Demet Duran BİLGESAM Beyin Fırtınası - 3

1. UKRAYNA DIŞ POLİTİKASINDA“EKSEN KAYMASI”Ukrayna’nın Rusya ile İlişkileri Batı’ya Alternatif mi? Demet Duran BİLGESAM Beyin Fırtınası - 3

2. - SUNUMUN İÇERİĞİ -

3. Turuncu Devrimve Dış Politika Açısından Önemi • Doğu Avrupa’da, Berlin duvarının yıkılmasından sonra özellikle sivil örgütlenme adına en önemli olay olarak görülür¹, • Öne çıkan adaylar: • Viktor Yanukoviç (Bölgeler Partisi - Merkez) • Viktor Yuşçenko (Bizim Ukrayna Partisi - Liberal) • Liderlere gelen iç ve dışdestekler²; • Yanukoviç: eski başkan Leonid Kuçma, Doğu Ukrayna ve Vlademir Putin • Yuşçenko:Yuliya Timoşenko ve Bati Ukrayna ¹ Dominique Arell, “The ‘Orange Revolution’: Analysis and Implications of the 2004 Presidential Election in Ukraine” ²Kiev-life.com

4. Turuncu Devrimve Dış Politika Açısından Önemi - 2 • Seçimlerde Hile İddasi: • Sandık çıkış anketleri ve sayılan oylar arasındaki farklılık (anketler Yuşçenko’yu gösterirken sandıktan Yanukoviç çıkması)³ • Bağımsızlık Meydanıve Parlamentoönündeki gösteriler ⁴ • Protestoların planlandığı ve halk tabanlı olmadığı iddasi • Amerikan (35 milyon £) ve Rus (160 milyon £)maddi desteği • Sonuç: İlk oylamada yeterli çoğunluğu hiç bir adayın sağlayamaması sebebiyle öncelikle ikinci tur oylamaya başvuruldu. Fakat bu seçimlerde hile yapıldığı iddalari yüksek mahkemeye taşındı ve seçimin iptali kararı verildi. Tekrar yapılan ikinci tur seçimlerinde kazanan isim Yuşçenko oldu. • Devrim, market ekonomisine geçiş sürecinde yaşanan zorluk ve sefaletten sonra halkın değişime inanmasını sağladı. ³Kiev-life.com ⁴Guardian.co.uk

5. Turuncu Devrim’in Simgesel Anlamı ⁵ • Devrim, sivil örgütlenme kavramına yabancı olan Doğu Avrupa milletleri için bir dönüm noktası haline geldi. Ukrayna gençliğinin vatandaşlık anlayışını değiştirdi ve diğer eski Sovyet ülkelerine karşıörnek oluşturdu. • Ukrayna’nın Avrupa ve Avrupa Birliği politikaları ilk defa gündemde yer buldu. Yuşçenko’nun Batı’ya dönük duruşu, Ukrayna dış politikasında Rusya’ya bir alternatif oluşturdu. • Ukrayna Rusya’ya karşı bağımsız politika izleyebileceğini kanıtladı ve dünya çapında sesini duyurdu. ⁵ Alexander Kwasniewski, Brookings.edu

6. “5 yıl önce 'Turuncu Devrim iç ve dış politika açısından önemli değişimlere yol açmıştı. Bu çıkış aslında ülkenin Doğu ile Batı arasındaki bir tercihine işaret ediyordu. “Ulusal demokrasi', 'özgürlük' ve zenginlik vaatleri ile yeni bir rejim sözü veren politikacılar halkı, arkalarından sürüklemeyi başarmıştı. Bu yeni bir başlangıcı ifade ediyordu.” - Rahmi Yagmur & Mamed Mustafayev, Gundem-online.net

7. Devrim’in Ardından – Yanukoviç’in Yükselişi • Kendisinden önceki hükümette olduğu gibi, yolsuzluğun Yuşçenko döneminde de devam etmesi ⁶ • Hukuk sisteminde bağımsızlık sağlanamaması • Özel sektörde gelişimin gerçekleştirilememesi • Parlamentoda sağlanamayan çoğunluğun açtığı problemler • Rusya’nın ekonomiye verdiği desteğin azalmasıyla ekonomik krizin etkilerinin daha çok hissedilmesi⁷ • Devrim boyunca aynı saflarda yürüyen Yuşçenko ve Yulia Timoşenko arasındaki görüş ayrılıkları ⁶ Sebastian Rietz, “Ukraine and the EU: More than Neighbors” ⁷ RahmiYagmur & MamedMustafayev, Gundem-online.net

8. Yanukoviç’in SeçimPolitikası⁸ • Doğal Gaz: • 2009’da imzalanan Ukrayna’nin Rus gazına Avrupa ülkeleri ile aynı fiyatı vermesi anlasmasının iptali • Rusya ile gaz konsorsiyumu oluşturulması ve böylece Ukrayna’nın gaz şebekesinin yönetiminde ortaklık sağlanması • Rusya’ya “Güney Akım” gaz hattı projesinde destek vermek • Avrupa Birliği: • Daha önceden müzakere edilmiş olan ticaret anlaşmalarınınimzalanmasi • İki taraf arasındaki vize uygulamasının kaldırılması için çalışmalar yapılması • Fakat tam üyelik için henüz erken olduğu kanısı • NATO: • Ne NATOne de NATO’nun Rus dengi olarak görülen Kollektif Güvenlik AnlaşmasıÖrgütüneüyeliğin gerekli görülmemesi • Rusya: • Güney Abhazya ve Osetya’nın bağımsızlığının tanınmasına sıcak bakılması • Kırımüssününçözümünde iki taraf için de karlı bir sonucun amaçlanması ⁸ KyivPost.com

9. 17 Ocak 2010 Seçimleri – Kırılma Noktası • Viktor Yanukoviç = % 48.95 Yulia Timoşenko = % 45.47 ⁹ • Bu seçim Turuncu Devrim’in bir referandumu olarak nitelendirilmistir. Daha iyi bir yaşam umudu vaat eden Devrim, bir hayal kırıklığına dönüşmüştür. ¹⁰ • Ekonomik krizin negatif etkileri de iktidara olan güvensizliği arttırmıştır. • Turuncu koalisyon üyeleri Timoşenko ve Yuşçenko arasındaki anlaşmazlıklar karar mekanizmasını felç etmiş ve oyların bölünmesine neden olmuştur. ⁹ Cnn.com ¹⁰ Jeffrey Mankoff, Council on Foreign Relations

10. “I would like to inform you that over Ukraine's anti-Russian policies I have made the decision to delay sending our new ambassador to Ukraine. We observe that during the years of your presidency, and it is impossible to see it differently, that the Ukrainian side has withdrawn from the principles of friendship and partnership with Russia,” – Dmitry Medvedev – President of the Russian Federation. • “Sizlere şunu belirtmek isterim ki, Ukrayna’nın Rusya karşıtı politikaları sebebiyle, Ukrayna’ya Rus büyükelçisi gönderilmesini erteleme kararı aldım. Gözlemlediğimiz üzere, ve tersini görmek imkansızdır ki, Ukrayna tarafı Rus partnerliği ve dostluğu prensiplerinden kendini uzaklaştırmıştır.” – Rusya Federasyonu Devlet Başkanı Dimitri Medvedev RIA Novosti 11/08/2009

11. Ukrayna - Rusya İlişkileri • Yuşçenko döneminde yaşanan soğukluk: • Medvedev Ukrayna’nın Gürcistan’a Rusya ile savaş sırasında silah gönderdiğini belirterek Moskova büyükelçisinin gönderilmesini geciktireceğini açıklamıştır. ¹¹ • Doğal gaz sorunları ¹²: • Doğal gaz stokları ve fiyatı hakkında yaşanan anlaşmazlıklar seneler içinde pek cok soruna neden olmuştur. • Ukrayna’nın Rusya’ya olan borçları pek çok kez vanaların kapanmasına sebep olmuştur. • Medya ve akademik çevreler Rusya’nın vanaları kapatma tehditlerinin finansaldan daha çok politik kaynaklı olduğunu belirtmektedir. • 4 Nisan 2008 – BükreşNATO Zirvesi¹³: • Vladimir Putin, Ukrayna’nın NATO’ya katılması halinde kendi önlemlerini alacaklarını bildirdi ve bu önlemlerden birinin Kırım’a çıkartma olacağı belirtildi. • Kırım Üssüve Anlaşması: • Üssün kurulması1758 Büyük Katerina zamanına dayanmaktadır. • Ukrayna hükümeti ile önceki anlaşma 1997 yılında 2017 yılına kadar geçerli olacak şekilde yapılmıştı. ¹⁴ ¹¹. RIA Novosti, rian.ru • ¹² Forbes.com • ¹³ Spiegel.de • ¹⁴ DenizBerktay, Turksam.org

12. Kırım Üssü – Anlaşmanın Uzatılması • Göreve gelmesinden iki ay (21 Nisan) sonra Başkan Yanukoviç, Rusya ile KırımÜssünün kiralanması anlaşmasının 25 yıl daha uzatılması için Dimitri Medvedev ile anlaşma imzaladı. ¹⁵ • Anlaşmanın onaylanmasından sonra parlamentoda yumurtalar ve sis bombaları atıldı. Parlamento binasının önünde protestolar yapıldı. • Anlaşma karşılığında Rusya Ukrayna’ya 40 milyar dolarlık doğal gaz primi sağlayacak. ¹⁶ • Önceki lider Yuşçenko, Rusya’ya 2017ye kadar üssüboşaltmasınısöylemişti. ¹⁷ ¹⁵ AlJazeera.net ¹⁶ Businessweek.com ¹⁷ RIA Novosti, en.rian.ru

13. Yenilenen Anlaşmanın Simgesel Anlamı • Rusya ile koparılan bağların tekrar yenilenmesi ümidi ve Anayurt Rusya’ya dönüş sinyali • Kırım’daki üssün Rusya icin stratejiköneminin daha iyi anlaşılması (Novorossisk üssüne ilişkin olarak) • Kırım’daki çoğunluğu Rus olan halk’ın memnun edilmesi ¹⁸ • Kırım’daki Tatar azınlığın, ¹⁹ • bu anlaşmayı bir güvenlik tehdidi olarak görmesi, • bölgedeki Rus varlığının bölünmeye yol açacağını düşünmesi • Tatar gençleri arasındaradikal örgütlenmelere neden olunduğu kuşkusu ¹⁸ Spiegel Online International, spiegel.de ¹⁹ Underrepresented Nations and Peoples Organization

15. “Crimeans are different. We don’t think in the Ukrainian way. We think in the Russian way. We turn out to be patriots of Russia. We will not betray Russia. Some (in Ukraine) are mostly for NATO and more European ways but frankly I don’t believe in this.” - SvetlanyaDrotsevich, Crimean • “Kırımlılarçok farklıdır. Biz Ukraynalılargibi düşünmeyiz. Biz Rusgibi düşünürüz. RusmilliyetçisiolmuşuzveRusya’yaihanetetmeyeceğiz. Bazıları genelolarak NATO’cu veAvrupalıamabenbunainanmıyorum.” - SvetlanyaDrotsevich, Crimean Spiegel Online International, spiegel.de

16. Kırım Üssü Anlaşmasına Eleştiriler • Anlaşmanın yapıldığı gün protestoya sebep olan eleştiriler, ülkenin Ruslara satıldığı ve devrimin başardığı her şeyin hiçe sayıldığı yönündeydi. ²⁰ • Anlaşılan ücretin Ukrayna’nın alabileceğinden çok daha az olduğu ve Rus gazına zaten yüksek ücret ödeyen Ukrayna’nın bu anlaşmayla normal fiyatlara ancak ulaşabildiği gündeme getirildi. ²¹ • Anlaşmanın yolsuzluğa karışmışendüstri liderlerini gözeterek yapıldığı ve bu konuda AB’nin istediği reformlardan da kaçınıldığı belirtildi. ²⁰ AlJazeera.net ²¹ Washingtonpost.com

17. Kırım Üssü Anlaşmasına Eleştiriler – 2 • Anlaşma, Ukrayna’nın önümüzdeki yıllarda daha çok, belki de ihtiyacından daha fazla, gaz almasınıöngörürken; Rusya’nın Ukrayna borularını kullanmasını zaruri görmüyor. ²² • Rusya’nın Ukrayna borularına alternatif olarak yeni projeler üzerinde çalıştığı hatırlatılıyor – Güney Akım projesi. • Tüm bu nedenlerde Avrupa’nın enerji güvenliğini arttıracağı düşünülen bu anlaşmanın aslında pek bir şeyi değiştirmediği vurgulanıyor. ²² ²² Edward Chow, Senior Analyst at Center for Strategic and International Studies

18. Batı ile İlişkiler - NATO/ABD ve Avrupa Birliği - • Özellikle Turuncu Devrim’in simgelediği tam bağımsızlık ve batılı değerlere dönüş felsefesi altında, 1994’ten beri tüm hükümetlerin benimsediğiAB’ye üyelik politikası 2004 sonrasında ivme kazanmıştır. • Devrimin gerçekleşmesinde Amerika’dan finansal destek gören Ukrayna bunun ardından NATO üyeliğini bir sonraki adım olarak görmüştür. • Diğer eski sovyet ülkelerinin AB’ye alınması ve Gürcistan’ın da NATO üyeliği için çaba göstermesi bu konuda Ukrayna’yı cesaretlendirmiştir.

19. Batı ile İlişkiler - Avrupa Birliği - • Avrupa Birliği – Ukrayna İlişkileri resmi olarak ilk kez 14 Haziran 1994’te Partnörlük ve İşbirliği Anlaşmasının imzalanması ile başladı. ²³ • Ertesinde, bu anlaşma yerini Mart 2007’de imzalanan AB – Ukrayna Ortaklık anlaşmasına bıraktı ve böylece serbest bölge ile ilgili görüşmelerin yolu açıldı. • 2004’te Ukrayna Avrupa Komşuluk Politikasıdahilinde ilişkilerini sürdürmek üzere Komşu Ülkeler kategorisine dahil edildi ve özellikle sivil toplumun canlandırılması için çalışmalara başlandı. ²³ Chronology of Bilateral Relations, Delegations of the European Union to Ukraine

20. Batı ile İlişkiler - Avrupa Birliği – 2 - • Ukrayna son yıllarda Avrupa Birliği’ne dönük bir politika izlese de somut adımlar atılamamıştır. • Özellikle Komşu Ülkeler kategorisine dahil olmak hem Ukrayna halkı hem de hükümeti için büyük bir hayal kırıklığıyaratmıştır. Bir Avrupalı değil de Avrupa’nın komşusu olarak algılanmak Ukraynalılara zor gelmiştir. ²⁴ • Ekonomik krizin etkilerini ağır bir şekilde hisseden Ukrayna, kendini Yunanistan’la aynı seviyede görmüştür. AB’nin kendi üye ülkesine bile yardim etmekteki isteksizliğini gözlemlemiş ve bu konuda Avrupa’dan destek göremeyeceğini anlamıştır. ²⁵ ²⁴ Open Democracy, opendemocracy.net ²⁵ Prof. Dr. OyaAkgonenc, Ukrayna-Rusya 2010 SivastopolAnlasmasi: KaradenizGuvenligive Turk-RusIliskileri, JeopolitikHaziran - 2010

21. Batı ile İlişkiler - Avrupa Birliği – 3 - • Ukrayna ile somut adımların atılmaması konusunda suç Avrupa Birliği’nde de görülebilir. AB diğer üye ülkelere uyguladığıödüllendirme ve cezalandırma mekanizmasını burada uygulamayamamıştır. ²⁶ • Bunun sebepleriden biri ödüllendirme olgusunu ayakta tutan üyelik ümidinin Komşuluk Politikası ile ortadan kaldırılmasıdır. Ceza konusunda da Rusya ve dolayısıyla doğal gaz vanalarının kapanması ihtimali etkili olmuştur. ²⁶ Open Democracy, opendemocracy.net

22. Batı ile İlişkiler - Avrupa Birliği – 4 - • Avrupa Birliği’nin Ukrayna konusunda sergilediğibelirsizlik ve isteksizlik politikasınınnedenleri iki şekilde açıklanabilir: • Ukrayna’nın geniş nüfusu ve AB’nin reformla değişen karar mekanizmasıile güç dengelerinin değişeceği korkusu • Rusya etkisinde bir ülkenin Birliğe dahil olmasından duyulan rahatsızlık • Ukrayna’nın izlediği süreç Türkiye ile karşılaştırılacak olursa bu iki ülkenin üyelik yolunda çok farklıyerlerde olduğu görülecektir. Bunun en önemli sebebi Türkiye’nin geçmiş yıllarda (2002) elini çabuk tutarak tam üyelik içinadaysıfatını elde etmiş olmasıdır. Böylece 2004 yılındaki büyük genişlemenin olumsuz etkilerinin kendi sürecine yansımasını engellemiştir. ²⁷ Newsweek.com, How Europe Lost Ukraine

23. Batı ile İlişkiler - NATO/ABD - • Ukrayna’nın dış ilişkilerini değerlendirirken Batı ve Rusya biçiminde bir ayrım yapmak yanlış olacaktır. Özellikle uluslararası kuruluşlar değerlendirildiğinde NATO ve Avrupa Birliği arasındaki yapısal farklılıkları ve bunlara bağlı oluşacak farklı tutumları anlamak önemlidir. • NATO güvenlik ve savunma odakli bir kuruluş, AB ise, her ne kadar güvenlik ve savunma konusunda ilerleme kaydetmiş olsa da, ekonomik ve siyasi odaklı bir kuruluştur. Bu nedenle hem Ukrayna’nın hem de Rusya’nın AB’ye bakış açısı NATO’dan farklıdır. • Özellikle Soğuk Savaş Dönemi’nin zihinlerde uyandırdığıABD – Rusya rekabeti, Ukrayna için Avrupa Birliği ile ile ilişkilerden çok farklı gelişecektir.

24. Batı ile İlişkiler - NATO/ABD – 2 - • NATO ile ilişkilerde iç ve dış dinamikleri anlamak oldukça önemlidir. • Halkın görüşüne bakılacak olursa NATO’ya üyelik hakkında çoğunluğun negatif bir görüşe sahip olduğu görülecektir. ²⁸ • Yapılan anketlere göre böyle bir referanduma katılacağını söyleyen % 60 lik kesiminçoğunlugu NATO üyeliğine HAYIR demiştir. • Bunun yanında AB ile ilgili yapilan ankette referanduma katılacağını belirten % 51’lik kesimin sadece % 27’si HAYIR oyu kullanacağını belirtmiştir. • Böylece AB’ye yakın bir çoğunlukla katılacağını belirten Ukrayna halkı, NATO’ya açık bir HAYIR mesajı göndermiştir. ²⁸ GlobalResearch.ca, Democratic Initiative foundation and Ukrainian Sociology Service pollster

25. Batı ile İlişkiler - NATO/ABD – 3 - • Bu negatif iç reaksiyonunun dış ilişkilerle bağlantılı olduğu kuşkusuz bir gerçektir. NATO kurulma amacı itibariyle İkinci Dünya Savaşı sonrasında Rusya’ya karşı bir blok oluşumudur. • Bu sebeple Başkan Medvedev, Doğu Avrupa’da NATO’nun yayılmasının bir ulusal tehdit kaynağı olarak görülebileceğini ve askeri müdahelenin kullanılmasında bir engel görmediğini belirtmiştir. ²⁹ • Ayrıca NATO üyeliği Kırım’daki Sivastopol üssünün boşaltılmasını da gerektirmekte ve bu Ukrayna icin göze alınamaz bir risk oluşturmaktadır. • BunakarşınNATO’nun son yıllarda, özellikle 11 Eylül sonrasında, önemli yapısal değişiklikler geçirdiğini de göz önünde bulundurmak gerekmektedir – Afganistan örnegi ve terörle mücadele. ³⁰ ²⁹ Conor Sweeney, Reuters.com   ³⁰ Prof. Dr. Oya Akgonenc, Jeopolitik. Haziran’10. s. 11

26. Batı ile İlişkiler - NATO/ABD – 4 - • Ukrayna’nın NATO’ya karşı bu tepkisi ABD tarafından sert şekilde karşılanmamıştır. • Hillary Clinton Ukrayna’ya NATO’nun kapılarının her zaman açık olduğunu ve Ukrayna’nın Rusya ile pozitif ilişkiler yürütmesinde de bir zarar görmediğini belirtmiştir. • Bu açıklamalar Obama’nın Rusya ile ilişkileri yeniden başlatma politikası ile de paralellik göstermiştir. ³¹ Arshad Mohammed, Reuters.com

27. SONUÇ • Geçen haftaki sunumu hatırlayacak olursak, eksen kayması, tanımsal anlamda dış ilişkilerde kopukluluğun kurumsallaştırılmasını ve sistematikleştirmenin sağlanmasını gerektirmektedir. • Bu bağlamda Ukrayna için tam bir eksen kaymasının gerçekleştiğini söylemek için erkendir. • İster AB, ister NATO, ister ABD ilişkilerinde olsun kamuoyu aşamasında bazı kararlar belirginleşse de siyasal anlamda radikal değişimler henüz gerçekleşmemiştir. • Ukrayna’nın bugünkü dış politikasi için, Osmanlı’nın da geliştirmiş olduğu “denge politikası” tanımlamasını yapmak daha yerinde olacaktır.

28. Ukrayna ve Türkiye arasında dış politika ve doğu-batı ilişkileri adına ne gibi benzerlikler veayrılıklar saptanabilir? • Ukrayna’nın Rusya’ya dönük son dönem politikası Türkiye , NATO ve Karadeniz’in güvenliği açısından nasıl bir önem taşır? • Ukrayna’nın geleceğinde Kırım ile bölünme veya Rusya ile birleşme görüyor musunuz? TARTIŞMA SORULARI

29. KAYNAKÇA • Akgönenç, Prof. Dr. Oyaç (2010) “Ukrayna – Rusya 2010 Sivastopol Anlaşması: Karadeniz Güvenliği ve Türk – Rus İlişkileri” Jeopolitik. Haziran – 2010. Sayı:75. Ss. 4-16. • Arel, Dominique. (2005) “The Orange Revolution`: Analysis and Implications of the 2004 Presidential Election in Ukraine” Third Annual Stasiuk – Cambridge Lecture on Comtemporary Ukraine . • Berktay, Deniz. (2010) “Sivastopol Üssü ve Ukrayna” TÜRKSAM. Erişim: 11 Temmuz 2010 Bkz.http://turksam.org/tr/a2014.html • Gürer, Prof. Dr. Cüneyt. (2010) “Dış Politikada Eksen Kayması, Eksen Genişlemesi ve Yeni Bir Eksenin Oluşumu”. Erişim: 12 Temmuz 2010. Bkz. http://www.usak.org.tr/makale.asp?id=1553 • Mankoff, Jeffrey. (2010) “Ukraine’s Orange Revolution Referendum” Council on Foreign Relations. Erişim : 10 Temmuz 2010 Bkz.http://www.cfr.org/publication/21227/ukraines_orange_revolution_referendum.html • Molchanov, Mikhail. (2002) “Political Culture and National Identity in Russian – Ukrainian Relations”. Texas A&M University Press College Station. s.97