ağır formada gedir. Xəstəlik zərifyunlu qoyunlarda və cavanlarda daha çox müşahidə edilir. Ilin isti dövlərində çiçək əsasən xroniki gedişli olmaqla öz-özünə sağalma ilə nəticələnir. Qoyunçuluq təsərrüfatlarında müvafiq tədbirlərdən istifadə etmədikdə çiçəklə xəstələnmə 100% təşkil edir və ilin soyuq fəsillərində yüksək letallıqla özünü göstərir. Xəstəliyə görə qeyri-sağlam stasionar zonalarda və kütləvi peyvəndlər aparılan şəraitdə çiçək tək-tək heyvanlarda görünməklə olduqca yüngül gedişə malik olur və öz-özünə sağalır. Donuzlarda isə xəstəlik ağır formada getməklə qış və yazın əvvəllərində baş verir. Tezyetişən cinslər və çoşqalar xəstəliyə daha çox həssasdır. • Qaramalın təbii çiçək virusu və çiçək-vaksini tərəfindən törədilmiş xəstəlik yüngülgedişə malik olur və qısa müddətdə donuzlarda öz-özünə sağalma baş verir. Əgər donuzlar donuzların təbii çiçək virusu ilə yoluxursa, bu zaman xəstəlik ağırgedişli olur. Təsərrüfatlarda sanitariyanın səviyyəsinin aşağı olması və amilin xarici mühitin təsirlərinə davamlı olmağı ilə əlaqədar olaraq infeksion proses uzun müddət davam edir və çox vaxt stasionar şəkil alır. • Quşlarda çiçək ən çox quşların yemlənmə və saxlanma şəraitinin pozulması ilə əlaqədar olaraq baş verir. Xstəliyə qeyri-sağlam quşçuluq təsərrüfatlarında quşlar çox vaxt postinfeksion immunitetə malik olduğuna görə xəstəlik əsasən körpə heyvanlar arasında görünür. Quşlar sıx və ventilyasiyası nasaz olan binalarda saxlandıqda, yem payında A vitamini çatışmazlığı zamanı çiçəyə daha çox həssaslıq göstərirlər. • Atlarda çiçək nadir hallarda görünməklə əsasən dayçaların yoluxması ilə özünü göstərir.

6. Patogenez. Müxtəlifyollarlaorqanizmədaxilolmuş virus birneçəgündənsonraqandavəparenximatozorqanlardamüşahidəedilir. Sonra virus dərivəselikliqişalarınepitelihüceyrələrinətoplanır. Orqanizmincavabreaksiyasıkimiburadamüəyyənmərhələlərləinkişafedənçiçəkekzentemasıyaranır. Əvvəlcədərivəselikliqişalarüzərindəqırmızıləkələr-rezeolalaryaranır. 1-2 gündənsonraisəbuləkələrdüyünlərə-papulayaçevrilirvə 1-3 gündənsopradüyünlərqabarcıqlara-vezekulalaraçevrilir. Qabarcıqlarındaxilindəsarımtıl-serozlumayeolur. Bu mərhələ 5-6 günədəkdavamedirvəpustulalaraçevrilir. Bu dövrdəqabarcıqlarıniçərisindəkimayeqatılaşırvətədricənirinkütləsiilədolur. Bu mərhələ 3 gündavametdikdənsonrakrustozmərhələsiyaranır, yeniqurumuşpustulaqartmaqəmələgətirirvəbununaltındadərininepitelitəbəqəsibərpaolunur. Qartmaqadətən 5-6 gündənsonraqopubdüşür. • Beləardıcılmərhələləriribuynuzluheyvanlardavəatlardagörünür, digərnövheyvanlardamərhələlərinbəzisimüşahidəedilmir. • Çiçəkvirusunundəridənorqanizməkeçməsizamanıheyvanlarınyüngülxəstələnməsi, respirator vəalimeptaryoluxmadaisəağırxəstələnmənəzərəçarpır. • Gedişivəklinikiəlamətləri. Kəndtəsərrüfatıheyvanlarındaxəstəlikabortiv, yayılmışvəhemorrojiformadamüşahidəedilir. Abortiv forma zamanıdəriüzərindəazmiqdardaçiçəkocaqlarıyaranırvəbütünmərhələləryaranmadantezlikləsağamlailənəticələnir. • Yayılmış formazamanıçiçəkocaqlarıböyüksahəniəhatəedir, heyvanıntemperaturukəskindərəcədəyüksəlməkləonunvəziyyətiağırlaşır. • Hemorroji formazamanıdəridəvəpustulaiçərisindəçoxlumiqdardaqansağıntılarınəzərəçarpırvəbuna «qaraçiçək» dədeyilir. • Qoyunlardainkubasiyadövrüortahesabla 8 günolmaqla, ilk klinikiəlamətlərtemperaturunyüksəlməsi, gözqapaqlarınınşişməsi, burunvəgözdənirinli-seliklimayeninaxmasıdır. Birneçəgündənsonrabaşdaönvəarxaətraflarındaxilisəhtlərində, yelinüzərində, cinsiyyətüzvlərindəçiçəksəpkilərimüşahidəedilir. Qırmızıləkələr 1-2 günəpopulalaraçevrilir. Populalarsürətləböyüyürvəbirbaşaqalınqartmaqlarınəmələgəlməsinəsəbəbolur. Qartmaqlar 5-6 gündənsonraqopubduşurvəyerindəbirləşdiricitoxumadanibarətolançapıqlaryaranır. Xəstəlik 3-4 həftədavamedirvəçoxvaxtsağalmabaşverir. Bəzənmürəkkəbləşmələrləəlaqədarolaraqqastroenterit, ağciyərişiltihabıvəbəzən sepsis nəzərəçarpır. Quzularxəstəliyədahaçoxhəssaslıqgöstərir. • Xəstəliyinhemorrojivəyayılmışformasında 100%-ə qədər, yüngülgedişdəisə 2-3%-ə qədərölümmüşahidəedilir. • Qaramaldaxəstəliyininkubasiyadövrü 5 günolmaqla, temperaturazmiqdardayüksəlir, sonrayelinvəməmələrüzərindəçiçəkocaqlarıgörünür. Çiçəkmərhələləriardıcıllıqlabir-biriniəvəzedir. Qaramaldaçiçəkyüngülgedir, ancaqheyvanlarınəksəriyyətiniyoluxdurur. Bəzənmastitəmələgəlirki, buda 1 ayasağalır. Buğalardaçiçəkocaqlarıxayatorbasındaolur. Nəzərəalmaqlazımdırki, insanlarınpeyvəndiüçünistifadəolunmuşçiçəkdetritindənyoluxmuşqaramaltəbiiqaramalçiçəyivirusunanisbətənyüngülxəstələnirvətezsağalır.

7. Atlardaçiçəkocaqlarıənçoxağzınselikliqişasındagörünür. Bu ocaqlarmüxtəlifböyüklükdəolmaqlamərhələlərardıcıllıqlabiridigəriniəvəzedir, bəzimərhələlərinkişafetmir. Xəstəlik 2 həftədənsonrasağalmailənəticələnir. Boğazmadyanlardaçoxvaxtbalasalmabaşverir. • Donuzlardaçiçəkçoxvaxtmüsbətkeyfiyyətligedir. Çoşqalarağırformadaxəstələnirlər. Əvvəlcətemperaturyüksəlir, ümumizəiflikbaşverir. Sonrarinitvəkonyuktivitnəzərəçarpır. Dəriüzərindəçiçəksəpkiləriyaranırvəmərhələlərbiridigəriniəvəzedir. Xəstəheyvandaqaşınmabaşverir. Orqanizminrezistentliyininaşağıolmasıiləəlaqədarolaraqsekundarinfeksiyailəmürəkkəbləşməyaranır. • Çiçəkvaksiniiləyoluxmuşdonuzlardaxəstəlikyüngülgedişəmalikdir. Donuzçuluqfermalarındasanitariyaqaydalarınıngözlənilməməsi, yempayında mineral birləşmələriiazlığıçiçəyinmürəkkəbləşməsinəsəbəbolur. • Xəstəliyinpiskeyfiyyətligedişi 30-40 gündavamedirvəletallıq 40-80%-ə çatır. • Keçilərdəxəstəlikyüngül-gedişliolmaqlaçiçəksəpkiləriənçoxyelinüzərindəəmələgəlir. Çəpişlərdəağızvəburunboşluğununselikliqişasıdazədələnir. • Dəvələrdəçiçəkzamanitemperaturunyüksəlməsi, serozlu-kataralburunaxıntısıvəçənəaltılimfadüyünlərininböyüməsimüşahidəedilir. Çiçəksəpkisidodaqvəburunundərisiüzərindəvəağızınselikliqişasındamüşahidəedilir. Sonradanburundaxilisəthində, cinsiyyətüzvlərinahiyəsindəvətüksuznahiyələrdədəçiçəksəpkiləriyaranır. Dəvələrdəbəzənhəzmüzvləriprosesətutulurki, budaölümlənəticələnir. • Quşlardainkubasiyadövrü 7-20 günolmaqlaxəstəlikdəridifteriki, qarışıqvəkataralformadagedir. • Dəriformasızamanıquşlarınpipiyi, dimdik, ətraflarvəayaqlarüzərindəçiçəkqabarcıqlarıgörünür. Sonrabunlarquruyaraqqartmaqəmələgətirir. Qartmaqqopubdüşdükdənsonrayerindəçapıqtoxumaqalır. Körpəlordəxəstəlikağırformadagetməkləçoxvaxtonlarınölümüilənəticələnir. • Difteritiki forma zamanıyuxarıtənəffüzyollarınınvəağızboşluğununselikliqişasındazədələnmələrgörünür. Həminnahiyələrdəsarımtıl-ağrəngdəpərdələryaranmaqlabunlarselikliqişalarındərinqatlarınakeçirvəbelədifteritikipərdəniselikliqişalarüzərindənqopardıqdaqanaxıntısıbaşverir. Quşlardayemqəbuluvətənəffüsçətinləşir. Çoxvaxtburunkanalıvə infra-orbital sinus prosesətutulur. Xəstəliyindifteritikiformasıçoxvaxtsekundarmikroflorailəmürəkkəbləşirki, budaonlarınölümünəsəbəbolur. • Qarışıq forma zamanıiltihabhəmdəriüzərindəvəhəmdəağızboşluğununselikliqişasıüzərindəmüşahidəedilir. • Kataral forma konyuktivanınburunboşluğununvəgözaltısinuslarıniltihabıiləözünügöstərir.

8. Patoloji-anatomikdəyişikliklər. Heyvancəsədlərindəhemorrojidiatezdəyişikliklərigörünür. Serozörtüklərdəqansağıntıları, həzmnə respirator orqanlarınselikliqişasıüzərindəhemorrojiiltihab, yaravəeroziyalargörünür. Ağciyərdəkrupozpnevmoniyavəqanqrenasahələri, limfadüyünlərininböyüməsi, qaraciyər, ürəkvəböyrəklərdəparenximatozdegenerasiyamüşahidəedilir. • Quşlarındərisiüzərindəepiteliomalarselikliqişalardadifterikiiltihab, gözyaşıkanalındakataral-fibrinozlueksulatgörünürvəgözalmasıatrofiyaetmişolur. Bəzənhəzmüzvləri, parenximatozorqanlarvəhavakisələrindədəiltihabgörünür. 10%-ligümüşnitratlaişlənmişhistolojikəsiklərinmikroskopaltındamüayinəsizamanıtündpalıdırəngdəxüsusicisimciklərgörünür. • Diaqnoz. Xəstəliyədiaqnozqoymaqüçünonunepizootolojixüsusiyyətləri, klinikiəlamətləri, patoloji-anatomikdəyişikliklərinəzərəalınırvəlaboratoriyamüayinələriaparılır. Laboratoriyamüayinələrinəpatolojimaterialdanhazırlanmışyaxmalarınmikroskopiyası, müxtəlifcanlısisteməokmavəbiolojisınaqdaxildir. • Mikroskopiyaməqsədiləçiçəksahələrindən material götürülür, yaxmahazırlanırvəMorozovüsuluiləboyanır. Mikroskopaltındaxüsusicisimciklər-Paşencisimcikləriaşkaredilir. • Viruslumaterialatoyuqembrionuvəyahüceyrəkulturasıyoluxdurulur. Əgərgötürülmüşmaterialda virus olarsatoyuqembrionununxloriollantoisqişasındaxüsusiçiçəkləkələrivəembrionundaqansağıntılarımüşahidəedilir. Hüceyrəkulturasındaisəsitopatogendyişikliklərnəzərəçarpır. • Biolojisınaqməqsədiləadadovşanlarıvəbəzəndanalardanistifadəedilir. Bu məqsədləviruslumaterialdanemulsiyahazırlanırvəhəminheyvanlaraskarifikasiyayoluiləyoluxdurmaaparılır. Birneçəgündnsonrahəminyerdəpustullarınəmələgəlməsiyoxlananmaterialdaçiçəkvirusununolmasınıgöstərir. • Xəstəliyindiaqnozundaserolojireaksiyalardanaqargelindədiffuzpresipitasiyareaksiyasıvəhemaqqlütinasiyasınınləngiməsireaksiyasındanistifadəedilir. • Təfriqidiaqnoz. Xəstəliyiqoyunlardakontagiozlupustulyozludermatitvəqoturluqdan, qaramaldadabaqdan, çoşqalardaqeyri-infeksionxarakterliekzantemalardan, vezikulyarxəstəlikdən, atlardaməxmərəkdən, quşlarda respirator mikoplazmoz, infeksionlarinqotraxitvəkandidamikozdantəfriqetməklazımdır. Bu zamanmütləqçiçəyinmərhələlərüzrəinkişafınəzərəalınmalıdır.

9. Müalicə. Qoyunların çiçəyi zamanı xəstələr ayrılır və isti yerə aparılaraq keyfiyyətli və asan həzm olunan yemlərlə təmin edilir. Spesifik müalicə vasitələri olmadığı üçün simptomatik müalicə aparılır. Əgər bakterial infeksiyalarla mürəkkəbləşmə olarsa antibiotiklərdən istifadə edilir. • Qaramalda əsas proses yelində getdiyinə görə yelin süddən azad edilməli və çiçəkli sahələrə sink və bor məlhəmləri çəkilməlidir. • Donuzlarda zədələnmə nahiyələri 0,5%-li kalium-permanqanat məhlulu ilə işlənməlidir. Ağız boşluğunun selikli qişasını yumaq üçün 3%-li hidrogen-peroksid və ya kalium permanqanat 1:1000-də məhlulundan istifadə etmək lazımdır. • Atlarda dərinin çiçəklə zədələnmiş sahələrini yodoform və sink mazı ilə işləmək lazımdır. Ağız boşluğunu yumaq üçün 1%-li lizol məhlulu işlədilir. • Quşlarda simptomatik müalicə aparılır, rasionu A-vitaminli yemlərlə zənginləşdirilir. • Immunitet. Təbii şəraitdə xəstələnib sağalmış heyvanlarda yüksəkgərginlikli immunitet yaranır. Belə heyvanların qanında neytrallaşdırıcı, presipitinləşdirici, komplementbirləşdirici əkscisimlər və aqqlütininlər yaraiır. • Keçmiş SSRI-də qoyunların çiçəyinə qarşı 1944-cü ildən hidrooksialümin-formal vaksin işlədilir. Qoyunlara 0,5 ml və quzulara 3 ml dərialtı inyeksiya edilir. Immunitet 1 həftədən sonra yaranaraq 6-8 ay davam edir. Bundan əlavə N.V. Lixaçov öz əməkdaşları ilə birlikdə qoyunların çiçəyinə qarşı qliserinli toxuma hidrooksalüminformol vaksin hazırlanmış və ondan geniş şəkildə istifadə olunur. Quru kultural virusvaksin N.V.Lixaçov və Jidkova tərəfindən hazırlanmışdır. Bu vaksinlə peyvənddən 3-5 gün keçmiş immunitet yaranır və 9-12 aya qədər davam edir. N.V.Lixaçov və Y.F.Borisoviç qoyunlarda qarayara və çiçək vaksinlərini assosiyasiya olunmuş şəkildə işlətməyi təklif etmişlər. • Quşların çiçəyinə qarşı Az. ETBI tərəfindən 27-AŞ ştammından embrion-virus hazırlanıb. Vaksin bud nahiyəsinə skarifikasiya yolu ilə tətbiq edilir. Immunitet 15-20 gündən sonra yaranmaqla körpələrdə 4 ay, yaşlılarda isə 9-10 ay davam edir. • R.A.Qədimov qoyunların çiçək, qarayara və anaerob infeksiyalarına qarşı birgə vaksinasiya üsulunu təklif etmişdir. • Qaramalda peyvənd məqsədilə insanlarda işlədilən detritdən istifadə olunur. Detrit 1:1000-də fizioloji məhlulla duruldulub, skarifikasiya üsulu ilə və ya 0,5 ml dərialtına vurulur. • Donuzların peyvəndi üçün yenə həmin detrit işlədilir. Bu məqsədlə skarifikasiya olunmuş dəri səthinə 2-3 damla detrit sürtülür. Detritlə peyvənd olunmuş donuzlarda 6 ay müddətində immunitet yaranır. • Keçilərin çiçəyinə qarşı T.Y.Bannovski tərəfindən hidrooksialüminium formolqliserinli vaksin hazırlanıb. Yaşlılara 3 ml, körpələrə isə 1,5-2 ml vurulur və yaranmış immunitet 10 aya qədər davam edir. • Atların peyvəndi üçün detritdən istifadə edilir.

10. Profilaktikavəmübarizətədbirləri. Çiçəyinprofilaktikasıüçünbaytarlıq-sanitariyatədbirlərinətəsərrüfatlardaciddişəkildəəməledilməlidir. Yeniqəbuledilmişheyvanlarkarantindəsaxlanmalı, yemlərüzərindəbaytarlıqnəzarətiolmalı, çiçəyəqarşıvaksinasiyaedilmişheyvandarlıqişçiləri 14 günişdənazadolunmalıdır. • Xəstəliyəgörəsağlamtəsərrüfatlaradaxiledilmişqoyunvəkeçilər 1 ay karantindəsaxlanmalıdır. Xırdabuynuzluheyvan, dəvəvəquşlarınçiçəyizamanıtəsərrüfatakarantin, digərheyvanlarınçiçəyindəisəməhdudlaşmalarqoyulur. Çiçəkzamanıbütünxırdabuynuzluheyvanlarmüayinədənkeçirilirvəmüayinəninnəticəsindənasılıolaraq 2 qrupaayırmaqolar: Təzəxəstəliyətutulanlarvəxəstəliyəşübhəlilər, ikincisi-sağlamheyvanlar. Birinciqrupheyvanlarıayırıbmüalicəedirlər, ikinciqrupheyvanlarisəpeyvəndedilir. Xəstəlikdəməcburənkəsilmişheyvanlarınətivəhəmçininsağılansüdtəsərrüfatdaxilindəpaylanılır, ölmüşheyvancəsədləriisəyandırılır. Təsərrüfatlardaqoyunlarpeyvəndedilirvəbeləliklətəsərrüfatətrafındaimmunzonayaradılır. Caridezinfeksiyaməqsədilə 3%-linatriumqələvisi, 3%-lixlorluəhəngvə 2 %-lisönmüşəhəngməhlullarındanistifadəedilir. • Məhdudlaşmalarqaramalınçiçəyindəaxırıncıheyvanınsağalmasından 20 günsonra, donuzlardaisə 14 günkeçmişgötürülür. • Quşçuluqtəsərrüfatlarınayeniqəbuledilmişquşlar 1 ay karantindəsaxlanmalıdır. Quşçuluqtəsərrüfatlarındaçiçəkmüəyyənedildikdəxəstəquşlaröldürülür, ətibişirildikdənsonrasatışaverilir. Yumurtayalnızqidamaddəsikimiistifadəedilir. Sağlamquşqruputəciliolaraqvaksinasiyaedilir. Quşbinalarınındezinfeksiyaedilməsiüçün 4%-linatriumqələvisivəyaformaldehid, 20%-lisönmüşəhəngməhluluişlədilir. Karantinquşçuluqtəsərrüfatlarındaxəstəliyinləğvedilməsindən 2 ay sonragötürülür. Quşlarınhəmintəsərrüfatdanbaşqasınaköçürülməsinəkarantingötürüldükdən 6 ay sonraicazəverilir.

11. AUESKI XƏSTƏLIYI (MORBUS AUJESZKİ) • Aueskixəstəliyiinfeksionxəstəlikolub, isitmə, mərkəzisinirsistemininzədələnmələri, ağciyəriniltihabı, donuzlardanvəsamurlardanbaşqadigərheyvanlardaşiddətliqaşınmavətüklərintökülməsiiləsəciyyələnir. • Tariximəlumat. Xəstəlik ilk dəfə 1902-ci ildəmacaralimiAladarAueskitərəfindənmüəyyənedilmişdir. Rusiyadaxəstəlik 1909-cu ildəA.Akulovtərəfindənqaramaldaaşkaredilmişdir. • Aueskixəstəliyidünyanınəksərölkələrindəmüşahidəedilir. ÖlkəmizdəxəstəliyinöyrənilməsindəP.N.Andreyev, P.S.Solomkin, I.I.Kulaşovvə s. alimlərinmühümrollarıolmuşdur. • Iqtisadizərər. Xəstəliknəticəsindəölümbaşverir, məcburikəsimaparılır, balasalmamüşahidəedilir, xəstəheyvanlarınməhsuldarlığıaşağıdüşür. Bundanəlavəxəstəliyinləğviüçünmüxtəlifmüalicəvasitələrivəprofilaktiktədbirlərdənistifadəolunurki, budakifayətqədərmaddivəsaitlərinxərclənməsinəsəbəbolur. • Xüsusilədonuzçuluqvəvəhşiheyvanlarsovxozundaiqtisadizərərdahaböyükdür. • Törədicisi. Xəstəliyintörədicisi DNT-li virus olmaqla herpes viruslarailəsinəmənsubdur. Virus sferikformayamalikdir, diametri 180-190 mkm-ə bərabərdir. Amildəpantropizmxüsusiyyətimövcuddur, yəni virus əksərorqanvətoxumalaratoplanır. • Virus müxtəlifmənşəlihüceyrəkulturalarındayetişdirilirvəsitopatogentəsirəmalikdir. Bundanəlavə virus toyuqembrionunun fibroblast vəmüxtəlifnövheyvanlarınböyrəynddənhazırlanmışilkintripsinləşdirilmişhüceyrəkulturasındadayaxşıyetişir. • Davamlılığı. Virus müxtəlifnövobyektlərinüzərindəilinfəslindənasılıolaraqbirneçəgündənbirneçəayaqədərsağqalır. Günəşindüzşüaları 6 saata, səpələnmişşüalarıisə 12-48 saataamiliinaktivləşdirir. Aşağıtemperaturşəraitində virus uzunmüddətözvirulentliyiniitirmir. Amilçürümüşcəmdəkdə 1 ayaqədər, qurumuşgəmiricicəmdəklərdəisə 1-6 ayaqədərsağqalır. • Dezinfeksiyamaddələrindən 3%-lixlorluəhəngməhlulu, 1%-liformaldehidməhlulu, 3%-linatriumqələvisiməhluluvə 20%-lisönmüşəhəngməhluluvirusubirneçədəqiqəyəməhvedir.

12. Epizootolojixüsusiyyətləri. Təbiişəraitdəxəstəliyəəksərkəndtəsərrüfatıheyvanları, xəzdəriliheyvanlarvəgəmiricilərhəssasdır. Növvəyaşfərqinəəsasənheyvanlardahəssaslığındərəcəsimüxtəlifdir. Müəyyənolunmuşdurki, Aueskixəstəliyinəənçoxdonuzlar, itlərvəgəmiricilər, nisbətənazdərəcədəqaramalvəxəzdəriliheyvanlar, ənazisəatlarvəeşşəklərhəssaslıqgöstərir. • Irivəxırdabuynuzluheyvanlarda, it vəpişiklərdəxəstəlikağırgetməkləəksərənölümlənəticələnir. Körpəheyvanlaryaşlılaranisbətəndahaçoxhəssaslıqgöstərir. Təkdırnaqlıheyvanlardaxəstəliyətəbiidavamlılıqmövcuddur. • Xəstəliktörədicisininmənbəyixəstələrvəvirusgəzdirənheyvanlardır. Bunlarvirusuburunaxıntısı, konyuktivalmaya, südvəsidikvasitəsiiləətrafmühitəixracedir. Xəstəlikdənsağalmışheyvanlaruzunmüddətvirusgəzdirənolur. • Qaramal, qoyun, keçi, it vəpişiklərdəxəstəlikağırformadagedirvəölümlənəticələnir. Onagörədəbuqrupheyvanlardaepizootikprosesgenişyayılmaxüsusiyyətinəmalikolmurvəqısamüddətdələğvolur. Donuzvəsinantropgəmiricilərxəstəliktörədicisinənisbətənzəifdərəcədəhəssaslıqgöstərdiyiüçünonlardatədricənsağalmabaşverirvəuzunmüddətli virus daşıyıcılıqnəzərəçarpırki, budainfeksionprosesindavametməsinəsəbəbolur. • Xəstəliktörədicisininyayılmasındaamilləçirklənmişyem, döşənək, heyvanbinaları, müxtəlifgəmiricilərvəgəmiriciheyvanlarıncəsədlərimühümroloynayır. • Gəmiricilərvirusuuzunmüddətözorqanizmindəgəzdirirvəətrafmühitiçirkləndirir. Beləgəmiricilərtəbiətdəxəstəliktörədicisininehtiyatmənbəyikimiözünügöstərirvəepizootikprosesinuzunmüddətdavametməsinəsəbəbodur. • Təbiişəraitdəətyeyənheyvanlardavədonuzlardayoluxmaəsasənalimentaryollabaşverir. Çoşqalarxəstəanalarınıəmdikdəyoluxurlar. Həmçininselikliqişalarvasitəsilə, bəzənaerogenyolla, dərivasitəsiləvəanabətnindəyoluxmaqeydolunur. • 3-4 həftəlikçoşqalardaxəstəlikbədxassəligedişəmalikolmaqlaölümlənəticələnir. Yuxarıyaşqrupunamənsubolançoşqalardaağırformadaxəstələnir, ancaqonlarınbirqismisağalır. Yaşlıdonuzlarisəyüngülformadaxəstələnməkləxəstəlikçoxvaxtgizliformadagedirvəbeləheyvanlarıaşkaretməküçünserolojireaksiyalardanistifadəedirlər. • Qeyri-sağlamdonuzçuluqtəsərrüfatlarındaxəstəliyəqarşımüvafiqmübarizətədbirləriaparmadıqdastasionarxarakteralır. • Digərnövheyvanlardonuzlarlasıxəlaqədəolduqdaonlarınyoluxmasımüşahidəedilir. • Gövşəyənheyqanlardaparenterialyoluxmaüstünlüktəşkiledirvəonagörədəqansoranhəşəratlarəsasyoluxdurucuhesabolunur. • Aueskixəstəliyinəgörəqeyri-sağlamiridonuzçuluqtəsərrüfatlarındavaxtındasağlamlaşdırıcıtədbirləraparılmadıqdainfeksionprosesuzunmüddətdavamedərəkonunstasionarlığınasəbəbolur. Beləvəziyyətamilinobyektlərüzərindəmüəyyəndavamlılığıdonuzlardauzunmüddətli virus daşıyıcılıqvə s. iləizahedilir. • Xəstəlikheyvanlararasındaənçoxilinpayız-qışfəslindəgörünürki, budahəmindövrdəheyvanlarınyemləmə-saxlanmaşəraitininmüəyyənqədərpisolması, baytarlıq-sanitariyatədbirləriiinyerinəyetirilməməsivəgəmiricilərinçoxolmasıiləizahedilir.

13. Patogenez. Əgərviruzalimentarvəaerogenyollaorqanizmədaxilolursabuzamanəvvəlcəgirişyolundareproduksiyaedirsopraneyrolimfogenyolladahadoğrusuüçlüsinir, dil, udlaqvəhissisinirvasitəsiləbaşbeyinəyayılır. Nəticədəbaşbeyininitiiltihabı, xüsusiləuzunsovbeyinin, varolikorpusununağırzədələnmələribaşverirki, budaçoxvaxtheyvanlardasinirpozğunluğuəlamətlərikimimeydanaçıxır. • Əgər virus orqanizmədərivasitəsilədaxilolursagirişyolundasürətləçoxalır, sonraisəhematogenvəlimfagenyollabütünorqanizməyayılır, başbeyininkəskinzədələnmələriolmur. Virusunhəyatfəaliyyətiməhsullarıqandamarınındivarınatəsirgöstərir. Nəticədəmüxtəliforqanlardahemorrojidiatezyaranırki, budadonuzlardadahaçoxmüşahidəedilir. • Sinirsistemininpozğunluğunəticəsindəzülal, karbohidratvə mineral maddələrmübadiləsipozulur. • Xəstəliknəticəsindəqandaalbumininmiqdarıazalır, qammavəbetta-qlobulinfraksiyalarıartır. Qandaxloridlərinvəkaliumunçoxalması, fosforvəkalsiumunazalmasımüşahidəedilir. Eritrositlərinmiqdarıazalır, bununəksinəolaraqleykositozbaşverir, yənisidikdəzülalın, şəkərinböyrəkepitelilərinin, eritrositlərinvəleykositlərinçoxolmasıaşkaredilir. • Asetilxolinvəhistaminmübadiləsininpozulmasıiləəlaqadarolaraqqaşınmaəmələgəlir. Çünkidərininqaşınansahələrindəhistaminvəasetilxolininmiqdarıazalır, histaminozavəeolinesterazanınfəallığıyüksəlir. • Gedişivəklinikiəlamətləri. Inkubasiyadövrütəbiiyoluxmada 1-20 gün, süniyoluxmadaisə 3-5 gündavamedir. Digərheyvanlardanfərqliolaraqdonuzlardaqaşınmaolmur. Xəstəliyinseptiki, epileptik, oqlumvarıvəqarışıqformalarımövcuddur. • 10 günlüyəqədərçoşqalardayoluxmayaanabətnində, yadasüdəmənzamanbaşverir, bunlardaxəstəlikitiseptisemiyavəmeninqoensefalitşəklindəgedir. Çoşqalardaudlağınspazması, ağızdanmayeaxması, hərəkətinpozulmasıvə 4-12 saataölümnəzərəçarpır. • 10 günlükdən 4 aylığaqədərçoşqalardaxəstəlikənçoxqarışıqformadagetməklətemperaturunyüksəlməsi, ümumizəiflik, hərəkətinçətinləşməsivəsinirsistemininpozğunluğuəlamətlərimeydanaçıxır. Çoşqalardasinirsistemininzədələnmədərəcəsindənasılıolaraqepileptikvəoqlumvarıformalara aid olanəlamətlərmüşahidəedilir. • Epileptik forma zamanısağlamgörünənçoşqalaqəflətənoyanıqlıq, narahatlıq, qeyri-adihərəkətlər, bəbəyingenəlməsi, görməninpozulmasımüşahidəedilir. Çeynəməvəboyunəzələlərindətutmalar, dişlərinixırçıldatma, konyuktivit, gözdənvəburundanaxıntımüşahidəedilir. Çoşqayanıüstəuzanır, başınıgeriyəəyirvəətraflarıiləüzməhərəkətiedir. Qırtlağınnəticəsindəafoniya (səsbatma) inkişafedir. Sonragörməmərkəzinin, udlaqvəqırtlaqəzələlərininifliciyaranır. • Oqlumvarı forma zamanıçoşqalarhərəkətsizdurur, başiniyerəsöykəyir, səndələməhərəkətləriedir. Gövdəninboynunəyilməsivəqulaqlarınvəziyyətinindəyişməsigörünür. Nəbzvətənəffüstezləşir, boğulmamüşahidəedilir. Xəstəlikbirneçəsaatdanbirneçəgünəqədərdavamedirvəçoxvaxtölümlənəticələnir. • Çoşqalardabəzənxəstəliyinmədə-bağırsaqformasıgörünürki, buzamanqusma, qanlıishalvəölümbaşverir.

14. Bundanəlavəxəstəlikağciyərformasındadaözünügöstərir. Bu zamantemperaturun 42°C-yə qədəryüksəlməsi, öskürək, burundanselikli-irinliaxıntı, pnevmoniyaya aid olanklinikisimptomlarıbaşverirvə 1-2 günəçoşqalarınölməsimüşahidəedilir. Yaşlıçoşqalarvədonuzlardaxəstəliknisbətənyüngülformadagetməkləbunlardaöskürək, temperaturunyüksəlməsi, gözdənvəburundanselikli-kataralmayeninaxmasımüşahidəedilir. Bəzəndonuzlardaxəstəliyinağırformasımüşahidəedilir. Bu zamanburunaxıntısı, səndələməhərəkətləri, öskürək, tənəffü-sünçətinləşməsi, ətrafların, udlağınvəqırtlağıniflicigörünür, sonraölümbaşverir. • Ana donuzlardalaktasiyapozulur, boğazheyvanlardabalasalmagörünür. • Çoşqalardaxəstələnmə 70-100% olmaqla 2 həftəliklərdəölüm 80-100%, nisbətənyaşlılardaisə 40-80%-ə çatır. • Iribuynuzluheyvanlardaxəstəlikzamanıtemperaturun 420C-yəqədəryüksəlməsi, ümumizəiflik, yemdənimtina, gövşəməninpozulması, gövdəninbəzinahiyələrində, xüsusiləbaşnahiyəsindəgüclüqaşınmamüşahidəedilir. Bu zamanheyvanayaqlarınıyerədöyür, özünüoyanabuyanaçırpır, yerəyıxılırvəçevrilməhərəkətləriedir. Sonragövdəninmüxtəlifçahiyələrindəəzələləringərginləşməsiiləəlaqədarolaraqbaşınıgeriqatlaması, belindonqarlaşmasıgörünür. Heyvanlardacinsioyanıqlıq, sidikburaxmanıntez-tezolması, tərləməvəgövdəəzələlərinintitrəməsimüşahidəedilir. Heyvanyerəyıxılırvə 1-4 günəölümlənəticələnir. • Bəzənqaramaldaqaşınmaolmur, tərləməvəağızdanmayeaxımıgüclənir, mədəönlüklərininatoniyası, timpaniya, yuxuluqvəümumizəiflikləəlaqədarolaraqonlarınölümümüşahidəedilir. • Qoyunvəkeçilərdəklinikiəlamətləriribuynuzluheyvanlardaolduğukimidirvə 1-2 günəqədərölümlənəticələnir. • Xəzdəriliheyvanlardaümumiklinikisimptomlardanəlavəqusma, qaşınmavəoyanıqlıqmüşahidəedilir. Samurlardaadətənqaşınmaolmur, səndələməhərəkətləri, boğulma, udmaaktınınçətinləşməsigörünür. Xəstəlikxəzdəriliheyvanlarda 1-3 gündavamedirvəölümlənəticələnir. • It vəpişiklərdənarahatlıq, qaşınmavətüküntökülməsigörünür. Bəzənitlərdəquduzluğuxatırladangüclüoyanıqlıqinkişafedir. Bundanəlavəəzələlərintitrə-məsi, səndələmə, kloniktutmalarnəzərəçarpır. Salivasiyagüclənirvəsuyatələbatartır. Boğulmavəiflicləəlaqədarolaraq 1-2 gündənsonraheyvanlartələfolur. • Atlardaxəstəlikbəzənyüngülformadagedirki, buzamanümumizəiflik, iştahınpozulması, belinindonqarlaşmasıvəbirneçəgündənsonrasağalmanəzərəçarpır. Xəstəliyinağırformasındagüclüqaşınma, siniroyanıqlığı, əzələtitrəməsivətutmalarımüşahidəedilir. Qıcığaqarşıcavabreaksiyasıhəddənartıqçoxolur. Xəstəlik 1-2 gündavamedirvəsağalmışatlardaçoxvaxtkorluqyaranır.

15. Patoloji-aiatommkdəyişikliklər. Ölmüşheyvanlarındərisiüzərindədonuzvəsamurlardanbaşqaadətənsürtünmə, zədələnməvətüksüzləşmişsahələrgörünür. Dərialtıtoxumadahemorrojiinfiltratmüşahidəedilir. Yuxarıtənəffüsyollarınınselikliqişasıhiperemiyalıvəşişmişolur. Mədə-bağırsaqşöbəsininselikliqişasındaqansağıntılarıvəhiperemiya, həmçininkataral, bəzənisəhemorrojiqastroenteritgörünür. Ətyeyənheyvanlarınmədəsindəçoxvaxthəzmolunmamışyemkütləsivəbəzənyabançıvasitələrmüşahidəedilir. Burunboşluğununmüayinəsizamanıserozluhemorrojirinitvəhaymoritaşkaredilir. Çoşqalardahəmçininkatarallarinqofaringittənəffüsüzvlərininselikliqişasındavəəksərparenximatozorqanlardaçoxlumiqdardanekrozocaqlarımüşahidəedilir. Donuz, it vəpişiklərdəkrupozludifteritikvəyaralı-nekrotiktonzillitgörünür. Qaraciyər, böyrəkvədalaqdavenozdurğunluqəlamətləriaşkaredilir. Başvəonurğabeyində, həmçininonlarınqişalarındahiperemiyavəşişkinliknəzərəçarpır. Itlərdəürəkəzələsindəxarakterikdegenerativdəyişikliklərgörünür. • Xəzdəriliheyvanlardaürəyinhəcmənböyüməsi, işemiyasahələrivəendokarddaqansağıntılarınəzərəçarpır. Sidikkisəsiböyüməklə, selikliqişasındabəzənqansağıntılarınatəsadüfedilir. Başvəonurğabeyindəiltihabvəbunlarınqişalarındaisəqansağıntılarıgörünür. • Diaqnoz. Xəstəliyədiaqnozqoymaqüçünonunepizootolojixüsusiyyətləri, klinikiəlamətləri, patoloji-anatomikdəyişikliklərinəzərəalınırvəlaboratoriyamüayinələriaparılır. Laboratoriyayaxırdaheyvanlarbütövhalda, iriheyvanlarınisəbaşbeyni, onurğabeyni, ağciyər, qaraciyər, dalaqvəlimfadüyünlərigətirilir. Yayvaxtıonları 50%-liqliserinvəyaxörəkduzunundoymuşməhluluolanqablardagöndərirlər. Laboratoriyadapatolojimaterialınfiziolojiməhluldasuspenziyasıalınır. Həminsuspenziyailəadadovşanlarıvəpişikləryoluxdurulur. Yoluxdurmadan 3-5 günsonrabuheyvanlardaAueskixəstəliyininxarakterikklinikiəlamətlərigörünərsə, deməliyoxlananmaterialda virus mövcuddur. • Son zamanlarretrospektivdiaqnostikaməqsədiləserolojireaksiyalardanney-trallaşma, aqargelindəpresipitasiya, komplementinbirləşməvəimmunofulo-ressensiyareaksiyalarındanistifadəedilir. • Təfriqidiaqnozu. Xəstəliyiquduzluqdan, donuzlardaisətaundan, paratifdən, listeriozdan, qripdən, Teşenaxəstəliyindənvəavitaminozlardantəfriqetməklazımdır. Quduzluqdaaqressivlikvəbeyinhüceyrələrindəxüsusicisimcikləraşkaredilir. Donuzlarıntaunundatemperaturauzunmüddətyüksəkdərəcədəqalırvədəriüzərindəqansağıntılarıyaranır. • Paratifvəlisteriozbiolojisınaqvəbakteriolojimüayinəilətəfriqedilir. • Qripilinsoyuqvənəmlidövrlərindəbaşverməkləbütünyaşdanolandonuzlardagörünür. • Teşenaxəstəliyiiləyalnızdonuzlarxəstələnir, biolojisınaqəsasındatəfriqedilir. • Avitaminozlarlatemperaturayüksəlmir, infeksionprosesolmurvəmütləqbiolojisınaqaparılmalıdır.

16. Müalicə. Xəstəliyəqarşıeffektlimüalicəvasitəsiyoxdur. P.S.Solomkintərəfindənxəstəliyəqarşıhiperimmun serum vəI.I.Lukaşevtərəfindənspesifikqamma-qlobulinhazırlanmışdır. Ancaqhərikipreparatkifayətqədəryaxşımüalicəxüsusiyyətinəmalikdeyil. • Hal-hazırdaçoşqalarınvəxəzdəriliheyvanlarınmüalicəsiüçünqamma-qlobulinxəstəliyinəvvəlindəişlədilir. Sekundarmikrofloranıninkişafıəleyhinəmüxtəlifantibiotiklərvəvitaminlərdənistifadəvacibdir. • Immunitet. Xəstəlikdənsağalmışdonuzlarda 1-3 il, yaşlılardaisəbəzənömürlukimmunitetyaranır. Xəstəliyikeçirmişheyvanlarınqanında virus neytrallaşdırıcıvəkomplementbirləşdiriciəkscisimlər, həmçininaqqlütininlər, presipitinlərvəopsoninləraşkaredilir. Körpəçoşqalardakifayətqədərgərginliyəmalikolmayankollostralimmunitetəldəedilmir. • 1950-ci ildəP.S.Solomkinhidroksialüminformalvaksinhazırlamışdır. • Hal-hazırdakəndtəsərrüfatıheyvanlarınınfəalpeyvəndiüçün DENI-ninqurukultural virus vaksinitəklifedilmişdir (P.M.Bazılyev, E.M.Proxorova). BundanbaşqadonuzlarınpeyvəndiüçünQ.X.KamalovvəA.V.Selivanovtərəfindən BUK-628 ştammındanhazırlanmışvirusvaksindəngenişşəkildəistifadəolunur. • Qoyun, donuzvəxəzdəriliheyvanlarınpeyvəndiüçüninaktivləşdirilmişkulturalvaksinişlədilirki, peyvənddən 3-10 günkeçmişimmunitetyaranır, donuzlardavəqoyunlarda 10 ay, xəzdəriliheyvanlardaisə 6 ay davamedir. • I.P.LısenkotərəfindənAueskixəstəliyivədonuzlarıntaununaqarşıkompleksvaksinasiyaüsulutəklifedilmişdir. • Qeyri-fəalpeyvəndüçünspesifikqamma-qlobulinişlədilirki, yaranmışimmunitet 3-4 həftədavamedir. Bundanəlavəxəstəliyinprofilaktikasıüçünimmunolaktonişlədilir.

17. Profilaktikavəmübarizətədbirləri. Xəstəliyinprofilaktikasıməqsədiləheyvandarlıqfermalarındavəonunətrafsahələrində, xüsusiləgizlisinantropvəantropurkikocaqlaryaranabiləcəksahələrdəmüxtəlifbaytarlıq-sanitariyatədbirlərindənistifadəedilməlidir. Evheyvanlarıvəvəhşiheyvanlarplanlıqaydadaepizootolojinəzarətaltındaolmalıdır. • Donuzçuluqtəsərrüfatlarındavirusgəzdirənheyvanlarıaşkaretməküçünbiolojisınaqdanvəserolojireaksiyalardanistifadəedilir. Onlarınyaydüşərgəşəraitindəsaxlanması, keyfiyyətliyemlərlətəminedilməsi, buradagəmiricilərəqarşısistematikmübarizə, sahibsiz it vəpişiklərinöldürülməsimühüməhəmiyyətəmalikdir. • Təsərrüfatdaxəstəlikmüşahidəedildikdəkarantinqoyulurvəonunbütünşərtlərinəciddişəkildəəməlolunur. Xəstəvəxəstəliyəşübhəliheyvanlarayrılaraqmüalicəedilir, digərheyvanlardaisəvaksinasiyaaparılır. Təsərrüfatdamexanikitəmizlikaparıldıqdansonradezinfeksiyaaparılmalıdır. Dezinfeksiyaməqsədilə 2-3%-linatriumqələvisi, 3%-likreolinemulsiyasıvə 20%-lisönmüşəhəngməhlulundanistifadəolunur. • Peyinbiotermikiüsullazərərsizləşdirilir. Xəstədonuzlarıqamma-qlobulinvəspesifikhiperimmunserumlamüalicəedirlər. Sağlamdonuzları 7 günfasiləiləikidəfəvaksinasiyaedirlər. Boğazdonuzlarıdoğuma 2-3 həftəqalmışpeyvəndetməkolar. Beləanalardanalınançoşqalar 2-3-cü günlərdəvə 1 həftədənsonratəkrarənpeyvəndedilir. Çoşqalar 45 günlüyəçatdıqdayenidən 7 günlükfasiləiləikidəfəpeyvəndedilməlidir. Məcburikəsilmişheyvanlarınətibişirildikdənsonraistifadəedilir, ölmüşheyvancəsədləriisəyandırılırvəyautilləşdirilir. • Karantintəsərrüfatdanaxırıncıxəstələnmədənbir ay sonra, xəzdərilivəhşiheyvanlardaisə 15 günkeçmişgötürülür. Donuzçuluqtəsərrüfatıxəstəliyəgörə o vaxtsağlamhesabolunurki, vaksinasiyadan 6 ay keçəndövrdəanadonuzlardanhəmişəsağlambalaalınsın. Yaxşıolarki, budövrdəhər 4 həftədənbir, 2 dəfəserolojimüayinəiləbütündonuzlaryoxlansın.