PROJEKT CIVILARCH Seminarium szkoleniowe Gorzów Wielkopolski, 16-17 marca 2010 r.

1. WYTYCZNE DOBREJ PRAKTYKI Moduł 2 PROJEKT CIVILARCH Seminarium szkoleniowe Gorzów Wielkopolski, 16-17 marca 2010 r. nadbryg. w st. spocz. dr Ryszard Grosset Instytut Ochrony Środowiska Komisja Europejska Dyrekcja Generalna ds. Środowiska Instrument Finansowy Ochrony Ludności

2. PROJEKT CIVILARCHOchrona ludzi i środowiska przed awaryjnymi uwolnieniami substancji chemicznych do rzek Szkolenie w zakresie prowadzenia akcji ratowniczej i oceny miejsca działań

3. PROJEKT CIVILARCHOchrona ludzi i środowiska przed awaryjnymi uwolnieniami substancji chemicznych do rzek

4. PROJEKT CIVILARCHOchrona ludzi i środowiska przed awaryjnymi uwolnieniami substancji chemicznych do rzek • Zespół Zarządzania Kryzysowego. W skład zespołu wchodzą szefowie lub kierownicy służb i instytucji bezpośrednio zaangażowanych w reagowanie na wypadek awarii, takich jak: straż pożarna, policja, ratownictwo medyczne, itd. Przewodniczącym zespołu jest z urzędu Szef Obrony Cywilnej (Ochrony Ludności). Centrum Zarządzania Kryzysowego (Centrum Operacyjne) postępuje zgodnie z wytycznymi Zespołu Zarządzania Kryzysowego. W jego składzie musi być dyżurny operacyjny, który powiadamia o możliwym incydencie Przewodniczącego (Koordynatora) Zespołu Zarządzania Kryzysowego bezpośrednio po otrzymaniu takiej informacji. Koordynator uruchamia Grupę Reagowania w celu zweryfikowania uzyskanej informacji i przemieszcza się do Centrum, aby koordynować akcję ratowniczą. Centrum Operacyjne może zostać przeniesione na miejsce zdarzenia, jeżeli istnieją odpowiednie warunki i infrastruktura i o ile będzie to konieczne.

5. PROJEKT CIVILARCHOchrona ludzi i środowiska przed awaryjnymi uwolnieniami substancji chemicznych do rzek • Zespół ds. Bezpieczeństwa Instalacji Przemysłowej. Służby zakładowe reagują na mniejsze awarie, wykorzystując własne środki. Jednak przy poważnych awariach, które przekraczają granice zakładu, powiadamiane są kompetentne służby publiczne z prośbą o ich wsparcie. Przeszkoleni pracownicy z zakładu podejmują działania w celu ograniczenia awarii i zapewnienia ochrony zdrowia pracowników i znajdujących się w pobliżu ludzi. Przedstawiciel zakładu udziela także informacji Grupie Reagowania i współpracuje z Jednostką Ratowniczą oraz innymi stronami włączonymi w akcję ratowniczą.

6. PROJEKT CIVILARCHOchrona ludzi i środowiska przed awaryjnymi uwolnieniami substancji chemicznych do rzek • System Wczesnego Ostrzegania. Gdy system wczesnego ostrzegania istnieje i otrzymuje sygnały o awaryjnym zanieczyszczeniu przemysłowym, należy sprawdzić stan systemu, a następnie zbadać poprawność danych. Jeśli oba wskaźniki są prawidłowe, powiadamiane jest Centrum Operacyjne.

7. PROJEKT CIVILARCHOchrona ludzi i środowiska przed awaryjnymi uwolnieniami substancji chemicznych do rzek • Grupa Reagowania. W celu potwierdzenia awarii grupa – składająca się ze specjalistów oraz dysponująca odpowiednim sprzętem – jest wysyłana na miejsce prawdopodobnej awarii przemysłowej. Grupa zbiera niezbędne informacje i przekazuje meldunek do Centrum Operacyjnego. Zgodnie z poleceniami Koordynatora współpracuje z Jednostką Ratowniczą - przemieszcza się na miejsce zdarzenia w celu weryfikacji danych i podjęcia wstępnych działań.W uwarunkowaniach polskich zadania przypisane Grupie Reagowania pełnią, w formie zmodyfikowanej zgodnie ze swoimi ustawowymi kompetencjami jednostki Państwowej Straży Pożarnej, które po przybyciu na miejsce zdarzenia i po potwierdzeniu awarii przystępują do rutynowych działań ratowniczych przypisanych Jednostce Ratowniczej.

8. PROJEKT CIVILARCHOchrona ludzi i środowiska przed awaryjnymi uwolnieniami substancji chemicznych do rzek • Jednostka Ratownicza. W skład Jednostki Ratowniczej wchodzą wyszkoleni ratownicy, dysponujący odpowiednimi środkami, aby zatrzymać rozprzestrzenianie się zanieczyszczeń, a w pewnych wypadkach, aby je zebrać. W Polsce, jak i w większości krajów, jest to zadanie Państwowej Straży Pożarnej. Po potwierdzeniu awarii, jednostka otrzymuje stosowne rozkazy i informacje z Centrum Operacyjnego i udaje się na miejsce zdarzenia. Po przybyciu uzyskuje niezbędne dane od Grupy Reagowania i służb zakładowych. Wspólnie przygotowywany jest plan akcji ratowniczej, który jest wdrażany bezpośrednio lub nie, stosownie do istniejących warunków. Jeżeli potrzebna jest pomoc innych służb lub dodatkowe wsparcie, Dowódca Akcji powiadamia Centrum Operacyjne.

9. PROJEKT CIVILARCHOchrona ludzi i środowiska przed awaryjnymi uwolnieniami substancji chemicznych do rzek • Strony trzecie. W działania ratownicze mająca na celu usuwanie skutków awaryjnych uwolnień substancji chemicznych mogą być zaangażowane także strony trzecie, takie jak Policja, Ratownictwo Medyczne i Siły Zbrojne. Często też okazuje się bardzo pomocny udział wolontariuszy. Policja jest odpowiedzialna za interwencje drogowe i nadzoruje ewakuację z zagrożonego obszaru. Ratownictwo Medyczne udziela pomocy poszkodowanym i przewozi ich, jeśli to konieczne do pobliskich szpitali. Siły Zbrojne i straż przybrzeżna wspierają własnymi siłami i środkami działania ratownicze, jeżeli zajdzie taka potrzeba. Wyspecjalizowane firmy prywatne lub eksperci ds. ochrony środowiska mogą być również proszeni o pomoc w rozwiązywaniu konkretnych problemów. Także inne podmioty mogą brać udział w reagowaniu na awarie przemysłowe. W każdym wypadku działania podejmowane przez strony trzecie są nadzorowane przez Koordynatora Zespołu Zarządzania Kryzysowego.

10. PROJEKT CIVILARCHOchrona ludzi i środowiska przed awaryjnymi uwolnieniami substancji chemicznych do rzek • Techniki szybkiego reagowania i techniki ratownicze. Główne zagadnienia szybkiej reakcji i reagowania na awarie przemysłowe powinny zostać przedstawione wszystkim włączonym stronom, bez względu na przypisane im role i kompetencje. Podstawowy program szkoleniowy obejmuje: • wstępną reakcję i mobilizację struktur reagowania; • schemat organizacji na wypadek zagrożenia i odpowiedzialność każdej z jednostek; • system łączności między jednostkami biorącymi udział w działaniach ratowniczych; • systemy pracy, środki i metody komunikowania; • dane o substancjach niebezpiecznych (karty charakterystyki substancji) i techniki ratownicze; • metody oceny awarii zagrażających środowisku; • podstawowe techniki ograniczania uwolnień i izolacji rozlewów.

11. PROJEKT CIVILARCHOchrona ludzi i środowiska przed awaryjnymi uwolnieniami substancji chemicznych do rzek • Grupa Reagowania. Edukacja Grupy Reagowania powinna obejmować co najmniej następujące zagadnienia: • wiedzę na temat właściwościach fizykochemicznych zanieczyszczeń oraz zagrożeń z nimi związanych; • ocenę zagrożeń na miejscu, która uwzględnia geomorfologię terenu i warunki pogodowe; • zapewnienie bezpieczeństwa na zagrożonym obszarze, z nadzorem i zapewnieniem bezpieczeństwa przybywającym zespołom reagującym; • stosowanie środków ochrony indywidualnej; • bezpieczne użytkowanie wyposażenia; • przewidywanie możliwości rozprzestrzeniania się uwolnionej substancji, determinującego zagrożenie gruntu, wód powierzchniowych i podziemnych oraz grup ludzi o zróżnicowanej wrażliwości; • ocenę potrzeby zastosowania dodatkowych środków reagowania; • kontrolowanie zagrożonego obszaru; • rozważenie ryzyka związanego z technikami reagowania i usuwania skutków awarii; • bezpieczne użytkowanie środków komunikowania; • oczyszczanie i dekontaminacja osób i sprzętu; • gospodarowanie wytworzonymi odpadami.

12. PROJEKT CIVILARCHOchrona ludzi i środowiska przed awaryjnymi uwolnieniami substancji chemicznych do rzek • Jednostka Ratownicza. Edukacja ratowników z jednostek ratowniczych powinna obejmować wszystkie wymienione wyżej zagadnienia oraz takie jak: • wiedzę na temat zagrożeń powstających podczas stosowania technik ratowniczych; • planowanie i wdrażanie odpowiednich środków bezpieczeństwa z uwzględnieniem dostępnych środków i istniejących warunków; • identyfikacja i pomiary substancji niebezpiecznych (łatwopalnych, toksycznych) na miejscu awarii z użyciem odpowiednich przyrządów, z uwzględnieniem ich ograniczeń w zakresie zdolności wykrywania; • ocena postępu akcji ratowniczej i potwierdzenia adekwatności stosowanych środków bezpieczeństwa; • możliwości powtórnego oszacowania zakresu skutków awarii i ponownego dostosowania środków bezpieczeństwa odpowiednio do istniejących uwarunkowań; • wdrażanie planów reagowania związanych z takimi awariami, jak uszkodzenie urządzenia, pożar itp.; • wiedza na temat potencjalnego ryzyka związanego z użyciem sprzętu ochrony osobistej (respiratory itp.) i jego ograniczania; • realizacja procedur oczyszczania i dekontaminacji osób i sprzętu; • bezpieczne magazynowanie, transport i unieszkodliwianie zanieczyszczonych odpadów; • wiedza na temat podstawowych danych o zanieczyszczeniach, kartach charakterystyki substancjach niebezpiecznych i stosowanych technikach reagowania; • procedura komunikowania się i współpracy pomiędzy włączonymi jednostkami, zakładami i obywatelami; • udzielanie pierwszej pomocy.

13. PROJEKT CIVILARCHOchrona ludzi i środowiska przed awaryjnymi uwolnieniami substancji chemicznych do rzek • Do głównych kryteriów branych pod uwagę przy określaniu kategorii awarii zalicza się: • rodzaj uwolnionej niebezpiecznej substancji chemicznej powodującej zanieczyszczenie, z wykorzystaniem informacji zawartych w kartach charakterystyki substancji; • zakres uwolnienia i rozprzestrzenienia się zanieczyszczenia, z uwzględnieniem uwarunkowań lokalnych awarii; • odległość od najbliższych skupisk ludności lub wrażliwych obszarów z punktu widzenia ochrony środowiska, w tym sieci rzecznej; • potencjalne ryzyko dla zdrowia i bezpieczeństwa ludzi oraz dla środowiska; • aktualne warunki pogodowe i ich prognozy oraz możliwość powtórnej awarii lub rozprzestrzeniania się zanieczyszczeń z powodu braku ograniczeń.

14. PROJEKT CIVILARCHOchrona ludzi i środowiska przed awaryjnymi uwolnieniami substancji chemicznych do rzek • Plan operacyjno-ratowniczy zmienia się w zależności od zakwalifikowania awarii do odpowiedniej kategorii. Reagowanie rozpoczyna się natychmiastowym podjęciem działań odpowiednich w odniesieniu do kategorii I i rozwija się odpowiednio do wyższych kategorii w zależności od przebiegu awarii. W ten sposób osiągana jest szybka mobilizacja wszystkich struktur i efektywne zarządzanie dostępnymi zasobami. • Trzy poziomy reagowania zdefiniowano w odniesieniu do trzech kategorii awarii w następujący sposób:

15. PROJEKT CIVILARCHOchrona ludzi i środowiska przed awaryjnymi uwolnieniami substancji chemicznych do rzek • poziom 1 - poziom ten obejmuje rozlewy lub uwolnienia niebezpiecznych substancji, które mogą wystąpić podczas normalnej działalności instalacji przemysłowych, i charakteryzują się ograniczonym oddziaływaniem na środowisko i bardzo małą możliwością rozwoju; incydenty tego rodzaju są eliminowane przez przeszkolonych pracowników zakładu wdrażających środki bezpieczeństwa odpowiednie dla danej instalacji, zgodnie z obowiązującymi procedurami; działania ratownicze są prowadzone bezpośrednio po wykryciu i potwierdzeniu awarii kategorii I; generalnie awaria jest opanowana a akcja zakończona w ciągu 2-3 godzin.

16. PROJEKT CIVILARCHOchrona ludzi i środowiska przed awaryjnymi uwolnieniami substancji chemicznych do rzek • poziom 2 - poziom ten obejmuje awarie spowodowane uwolnieniami niebezpiecznych substancji w stanach anomalnych instalacji, które mogą znacząco oddziaływać na środowisko; właściwe reagowanie wymaga zaangażowania dodatkowych sił i środków, oprócz tych, które zakład możne dostarczyć; zasoby te pochodzą od włączonych w zewnętrzny plan operacyjno-ratowniczy służb państwowych i osób prywatnych, które muszą być natychmiast powiadomione o zakwalifikowaniu awarii do kategorii II; należy podkreślić, że przy zapłonie niebezpiecznych substancji plan operacyjno-ratowniczy jest uruchamiany co najmniej na poziomie 2.

17. PROJEKT CIVILARCHOchrona ludzi i środowiska przed awaryjnymi uwolnieniami substancji chemicznych do rzek • poziom 3 - poziom ten obejmuje uwolnienia dużych ilości niebezpiecznych substancji, które mogą spowodować znaczące niekorzystne oddziaływanie na środowisko oraz ryzyko dla zdrowia ludzi w otoczeniu zakładu; reagowanie na nie wymaga pełnej mobilizacji wszystkich struktur zarządzania kryzysowego.

18. PROJEKT CIVILARCHOchrona ludzi i środowiska przed awaryjnymi uwolnieniami substancji chemicznych do rzek • Decyzja o zakwalifikowaniu awarii do kategorii II lub III jest podejmowana przez lokalnego koordynatora akcji ratowniczej. W tych okolicznościach koordynator wzywa do uczestnictwa w planowaniu i realizacji działań ratowniczych wszystkie podmioty, które uzna za niezbędne. Na początku dobierane są techniki ratownicze i odpowiednie środki. Jeśli to konieczne, należy także wystąpić o dodatkowe wsparcie do jednostek z poziomu centralnego. • W rzadkich wypadkach występuje się o pomoc do państw sąsiadujących w celu ograniczenia i kontroli awarii.

19. PROJEKT CIVILARCHOchrona ludzi i środowiska przed awaryjnymi uwolnieniami substancji chemicznych do rzek • . Ogólne działania • Wstępne reagowanie na sytuację awaryjną dotyczy czynności, które należy podjąć zaraz po identyfikacji i weryfikacji incydentu. Obejmują one powiadomienie odpowiednich podmiotów i zastosowanie podstawowych środków w celu odizolowania i kontrolowania awarii. • Po potwierdzeniu wystąpienia awarii Jednostka Reagowania, udająca się na miejsce awarii, zabezpiecza teren. Następnie zbiera dalsze informacje (rodzaj, rozmiar i tempo uwalniania zanieczyszczenia, warunki pogodowe i topograficzne) oraz powiadamia o nich Centrum Operacyjne, w celu oceny awarii pod kątem bezpieczeństwa ludności i zagrożenia środowiska. • Koordynator Struktur Zarządzania Kryzysowego lub Rzecznik informuje o wystąpieniu awarii przedstawicieli władz lokalnych, stosownych publicznych agencji i środków masowego przekazu oraz przekazuje lokalnej społeczności niezbędne instrukcje.

20. PROJEKT CIVILARCHOchrona ludzi i środowiska przed awaryjnymi uwolnieniami substancji chemicznych do rzek • . Działania Centrum Operacyjnego • Dyżurny z Centrum Operacyjnego informuje Koordynatora Struktur Zarządzania Kryzysowego, bazując na danych dostarczonych przez Grupę Reagowania i System Wczesnego Ostrzegania oraz postępuje zgodnie z jego rozkazami. Dodatkowo informuje Jednostkę Ratowniczą i do czasu jej przybycia na miejsce zdarzenia koordynuje działania Grupy Reagowania, która pozostaje na miejscu zdarzenia. Sprawdza także stan systemu łączności w dotkniętym obszarze i zawiadamia inne służby (Policję, Ratownictwo Medyczne, Siły Zbrojne i inne pozostałe strony). Na żądanie Dowódcy Akcji i po jego zaakceptowaniu przez Koordynatora Struktur Zarządzania Kryzysowego powiadamia także inne jednostki, instytucje i służby.

21. PROJEKT CIVILARCHOchrona ludzi i środowiska przed awaryjnymi uwolnieniami substancji chemicznych do rzek • Zadania Jednostki Ratowniczej • Jednostka Ratownicza jest informowana przez Centrum Operacyjne o awarii, lokalnych warunkach pogodowych, stanie łączności oraz o tym jak skontaktować się z Grupą Reagowania, która pozostała w pobliżu miejsca zdarzenia. • Jednostka Ratownicza złożona z odpowiednio wyposażonych ratowników rusza na miejsce awarii, potwierdzając łączność z Centrum Operacyjnym. Ocenia typ awarii, rodzaj zanieczyszczenia, ilość i tempo jego uwalniania, charakter otaczającego terenu, warunki pogodowe itp. Jednostka ta rozważa potencjalne ryzyko pod kątem bezpieczeństwa własnego i ludzi znajdujących się w strefie oddziaływania skutków awarii oraz eliminuje potencjalne przyczyny zapłonu. W tym celu podejmuje działania ukierunkowane na ograniczenie rozprzestrzenianie zanieczyszczeń w środowisku wodnym lub w kierunku ujęcia wód oraz ustawia sztuczne zapory, aby zablokować spływ substancji niebezpiecznych do koryta rzeki. W zależności od uwarunkowań i potrzeb kadrowych i sprzętowych wysyłane jest stosowne zapotrzebowanie do Centrum Operacyjnego. Dowódca Akcji ocenia także potrzebę udziału stron zewnętrznych, występując do Koordynatora z odpowiednią rekomendacją. Ponadto wybiera zabezpieczone i dostępne miejsca, do zakwaterowania przybywających zespołów specjalistów, którzy po poinformowaniu o sytuacji włączani są w odpowiednie działania.

22. PROJEKT CIVILARCHOchrona ludzi i środowiska przed awaryjnymi uwolnieniami substancji chemicznych do rzek • Dowódca Jednostki Ratowniczej, zwykle określany jako Koordynator w terenie, koordynuje współpracę między różnymi stronami włączonymi w działania ratownicze i sporządza raport z przebiegu akcji i podjętych działaniach.

23. PROJEKT CIVILARCHOchrona ludzi i środowiska przed awaryjnymi uwolnieniami substancji chemicznych do rzek • Strefy zagrożenia • Generalnie, aby zmniejszyć prawdopodobieństwo wystąpienia skutków wtórnych awarii, wyznaczane są trzy strefy zagrożenia, z uwzględnieniem zasad dobrej praktyki w podobnych sytuacjach. Strefy wyznaczają obszary, w których mogą być ratownicy i sprzęt, jak również miejsca do rozlokowania grup wspomagających i środków technicznych. • Zazwyczaj wyznaczane są trzy strefy zagrożenia: • strefa zakazu – obejmuje obszar, który jest zanieczyszczony i, gdzie mają miejsce działania ratownicze i naprawcze. Obecność ludzi na tym obszarze jest ograniczona jedynie do osób posiadających specjalne zezwolenia; • strefa ograniczenia – stanowiąca przestrzeń między zagrożonym i niezagrożonym obszarem. Obszar pozostaje pod minimalnym oddziaływaniem awarii i jest wykorzystywany do rozlokowania urządzeń i sprzętu do działań ratowniczych oraz do oczyszczania i dekontaminacji; • strefa wsparcia – część większego obszaru, który nie jest narażony na oddziaływanie awarii i służy jako konieczne zaplecze.

24. PROJEKT CIVILARCHOchrona ludzi i środowiska przed awaryjnymi uwolnieniami substancji chemicznych do rzek • Środki ochrony indywidualnej • Ratownicy likwidujący bezpośrednie skutki awarii muszą mieć zapewnione odpowiednie ubranie, dostosowane do rodzaju wykonywanych prac i panujących warunków pogodowych, jak również niezbędny sprzęt ochrony indywidualnej. Zazwyczaj są to: rękawice, kaski, okulary (przeważnie z PCV), odzież ochronna, buty antypoślizgowe oraz przyrządy chroniące uszy i respiratory. • Wszystkie środki ochrony indywidualnej muszą posiadać oznakowanie (CE), potwierdzające certyfikat Wspólnoty Europejskiej. • Przy doborze odpowiednich środków ochronnych należy wziąć pod uwagę: • oczekiwane warunki pracy i potencjalne zagrożenia; • wykonywane czynności; • okres ich wykorzystania; • konieczność zapewnienia niezbędnej widoczności i kontaktu oraz kompatybilności w celu ich efektywnego wykorzystania.

25. PROJEKT CIVILARCHOchrona ludzi i środowiska przed awaryjnymi uwolnieniami substancji chemicznych do rzek • Ochrona ludności • Unikanie potencjalnego ryzyka dla ludności zamieszkującej w pobliżu strefy zagrożenia jest najwyższym priorytetem. Zazwyczaj wdrażane środki to: • przeprowadzenie ewakuacji w zależności od strefy zagrożenia, • zakaz wstępu do strefy zanieczyszczonej, • wprowadzenie zakazu lub ograniczeń w korzystaniu z wody, • powiadomienie o potencjalnym ryzyku i sposobach ochrony osobistej.