AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASIKƏND TƏSƏRRÜFATINAZİRLİYİ AZƏRBAYCAN DÖVLƏT AQRAR UNİVERSİTETİ

1. AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASIKƏND TƏSƏRRÜFATINAZİRLİYİ AZƏRBAYCAN DÖVLƏT AQRAR UNİVERSİTETİ 6-cı mühazirə BİOLOGİYA KAFEDRASI MÖVZU: HÜCEYRƏNİN ÇOXALMA QAYDALARI dos. B.M.ƏLİYEV GƏNCƏ

2. P L A N • HÜCEYRƏNİN ЧОХАЛМАСЫ • АМИТОЗ БЮЛЦНМЯ • МИТОЗ ВЯ ЙА КАРИОКИНЕЗ БЮЛЦНМЯ • МЕЙОЗ ВЯ ЙА РЕДУКСИОН БЮЛЦНМЯ

3. ƏDƏBİYYAT • Tutayuq V.X. «Bitki anatomiyası və morfologiyası». Bakı, 1967. • ТутюгB.X. Анатомия и морфология растений. М., 1980 • Hümbətov Z.İ. Bitki anatomiyası və morfologiyası. Gəncə, 2000. • Qasımov M.Ə. Ali bitkilərin morfologiyası və sistematikası. Bakı, 1959. • Qədirov H., Quliyev V.Ş. Ali bitkilərin sistematikası. Bakı, 1984. • Хржановский В.Г. Курс общей ботаники. Т I, П. М., 1976. • Эсау К. Анатомия семенных растений 1 и 2 книга. М., 1980. • Лотова Л.И. Ботаника, морфология и анатомия растений. МГУ, 2007. • Коровкин О.А. Анатомия и морфология растений. Москва, 2008. • WWWBSU. az • WWWtim.acad.RU • WWW ANİ. az

4. HÜCEYRƏNIN ÇOXALMA QAYDALARI Çoxalma canlı hüceyrənin əsas xassələrindən biridir. Çox zaman hüceyrə bölünmə yolu ilə çoxalır. İstər təkhüceyrəli, istərsə də çoxhüceyrəli orqanizmin hüceyrələri aşağıdakı qaydalar üzrə çoxalır (bölünür): 1. amitoz, yaxud düzünə - sadə bölünmə, 2. mitoz və ya mürəkkəb bölünmə, 3. meyoz və ya reduksion bölünmə. Amitoz, bölünmə- hüceyrərin nüvəsinin və bütün protoplastın ortadan nazilərək 8 rəqəmi şəklində iki yerə bölünməsindən ibarətdir. Amitoz bölünməyə bəzi yosunlarda və bakteriyalarda rast gəürik. Mitoz və ya kariokinez bölünməsomatik (bədən) hüceyrələrinin çoxalma qaydasıdır. Bu bölünmənin gedişi amitoza nisbətən çox mürəkkəbdir. Profaza. Bu bölünmənin hazırhq fazasıdır. Bu fazada xromatin torundan tədricən xromosomlar əmələ gəlir. Profaza xromosomlan iki spiral sapdan təşkil olunur ki, bunlar da xromatid adlanır. Metafaza. Bu fazada xromosomlar hüceyrənin mərkəzi toplanır və bir səth üzərində yerləşərək nüvə valını əmələ gətirir; adətən, bu fazada xromosomlan saymaq da mümkündür. Nüvə pərdəciyi və nüvəcik bu fazada plazmaya qanşaraq gözdən itir. Metafazanın sonunda hər xromosom, başqa sözlə, xroma-tidin boyu uzunu iki hissəyə bölünür və nəticədə xromosomun sayı iki dəfə artır, xromosomların çoxu nal şəklində olur. Anafaza. Bu fazada ikiyə bölünmüş xromosomların hər yanmparası bir qütbə çəkilir. Beləliklə, ümumi xromosom kütləsi iki qrupa aynlmış olur. Hər qütbə əvvəlki xromosomların yarımparası çəkildiyi üçün xromosomların qütblərdəki sayı əvvəlki qədər olur. Telofaza. Bu fazada qütblərə çəkilmiş xromosomlar qarışıb, yeni nüvə kütləsini əmələ gətirir və həmin yeni nüvələr yavaş-yavaş normal quruluşa düşməyə başlayır. Bu vaxt nüvəciklər də əmələ gəlir. Sitogenez. Bu mitozun tamamlayıcı fazasıdır. Burada nüvələr artıq öz in-kişaflannı bitirir. Nüvə homogen-eynilik daşıyan kütlədən ibarətdir. Artıq nüvə-ciklər də əmələ gəlmişdir. Yeni törəmiş iki nüvə arasında aralıq pərdə inkişafını başa çatdırmışdır. Mitoz (karioginez) 1874-cü ildə rus alimi İ.D.Çistyakov (1843-1877) tərəfındən kəşf edilmişdir. Bu sahədə B.İ.Belyayevin də (1855-1911) görkəmli tədqiqatlan var.

5. Шякил 1. Щцъейрянин амитоз бюлцнмяси

6. Шякил 2. Щцъейрянин митоз вяйа кариокинез бюлцнмяси

7. Шякил 3. Щцъейрянин митоз бюлцнмяси

8. Шякил 4 Щцъейрянинбюлцнмяси

9. Xromosomlar hüceyrədə çox asanlıqla boyanın canlı orqaneldir. Onların daşıdığı ad bu xüsusiyyətlərin birinci növbədə nəzərə çarpdırır «Chromosomos» iki yunan kəlməsindən quraşdınlmışdır, boyanan cisimcik deməkdir «Chromo» boyanan, «Soma» cisimcik. Hər bir növün özünəməxsus xromosom sayı vardır. • Aşağıda bəzi növləri xromosom komponentlərinin sayı göstərilir. • Spirogira yosunlarında 24 • Xörək soğanında 16 • Noxudda 14 • Qarğıdalıda 20 • Adi çəkildə 28 • Xartutda 308 • Şaxtutda 42 • Kariotipin dəyişməsi. Kariotip, yəni hər növün diploid xromosom kompleksi o növ üçün xarakler olsa da dəyişə bilər. Növün vərdiş etdiyi mühit amillərinin norması dəyişdikdə kariotipi də dəyişə bilər. • Meyoz və reduksion bölünmə. Mürəkkəb bölünmənin ikinci tipidir. İstər mitoz, istərsə də meyoz bölünməyə həm bitki aləminin, həm də heyvanlar aləminin nümayəndələrində rast gəlinir. O həm ibtidai, həm də ali quruluşlu orqanizmlərə xasdır. Mitoz bölünmə yuxarıda göstərildiyi kimi somatik (bədən) hüceyrələrinin bölünmə qaydasıdır. Mitoz bölünmədən fərqli olaraq, meyoz bölünmə orqanizmin ancaq müəyyən inkişaf fazasında baş verir. • Meyoz bölünmənin orqanizmdə başlanma vaxtından asılı olaraq aşağıdakı formaları fərqləndirilir: • Başlanğıc meyoz və ya spor meyozu. Ali bitkilərdə və bəzi ibtidai bitkilərdə müşahidə olunur. Meyoz sporlann törəməsindən qabaq başlayır. Bu halda meyoz bölünmənin məhsulu sporlar olur. • Son meyoz və ya qamət meyozu. Heyvanlarda və insanlarda və bəzi ibtidai bitkilərdə cinsi hüceyrələrin (qamenllərin) törəməsindən qabaq baş verir. Bu vaxt meyoz bölünmənin məhsulu qametlər (cinsi hüceyrələr) olur. • Keçid meyoz və ya ziqot meyozu. Bu meyoz iki cinsi hüceyrə arasında mayalanma getdikdən sonra, mayalanma məhsulu olan hüceyrədə (ziqot adlanır) baş verir.

10. Шякил 5. Щцъейрянин мейоз вяйаредуксионбюлцнмяси

11. Reduksion bölünməni 1894-cü ildə rus alimi V.İ.Belyayev kəşf etmişdir. Birinci bölünmənin profazası.Bu faza uzun davam edən faza olmaqla bir neçə mərhələdən ibarətdir: Leptonem - yaxud nazik tellər mərhələsi nüvə içərisində sistemsiz şəkildə çox nazik və lızun sapların dolaşığından kələf əmələ gəlməsi ilə xarakterizə edilir. Ziqonem və ya ziqoten mərhələsində nazik xromosom telləri cütləşir və hətta boyu uzunu bir-birinə yanaşarkən bitişə də bilirlər. Belə mülahizə olunur ki, artıq bu mərhələdə bir-birinə bənzər homoloji xromosomlar cütləşir. Cütləşmiş homoloji xromosomların hər yarımtayı xromatiddir. Paxinem və ya yoğun tellər mərhələsində xromosom telləri müəyyən qədər qısalır, yoğunlaşır, cütləşmiş xromosomlar boyu uzunu başdan-başa bitişən kimi olur, kələf düyün-düyün görünür. Diplonem. diploten mərhələsi. Bu mərhələdə paxinem zamanı tam boyu uzunu cütləşmiş və birləşmiş xromosom telləri - xromatidlər, çox yerdən aralanır, ancaq bəzi yerlərindən bitişmiş qalır ki, bu nöqtələr - xiazm adlanır. Birinci bölünmənin metafazası. Xromosomlar ekvator üzrə nüvə lövhəcikləri təşkil edir, atomlar üzrə xromosom cütlərinin hər yarım parası qütbə doğru yönəlir. Birinci bölünmənin anafazası. Hər yarım xromosom tayı - xromatidlər qütblərə çəkilməyə başlayır. Hər qütbdə xromosomların sayı artıq iki dəfə azalır, yəni qaploid sayda olur. Xromosomların sayı bu fazada reduksiyaya uğrayır. İnterkiniz müəyyən dərəcədə mitoz interfazasını xatırladır.