Polskie prawo parlamentarne na tle porównawczym

2. Polskie prawo parlamentarne na tle porównawczym

3. WYBORY PARLAMENTARNE • Źródła prawa wyborczego • Konstytucja RP z 1997, rozdział IV „Wybory i kadencja” (art. 96 -101). • Ustawa z 5 stycznia 2011 r. Kodeks wyborczy (w szczególności Dział III i IV) • Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych (Dz.U. z 1977 r. Nr 38 poz. 167) • Szereg aktów wykonawczych do Kodeksu wyborczego, w tym: rozporządzenia KRRiTv • _________________________________________________________________________ • Znaczenie Kodeksu Dobrej Praktyki w Sprawach Wyborczych – zbiór zaleceń przyjętych i rekomendowany przez Zgromadzenie Parlamentarne Rady Europy na sesji w 23 maja 2003 r., podkreślający zasady europejskiego dziedzictwa wyborczego. • PRZYKŁAD ZALECENIA: zasadnicze elementy prawa wyborczego, w szczególności właściwy system wyborczy, członkostwo w komisji wyborczej oraz ustalenie granic okręgów wyborczych nie powinny być zmieniane co najmniej jeden rok przed wyborami.

4. WYBORY PARLAMENTARNE GENEZA KODEKSU WYBORCZEGO W POLSCE: Pierwszy projekt kodeksu wyborczego w Polsce został opracowany w 1996 r. z inspiracji prezydenta A. Kwaśniewskiego. Ze względu na niesprzyjający klimat po wyborach z 1997 r. nie uzyskał on formalnego statusu inicjatywy ustawodawczej. - Formalne zainicjowanie uchwalenia ustawy – Kodeks wyborczy nastąpiło w VI kadencji Sejmu 24 czerwca 2008 r. w wyniku złożenia inicjatywy ustawodawczej na ręce Marszałka Sejmu przez grupę 18 posłów Klubu Poselskiego Lewicy i Demokratów. - Do pierwszego czytania został on skierowany dopiero 12 stycznia 2009 r. - Następnie powołano komisję nadzwyczajną – 2 kwietnia 2009 r. - Kodeks wyborczy uchwalono – 5 stycznia 2011 r. - Prezydent RP podpisał kodeks wyborczy – 19 stycznia 2011 r. - Kodeks wyborczy wszedł w życie 1 sierpnia 2011 r.

5. WYBORY PARLAMENTARNE • Zasady prawa wyborczego: • Rozwój współczesnych państw demokratycznych doprowadził do wykształcenia katalogu zasad prawa wyborczego (określanych mianem przymiotników wyborczych), który obejmuje: • Zasadę powszechności • Zasadę równości • Zasadę bezpośredniości • Zasadę ustalenia wyników wyborów • Zasadę głosowania tajnego (nie – wyborów tajnych) • Zasadę wyborów wolnych • Wybory do Sejmu są powszechne, równe, bezpośrednie i proporcjonalne oraz odbywają się w głosowaniu tajnym(art. 96 ust. 2 Konstytucji). • Wybory do Senatu są powszechne, bezpośrednie oraz odbywają się w głosowaniu tajnym (art. 97 ust. 2 Konstytucji).

6. WYBORY PARLAMENTARNE Zasada powszechności – określa krąg podmiotów, które spełniając określone warunki mają prawo wybierania i bycia wybieranymi do organów przedstawicielskich. Po raz pierwszy sformułowana w Konstytucji II Republiki Francuskiej z 21 listopada 1848 r. Art. 62 Konstytucji: Prawo wybierania Prezydenta RP, posłów, senatorów i przedstawicieli do organów samorządu terytorialnego ma obywatel polski, jeżeli najpóźniej w dniu głosowania kończy lat 18. (problem art. 10 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego – zawarcie małżeństwa przez kobietę, która ukończyła lat 16). Art. 99 Konstytucji: Bierne prawo wyborcze do Sejmu i Senatu Konstytucji przysługuje obywatelowi polskiemu; mającemu prawo wybierania; który najpóźniej w dniu wyborów kończy 21 lat – w wyborach do Sejmu, albo 30 lat w wyborach do Senatu. Wybraną do Sejmu i Senatu nie może być osoba skazana prawomocnym wyrokiem sądu na karę pozbawienia wolności za przestępstwo umyślne ścigane z oskarżenia publicznego. Czynne prawo wyborcze: 21 lat w konstytucji marcowej, 24 lata w konstytucji kwietniowej, 18 lat w konstytucji PRL

7. WYBORY PARLAMENTARNE Zasada powszechności a obowiązek głosowania W niektórych państwach dzięki wprowadzeniu obowiązku wyborczego zasada powszechności prawa wyborczego, ewoluuje w nieco innym kierunku. Upatruje się w niej katalizator procesu powstawania nowych partii mobilizujących te grupy wyborców, które bez obowiązku wyborcze. Australia - od 1915 r. Austria (niektóre kraje związkowe: Styria, Tyrol, Vorarlberg – kara grzywny nakładana przez komisję wyborczą) Belgia (od 1893), Cypr (od 1960), Grecja (od 1929), Luksemburg (od 1919), Szwajcaria (od 1903), Turcja (od 1982) oraz Brazylia, Singapur, Peru, Wenezuela i inne. W Nowej Zelandii i Urugwaju udział w wyborach nie jest obowiązkowy, ale obywatele muszą się zarejestrować przygotowywanym przed wyborami spisie wyborców pod groźbą kary finansowej.

8. WYBORY PARLAMENTARNE Zasada powszechności a cenzusy Powszechność w konstytucjach XIX w. ograniczona była licznymi cenzusami wyborczymi, tzn. wyłączeniami czynnego lub biernego prawa wyborczego ze względu na brak określonych cech lub kwalifikacji. cenzus wieku - uzależnia przyznanie biernego prawa wyborczego od osiągnięcia określonego wieku. W przypadku biernego prawa wyborczego do parlamentu dolna granica wieku ulega w wielu krajach przesunięciu o kilka lat poza osiągnięcie pełnoletniości i wynosi do izb niższych 19 - 25 lat (np. w Austrii parlamentarzysta musi mieć przynajmniej 19 lat, w USA – 25 lat), w odniesieniu do izb niższych 25 – 40 lat (senator w Polsce – 30 lat, w Brazylii – 35 lat, w Czechach – 40 lat)

9. WYBORY PARLAMENTARNE Zasada powszechności a cenzusy Cenzus obywatelstwa występuje w większości państw demokratycznych we wszystkich rodzajach wyborów. W nielicznych nie obowiązuje w odniesieniu do przebywających w nich stale cudzoziemców w wyborach do parlamentu (np. Urugwaj), czy też przedstawicielskich organów samorządowych szczebla komunalnego (państwa UE), a obywatele państw UE mają czynne i bierne prawo wyborcze do Parlamentu Europejskiego bez względu na to, w którym z państw UE wezmą udział w wyborach. Cenzus domicylu - uzależnia przyznanie prawa wyborczego od stałego zamieszkiwania przez określony prawem czas na terytorium danego państwa lub na terenie jednego z okręgów wyborczych. W Polsce domicyl ograniczał bierne prawo wyborcze do Sejmu i do Senatu, przyznając je obywatelom polskim stale zamieszkałym na terytorium RP od co najmniej 5 lat (art. 96 Konstytucji z 1952 r. znowelizowanej 19 kwietnia 1991 r.) – kazus Tymińskiego.

10. WYBORY PARLAMENTARNE Zasada powszechności a cenzusy Cenzus domicylu: Czynne prawo wyborcze do parlamentu: występuje obecnie dosyć często w wyborach parlamentarnych (np. w Kanadzie, Austrii, Islandii, Norwegii, niektórych stanach USA) oraz samorządowych, przy czym obserwuje się tendencję do skracania wymaganego okresu zamieszkiwania. Waha się od 5 lata (np. w Islandii, Hondurasie) do 6 miesięcy (np. w Meksyku). Bierne prawo wyborcze do parlamentu - występuje on często, nawet gdy nie był przewidziany dla czynnego prawa wyborczego (np. w Norwegii w wyborach parlamentarnych wynosi 10 lat) lub jest wyższy niż w przypadku czynnego prawa wyborczego

11. WYBORY PARLAMENTARNE Zasada powszechności a cenzusy Cenzus wykształcenia - ogranicza prawa wyborcze osób nie posiadających określonego wykształcenia (np. w Brazylii, gdzie wyborca powinien umieć czytać i pisać oraz wysławiać się w języku ojczystym, na Filipinach, w przypadku biernego prawa wyborczego na urząd prezydenta wymaga się umiejętności pisania i czytania. Niekiedy wymóg ten ogranicza się do władania językiem ojczysty (wybory prezydenckie na Ukrainie). Cenzus zawodowy – oznaczający pozbawienie praw wyborczych pewnych grup zawodowych – na przykład żołnierzy i policjantów (m.in. Argentyna, Indonezja, Tunezja, Wenezuela), duchownych (np. Boliwia, Meksyk), wyższych urzędników wyborczych (np. Kanada). Cenzus w prawie zwyczajowym – np. Wielka Brytania, gdzie od głosowania powstrzymują się królowa, członkowie jej rodziny oraz dziedziczni parowie zasiadający w Izbie Lordów.

12. WYBORY PARLAMENTARNE 2. Zasada równości – początkowo regulacje konstytucyjne zaprzeczały zasadzie równości: a) głosowanie pluralne –jeden wyborcy ma większa liczbę głosów niż drugi (XIX w. i na początku XX w. np. W Wielkiej Brytanii, Austrii, Belgii( b) głosowanie kurialne – każdy wyborca a taką samą liczbę głosów, ale wyborcy są zgromadzeni w tzw. kurie wybierające różną liczbę przedstawicieli (w XIX w. w Prusach, Grecji, Austrii) Zasada równości jest rozpatrywana w trzech aspektach: 1. formalnym 2. materialnym 3. równości szans

13. WYBORY PARLAMENTARNE 2. Zasada równości : 1. Aspekt formalny - każdy wyborca uczestniczy w wyborach na takich samych zasadach jak inni wyborcy, a w szczególności dysponuje taką samą liczbą głosów (równość czynnego prawa wyborczego: one man one vote) oraz ma równe z innymi szanse w ubieganiu się o urząd wybieralny czy mandat przedstawicielski (równość biernego prawa wyborczego). 2. Aspekt materialny – polega na zapewnieniu równej mocy (siły) – głosu każdego wyborcy. Dzieje się tak, gdy jeden mandat przypada na taką samą liczbę wyborców, z dopuszczalnym pewnym odchyleniem, którego granice powinny być prawnie określone. Osiąga się to w dwojaki sposób: - ustalając normę przedstawicielstwa – tzn. proporcję między liczbą mieszkańców lub wyborców w danym okręgu bądź kraju a liczbą wybieranych przedstawicieli (Polska), - wyznaczając okręgi wyborcze o zbliżonej liczbie mieszkańców lub wyborcówprzypadających na jeden mandat, współcześnie jest najczęściej praktykowane (USA, Austria, Polska).

14. WYBORY PARLAMENTARNE • 2. Zasada równości wwyborach do Sejmu i Senatu. • bezdyskusyjne obowiązywanie zasady równości w aspekcie formalnym, • Problem zasady równości w aspekcie materialnym w wyborach do Senatu, • ordynacja do Senatu z 1991 r. – przyjęła za podstawę wytyczania okręgów wyborczych kryterium terytorialne, tzw. Podział administracyjny państwa na województwa, ignorując kryterium populacyjne, tzn. nie przyjmując normy przedstawicielstwa (ustalenie Okrągłego Stołu – każde województwo 2 mandaty). • Ordynacja wyborcza do Sejmu i Senatu z 2001 r. (2 – 4 senatorów w okręgu) • Kodeks wyborczy z 2011 r. (1 senator w okręgu)

15. WYBORY PARLAMENTARNE 3. Zasada bezpośredniości Składa się współcześnie z dwóch elementów: 1. Głosowania osobistego polegającego na tym, że wyborca oddaje głos, bez niczyjego pośrednictwa. Wyborcy niepełnosprawni mogą, na własną prośbę, korzystać z pomocy innej osoby przy głosowaniu. Ordynacje wyborcze zazwyczaj zezwalają na to wprost. 2. Głosowania imiennego oznaczającego, że wyborca oddaje głos na konkretnego kandydata, określonego z imienia i z nazwiska, stawiając z właściwej strony karty do głosowania znak przy jego nazwisku. Przy wyborach z zastosowaniem list mogą być:   - listy zamknięte (closed list), tzn. takie, na których kolejność kandydatów jest wiążąca dla wyborcy - listy otwarte (open list), tzn. takie, na których sam wyborca dokonuje preferencji personalnych.

16. WYBORY PARLAMENTARNE 4. Zasada głosowanie tajne Zasada tajności głosowania odnosi się tylko do jednej z faz procesu wyborczego, tzn. do aktu głosowania. Nie można jej rozciągać na inne elementy procesu wyborczego, które mają być jawne, np. zarządzenie wyborów, kalendarz wyborczy, zgłaszanie kandydatów (list kandydatów), ustalenie wyników wyborów, repartycja mandatów, rozpatrywanie protestów wyborczych. Po raz pierwszy na szeroką skalę tajność głosowania wprowadzono w Południowej Australii – tzw. AUSTRALIAN BALLOT (lata 50. XIX w.). W Wielkiej Brytanii jawność głosowania obowiązywała do 1872 r., w Stanach Zjednoczonych do 1888 r. W Europie tajność głosowania wprowadzono po raz pierwszy we Francji (Rewolucja Francuska 1789 r.), cztery lata później, pod naciskiem jakobinów, pozostawiono wyborcy swobodę. W Europie zachodniej upowszechniona została na przełomie XIX i XX w. (np. Belgia od 1920 r.).

17. WYBORY PARLAMENTARNE 4. Zasada głosowania tajnego TAJNOŚĆ GŁOSOWANIA – ma chronić wyborcę przed powzięciem przez kogokolwiek wiadomości, w jaki sposób głosował, a zatem umożliwić wyborcy dokonanie swobodnej i bezpiecznej decyzji wyborczej. Ma sens tylko wtedy, gdy służy zagwarantowaniu wolnych wyborów. Wyborca ma pewność, że w związku z oddanym głosem nie wystąpią żadne pozytywne ani negatywne konsekwencje. WSPÓŁCZEŚNIE TAJNOŚĆ GŁOSOWANIA STANOWI CONDITIO SINE QUA NON WYBORÓW DEMOKRATYCZNYCH. Na przestrzeganie zasady tajności głosowania istotny wpływ ma instytucja MĘŻA ZAUFANIA (nazywanych niekiedy OBSERWATORAMI) - są to osoby działające na podstawie upoważnienia udzielonego przez pełnomocnika komitetu wyborczego lub samego kandydata, które posiadają uprawnienia do obserwowania czynności wyborczych oraz obliczania głosów. Mogą oni zgłaszać zarzuty do protokołu głosowania. Wówczas obwodowe komisje wyborcze mają obowiązek dołączenia wyjaśnień dotyczących zarzutów wniesionych przez mężów zaufania.

18. WYBORY PARLAMENTARNE 4. ZASADA GŁOSOWANIA TAJNEGO WYŁĄCZENIE TAJNOŚCI GŁOSOWANIA MOŻE NASTAPIĆ TYLKO W DRODZE WYJĄTKU np. w celu realizacji czynne prawa wyborczego przez wyborcę (zwrócenie się osoby niepełnosprawnej do osoby trzeciej z prośbą o pomoc przy akcie głosowania). TAJNOŚĆ GŁOSOWANIA DOPUSZCZA MOŻLIWOŚĆ GŁOSOWANIA ELEKTRONICZNEGO. Zasada tajności podlega rozwinięciu w kodeksie wyborczym, który nakazuje, aby wyborca po otrzymaniu karty do głosowania udał się do miejsca zapewniającego tajność głosowania, znajdującego się w lokalu wyborczym. Karta do głosowania ma być wrzucona do urny w taki sposób, aby strona zadrukowana nie była widoczna (art. 52 kodeksu wyborczego). Nad tajnością głosowania czuwa przewodniczący obwodowej komisji wyborczej (art. 49 par. 1 kodeksu wyborczego).

19. WYBORY PARLAMENTARNE 5. Zasada wyborów wolnych W nauce prawa konstytucyjnego coraz więcej autorów uznaje ją za zasadę prawa wyborczego. Wyrażają ją expressis verbisniektóre współczesne konstytucje (np. Włochy, Niemcy, Hiszpania). W Europie w krajach, gdzie nie formułuje jej prawo wyborcze, odwołać się można do ratyfikowanego przez zdecydowaną większość państw Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności z 1950 r. Treść zasady wolnych wyborów nie jest jednoznacznie określona. Ogólnie rzecz ujmując można powiedzieć, że zasada wolności wyborów ma zagwarantować swobodne realizację aktu wyborczego. Wyborca korzysta z czynnego i biernego prawa wyborczego w sposób wolny od jakiegokolwiek przymusu fizycznego lub psychicznego. Z tego punktu widzenia ważne jest powierzenie przeprowadzenia wyborów oraz nadzoru nad nimi organom niezależnym od podmiotów, których kandydaci biorą udział w wyborach.

20. WYBORY PARLAMENTARNE 6. ZASADA USTALANIA WYNIKÓW WYBORÓW - SYSTEM WIĘKSZOŚCIOWY - SYSTEM PROPORCJONALNY - SYSTEM MIESZANY

21. WYBORY PARLAMENTARNE SYSTEM WIĘKSZOŚCIOWY Pierwszym historycznie ukształtowanym systemem jest system większościowy. Zyskał poparcie w doktrynie, a do jego stosowania przekonywali już wielcy myśliciele doby Oświecenia, m.in. John Locke i Jean-Jacques Rousseau. REGUŁA: mandat przyznaje się temu kandydatowi w okręgu jednomandatowym lub tej liście w okręgu wielomandatowym, która uzyskała największą liczbę głosów w myśl zasady: THE WINNER TAKES ALL („zwycięzca bierze wszystko”)

22. WYBORY PARLAMENTARNE WARIANT 1. rozdział mandatów dokonuje się w oparciu o większości względną (zwykłą) - kandydat lub lista musi otrzymać więcej głosów niż konkurenci, co z kolei oznacza, że elekcja zostaje zakończona po odbyciu pierwszej tury głosowania. W praktyce najczęściej do wyborów przystępuje dwóch trzech, czterech, ewentualnie pięciu kandydatów, a do zwycięstwa potrzebują oni co najmniej 30-40% głosów poparcia. Występuje w wyborach do niższych izb parlamentu, np. do Izby Gmin w Wielkiej Brytanii, do Izby Reprezentantów w USA, do Izby Gmin w Kanadzie, w byłych koloniach brytyjskich, w wielu państwach Ameryki Łacińskiej oraz znacznie częściej w wyborach do wyższych izb parlamentu - od 1991 do 2011 w wyborach do Senatu RP.

23. WYBORY PARLAMENTARNE WARIANT 2. rozdział mandatów dokonuje się w oparciu o większości bezwzględną (50% + 1 ważnie oddany głos). Występuje przede wszystkim w wyborach na stanowiska jednoosobowe, przede wszystkim na urząd prezydenta, np. w Austrii od 1951, Francji od 1962, Portugalii od 1976, Finlandii od 1988, w Polsce od 1990 oraz w byłych republikach radzieckich, w wielu krajach Azji, Afryki i Ameryki Łacińskiej. Wraz ze wzrostem liczby kandydatów, szanse na uzyskanie bezwzględnej większości głosów maleją.

24. WYBORY PARLAMENTARNE SYSTEM WYBORÓW DWUETAPOWYCH: jest odmianą „czystego” systemu większości bezwzględnej stosowaną w wyborach do Zgromadzenia Narodowego we Francji od 1958 z przerwą w latach 1985 – 1986, kiedy to funkcjonował system proporcjonalny. W I turze, aby być wybranym, należy nie tylko uzyskać większość bezwzględną, ale uzyskany wynik musi stanowić co najmniej 25% ogólnej liczby zarejestrowanych wyborców w okręgu (około 20% zostaje obsadzone). W II turze wyborów uczestniczą kandydaci, którzy uczestniczyli w I turze i uzyskali co najmniej 12,5% głosów ogółu uprawnionych. Prawo do zajęcia mandatu warunkuje uzyskanie większości zwykłej, ale uzyskany wynik musi stanowić 25% głosów ogółu uprawnionych.

25. WYBORY PARLAMENTARNE SYSTEM PROPORCJONALNY: Po raz pierwszy potrzebę stworzenia proporcjonalnego systemu wyborczego zauważył w 1785 r. francuski matematyk Jean Antoine Nicolas Caritat markiz de Condorcet(1743 – 1794), jego koncepcję rozwinął JospehDiezGergonne, a następnie angielski konstytucjonalista Thomas Hare(1806-1891). Obecnie można wskazać blisko 300 wariantów ustalania wyników wyborów, natomiast wybór systemu obowiązującego w danym państwie wywołuje zawsze szerokie dyskusje, która z metod rozdziału mandatów najpełniej oddaje preferencje wyborców w wyłonionym organie przedstawicielskim.

26. WYBORY PARLAMENTARNE SYSTEM PROPORCJONALNY W WYBORACH PARLAMENTARNYCH W POLSCE: 1991 – Hare`a-Niemeyera, zmodyfikowany Sainte-League 1993 – d`Hondta 1997 – d`Hondta 2001 - zmodyfikowany Sainte-League 2005 – d`Hondta 2007 – d`Hondta 2011 – d`Hondta

27. SYSTEM D`HONDTA: liczbę głosów oddanych na każdą z list dzieli się przez kolejne, całkowite liczby naturalne.b) Otrzymane w ten sposób ilorazy porządkuje się od największego do najmniejszego.c) O przyznaniu mandatów liście decyduje kolejność największych ilorazów.Na ww. przykładzie:- w okręgu jest 10 mandatów do rozdzielenia:

28. SYSTEM D`HONDTA: Znajdujemy 10 największych ilorazów, tj.: 83 000, 56 000, 41 500, 28 000, 27 666, 26 000, 20 750, 18 666, 16 600, 14 000. Wynik ostatecznego podziału mandatów jest następujący:- lista A - 5 mandatów, - lista B - 4 mandaty, - lista C - 1 mandat, - lista D - bez mandatu. System d`Hondta stosowany jest m.in. w Belgii, w Niemczech, w Polsce.

29. SYSTEM SAINT-LAQUË`A System ten wykazuje duże podobieństwo do systemu d`Hondta. Stosowany jest w dwóch wersjach: podstawowej i zmodyfikowanej. Wersja podstawowa przyjmuje, że liczba głosów oddana na każdą z list podlega dzieleniu nie przez kolejne liczby naturalne, lecz przez kolejne liczby nieparzyste. Otrzymane w ten sposób ilorazy porządkuje się od największego do najmniejszego. O przyznaniu mandatów liście decyduje kolejność największych ilorazów.

30. SYSTEM SAINT-LAQUË`A Znajdujemy 10 największych ilorazów, tj.: - 83 000, 56 000, 27 666, 26 000, 18 666, 16 666, 11 857, 11 200, 9 222, 8 666. Wynik ostatecznego podziału mandatów jest następujący: - lista A - 5 mandatów,- lista B - 3 mandaty,- lista C - 2 mandaty,- lista D - bez mandatu. w wersji podstawowej system ten znajduje zastosowanie w duńskiej ordynacji wyborczej.

31. SYSTEM HARE`A-NIEMEYERA(nazywany system „największej reszty” lub „matematycznej proporcji”) powstał na skutek modyfikacji systemu Hare`a przez niemieckiego matematyka Horsta Niemeyera. Metodę największej reszty stosuje się w wielu krajach Ameryki Łacińskiej. Do 1993 r. obowiązywała we Włoszech. a) Liczbę ważnie oddanych głosów w okręgu na daną listę mnoży się za każdym razem przez liczbę mandatów do obsadzenia w okręgu wyborczym, a następnie tak uzyskany iloczyn dzieli się przez liczbę oddanych głosów na wszystkie listy okręgowe.b) Jeżeli pozostaną (co jest regułą) mandaty nieobsadzone, to przydziela się je w kolejności tym listom, którym pozostały największe reszty (tzn. największa niewykorzystana liczba głosów). Ga x M Wa = -------------- = X, G Wa – liczba mandatów uzyskanych przez partię A Ga – liczba ważnie oddanych głosów na partię A w danym okręgu wyborczym M – liczba mandatów do obsadzenia w danym okręgu wyborczym G – łączna liczba głosów oddanych na wszystkie ugrupowania w danym okręgu wyborczym

32. WYBORY PARLAMENTARNE • Zarządzenie wyborów • Współcześnie wybory parlamentarne zarządza najczęściej: • 1. GŁOWA PAŃSTWA działająca samodzielnie (np. Czechy, Chorwacja, Słowenia, Ukraina, RFN, Rosja) lub na wniosek (np. premiera w Finlandii). • 2. RZĄD – np. Austria • 3. PRZEWODNICZĄCY PARLAMENTU upływającej kadencji (np. Mongolia) • W Polsce wybory do Sejmu i Senatu zarządza Prezydent RP nie później niż 90 dni przed upływem 4 lat od rozpoczęcia kadencji Sejmu i Senatu, wyznaczając datę wyborów na dzień wolny od pracy, przypadający w ciągu 30 dni przed upływem 4 lat od rozpoczęcia kadencji Sejmu i Senatu (art. 98 ust. 2 Konstytucji). • W razie skrócenia kadencji Sejmu, Prezydent zarządza wybory do Sejmu i senatu i wyznacza ich datę na dzień przypadający nie później niż w ciągu 45 dni od dnia zarządzenia skrócenia kadencji Sejmu (art. 98 ust. 5 Konstytucji).

33. WYBORY PARLAMENTARNE • Zarządzenie wyborów • Akt o zarządzeniu wyborów (w Polsce postanowienie) poddaje się do publicznej wiadomości i ogłasza w dzienniku urzędowym (w Polsce w Dzienniku Ustaw) w ściśle określonym terminie (np. 5 dni od dnia jego podpisania , uchwalenia) – art. 290 k.w. • Akt urzędowy Prezydenta RP należy do jego prerogatyw, gdyż na podstawie art. 144 ust. 3 pkt 1 Konstytucji zwolniony jest z obowiązku uzyskania kontrasygnaty. • W akcie tym, podmiot zarządzający wybory, częstokroć po zasięgnięciu opinii komisji wyborczej, określa dni, w których upływają prawem przewidziane terminy do dokonania czynności wyborczych – tzw. KALENDARZ WYBORCZY.

34. KAMPANIA WYBORCZA – to etap procesu wyborczego, w którym za pomocą różnorodnych środków i działań komitety wyborcze promują swoich kandydatów i programy wyborcze. Każda kampania wyborcza jest procesem prawnie uregulowanym i politycznie żywiołowym posiadającym swoją specyfikę, wyróżniającą ją pod względem efektywności stosowanych metod, technik i strategii wyborczych. CZAS TRWANIA kampanii wyborczej wynosi najczęściej od nieco powyżej jednego miesiąca (np. w Kanadzie – 4 tygodnie, we Włoszech – 45 dni) do kilku miesięcy (np. w Polsce – co najmniej trzy miesiące przed datą wyborów). W Polsce rozpoczyna się z dniem ogłoszenia aktu właściwego organu o zarządzeniu wyborów i ulega zakończeniu na 24 godziny przed dniem głosowania (art. 104 k.w.). Podstawową zasadą dotyczącą kampanii wyborczej jest tzw. równość szans stanowiąca element zasady równości. Zasada ta obejmuje przede wszystkim dostęp do mediów stanowiących jeden z podstawowych środków komunikowania się z wyborcami.

35. Elementem kampanii wyborczej jest AGITACJA WYBORCZA czyli publiczne nakłanianie lub zachęcanie do głosowania w określony sposób lub do głosowania na kandydata określonego komitetu wyborczego (zob. art. 105 k.w.). Definicja ta, odwołująca się przede wszystkim do celu agitacji wyborczej wydaje się zbyt wąska. Na wynik wyborów (i kierunek głosowania) można bowiem wpłynąć pośrednio, nie nakłaniając wprost do głosowania „w określony sposób”, ale np. kształtując ogólniejsze motywacje głosujących przez dostarczenie im intencjonalnie wyselekcjonowanych informacji. Najczęściej agitację wyborczą można prowadzić od dnia przyjęcia przez właściwy organ zawiadomienia o utworzeniu komitetu wyborczego na zasadach, w formach i w miejscach określonych przepisami prawa. Polski ustawodawca nie poddał sankcji prowadzenia agitacji wyborczej przez rozpoczęciem kampanii wyborczej. W praktyce luka ta jest wykorzystywana przez niektóre partie polityczne, które określają agresywnie prowadzoną agitacje wyborczą jako „KAMPANIĘ INFORMACYJNĄ”. W ten sposób omijają też limity wydatków zastrzeżone w kodeksie wyborczym na kampanię wyborczą. Agitację wyborczą może prowadzić KAŻDY WYBORCA, po uzyskaniu pisemnej zgody pełnomocnika komitetu (art. 106 § 1 k.w.).

36. Agitacja wyborcza jest zabroniona w lokalu wyborczym oraz na terenie budynku, w którym ten lokal się znajduje. Kodeks wyborczy w art. 108 § 1 zabrania prowadzenia agitacji wyborczej: Na terenie urzędów administracji rządowej i administracji samorządu terytorialnego Na terenie zakładów pracy w sposób i w formach zakłócających normalne funkcjonowanie Na terenie jednostek wojskowych i innych jednostek organizacyjnych podległych Ministrowi Obrony Narodowej oraz oddziałów służby cywilnej, a także skoszarowanych jednostek podległych ministrowi właściwemu do spraw wewnętrznych. Na terenie szkół wobec uczniów (za wyjątkiem zajęć z zakresu edukacji obywatelskiej polegających na upowszechnieniu wśród uczniów wiedzy o prawach i obowiązkach obywateli) ZABRANIA SIĘ ORGANIZOWANIA LOTERII FANTOWYCH, GIER LOSOWYCH I KONKURSÓW, W KTÓRYCH WYGRANYMI SĄ NAGRODY PIENIĘZNE LUB PRZEDMIOTY O WARTOŚCI WYŻSZEJ NIŻ WARTOŚĆ PRZEDMIOTÓW ZWYCZAJOWO UŻYWANYCH W CELACH REKLAMOWYCH LUB PROMOCYJNYCH (art. 108 § 4 k.w.).

37. MATERIAŁ WYBORCZY to każdy pochodzący od komitetu wyborczego upubliczniony i utrwalony przekaz informacji mający związek z zarządzanymi wyborami (art. 109 § 1 k.w.). MATERIAŁY WYBORCZE podlegają ochronie prawnej i powinny zawierać oznaczenie komitetu wyborczego, od którego pochodzą. Na ścianach budynków, przystankach komunikacji publicznej, tablicach i słupach ogłoszeniowych, ogrodzeniach, latarniach, urządzeniach energetycznych, telekomunikacyjnych i innych można umieszczać plakaty tylko po uzyskaniu zgody zarządcy lub właściciela nieruchomości, obiektu lub urządzenia. Plakaty i hasła wyborcze oraz urządzenia ogłoszeniowe pełnomocnicy wyborczy obowiązani są usunąć w terminie 30 dni po dniu wyborów. Wójt postanawia o usunięciu plakatów i haseł wyborczych oraz urządzeń ogłoszeniowych nieusuniętych przez obowiązanych do tego pełnomocników wyborczych w terminie, o którym mowa w § 6. Koszty usunięcia ponoszą obowiązani. Jeżeli materiały wyborcze zawierają nieprawdziwe informacje kandydat lub pełnomocnik może wystąpić do sądu okręgowego, w który w terminie 24 godzin w postępowaniu nieprocesowym może zakaz rozpowszechniania materiałów. Na postanowienie sądu okręgowego przysługuje w ciągu 24 godzin zażalenie do sądu apelacyjnego, który rozpoznaje zażalenie w ciągu 24 godzin. Od postanowienia sądu apelacyjnego nie przysługuje kasacja i podlega ono natychmiastowemu wykonaniu.

38. W czasie ciszy wyborczej, czyli na 24 godziny przed dniem głosowania, zabrania się podawania do publicznej wiadomości wyników przedwyborczych badań (sondaży) opinii publicznej dotyczących wyników wyborów. DOSTĘP DO PROGRAMÓW NADAWCÓW RADIOWYCH I TELEWIZYJNYCH W zdecydowanej większości państw demokratycznych dostęp do radia i telewizji dla celów kampanii wyborczej przysługuje partiom politycznym bądź komitetom wyborczym. W Polscekomitetom wyborczym, których kandydaci zostali zarejestrowani, przysługuje, w okresie od 15 dnia przed dniem wyborów do dnia zakończenia kampanii wyborczej, prawo do rozpowszechniania nieodpłatnie audycji wyborczych, w programach publicznych nadawców radiowych i telewizyjnych na koszt tych nadawców (art. 117 k.w.). We Francji wymóg ten dotyczy zgłoszenia co najmniej 75 kandydatów. INNE: Często spotkać można tez rozwiązanie opierające się na przydzieleniu bezpłatnego czasu antenowego jedynie partiom politycznym mającym reprezentację w parlamencie lub największym partiom politycznym.

39. Art. 117 § 6 k.w.zawiera upoważnienia dla Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji do określenia, w drodze rozporządzenia, m.in. czasu przeznaczonego na rozpowszechnianie nieodpłatnie audycji wyborczych w każdym z programów ogólnokrajowych i programów regionalnych oraz ramowego podziału czasu rozpowszechniania tych audycji. Aktualnie w tym zakresie obowiązuje rozporządzenie Krajowej Rady Radiofonii I Telewizji z dnia 12 lipca 2011 r. w sprawie czasu oraz ramowego podziału czasu przeznaczonego na rozpowszechnianie nieodpłatnie audycji wyborczych, trybu postępowania dotyczącego podziału czasu, zakresu rejestracji oraz sposobu przygotowania i emisji audycji wyborczych w programach publicznej radiofonii i telewizji. Kodeks wyborczy w art. 120 nałożył też na TVP S.A. obowiązek przeprowadzenia debat pomiędzy przedstawicielami tych komitetów wyborczych w wyborach do Sejmu lub w wyborach do Parlamentu Europejskiego w Rzeczypospolitej Polskiej, które zarejestrowały swoje listy kandydatów we wszystkich okręgach wyborczych, a w przypadku wyborów Prezydenta Rzeczypospolitej - pomiędzy kandydatami. Czas debat nie jest wliczany do czasu antenowego, o którym mowa w art. 117.

40. FINANSOWANIE WYBORÓW Wybory wymagają ogromnych środków finansowych, które nie tylko ułatwiają prowadzenie kampanii wyborczej, ale mogą wpływać na wynik wyborów. Koszty kampanii wyborczych sukcesywnie wzrastają, co wiąże się nie tylko ze wzrostem liczby elektoratu (upowszechnienia prawa wyborczego, dla kobiet, mniejszości etnicznych czy obniżenia czy obniżenia granicy wieku wyborców), ale przede wszystkim z faktu, że wzrosło zapotrzebowanie na bardziej efektywną kampanię wyborczą. Wymaga to korzystania z usług specjalistów z wielu dziedzin. Do najdroższych kampanii wyborczych należą oczywiście kampanie prezydenckie w Stanach Zjednoczonych. Tytułem porównania można wskazać, że w 2000 r. całkowite wydatki wyniosły 650 mln dol., w 2004 r. ponad 1 mld dol., a w 2008 r. około 2 mld dol. Relatywnie mniej kosztuje prowadzenie kampanii wyborczej w innych krajach. Na przykład w Polsce w wyborach prezydenckich w 2005 r. na kampanię Donalda Tuska wydano 6,1 mln złotych, a kampanię Lecha Kaczyńskiego - 5,7 mln złotych, w 2010 r. na kampanię Bronisława Komorowskiego wydano 15,4 mln zł., a na kampanię Jarosława Kaczyńskiego: 14,6 mln zł.

41. FINANSOWANIE WYBORÓW I KAMPANII WYBORCZEJ • Finansowanie kampanii wyborczej musi być JAWNE. Poszczególne ustawy wyborcze na świecie w różny sposób regulują dostęp i zakres korzystania ze wsparcia finansowego ze środków zewnętrznych. Generalnie kandydatom indywidualnym i partiom politycznym nie wolno korzystać z pomocy zagranicznej (wyjątek Wielka Brytania). Niekiedy możliwe jest wsparcie finansowe przez obywateli danego państwa zamieszkałych za granicą (np. w RFN). Zakaz finansowania komitetów wyborczych sporadycznie dotyczy przedsiębiorstw, związków zawodowych, gdyż są to podmioty, które w sposób wyraźny są związane z oczekiwaniami otrzymania konkretnych przywilejów gospodarczych lub politycznych (np. w USA). W Polsce występuje zakaz otrzymywania jakichkolwiek środków finansowych z budżetu państwa, państwowych jednostek organizacyjnych, budżetu samorządu terytorialnego.

42. Przepisy dotyczące finansowania wyborów i kampanii wyborczej umiejscowione są najczęściej w ustawach o partiach politycznych i w ustawach (ordynacjach) wyborczych. W Polsce finansowanie kampanii wyborczej uregulowane jest w rozdziale 15 działu I kodeksu wyborczego (art. 125–151) oraz w przepisach szczególnych kodeksu wyborczego. Źródła finansowania kandydatów i partii politycznych oraz ilość wydawanych pieniędzy w trakcie kampanii wyborczej reguluje prawo, zaś organizowaniem funduszy zajmują się komitety partyjne i komitety wyborcze. Wydatki związane z organizacją i przeprowadzeniem wyborów pokrywane są z budżetu państwa w części Rezerwy celowe zgodnie z zasadami określonymi w kodeksie wyborczym.

43. W Polsce z budżetu państwa pokrywane są wydatki związane z: • Zadaniami PKW oraz PBW • Zadaniami komisarzy wyborczych i komisji wyborczych niższego stopnia oraz zapewnieniem ich obsługi przez wyznaczone do tych celów organy i jednostki organizacyjne • Zadaniami organów administracji rządowej oraz podległych im urzędów centralnych i jednostek organizacyjnych, a także innych organów państwowych • Refundacją wydatków, poniesionych przez członków komisji wyborczych z tytułu wypadku przy wykonywaniu zadań tych komisji. • Zasady planowania finansowego oraz realizacji wydatków, a także sprawozdawczości finansowej określają przepisy ustawy z dnia 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych. • W budżecie państwa zapewnia się ponadto corocznie w części Rezerwy celowe środki na przeprowadzenie wyborów przedterminowych i uzupełniających. • Dysponentem tych środków finansowych jest Szef Krajowego Biura Wyborczego.

44. Na świecie wyróżnia się dwa podstawowe źródła finansowania kampanii wyborczej: • środki własne: • środki kandydata lub jego rodziny – np. John D. Rockefeller w 1984 wydał 10 mln dolarów na walkę o fotel senatorski w Zachodniej Wirginii, • środki pozyskane ze składek członkowskich - stanowią niewielkie źródło finansowania kampanii wyborczej, nawet w przypadku partii masowych liczących setki tysięcy aktywnych członków (jedną z metod pozyskiwania środków jest rozprowadzanie cegiełek – np. w Polsce, podobny efekt przynosi urządzanie przyjęć, festynów, kiermaszy (np. we Włoszech, czy we Francji). • środki przekazane prze organizacje związane z partiami politycznymi (mogą to być instytucje użyteczności publicznej, jak fundacje, np. niemiecka Fundacja Konrada Adenauera związana z CDU, związki zawodowe, np. Trade Unions w Wielkiej Brytanii finansująca działalność Labour Party).

45. ŚRODKI ZEWNĘTRZNE: • darowizny od osób prywatnych pozyskiwane podczas wizyt domowych, listownie bądź telefonicznie. Najbardziej efektywnym sposobem były do niedawna listy. W ten sposób w latach 80. XX w. komitet Partii Republikanów zebrał 5 mln dolarów. • darowizny od prywatnych przedsiębiorstw, a szczególnie wielkich korporacji. Za pierwszy przykład finansowania kampanii wyborczej z tego źródła podaje się kampanię wyborczą w Stanach Zjednoczonych w 1896 r., kiedy to sztab wyborczy kandydata republikanów Wiliama McKinley`a zdołał gromadzić olbrzymią jak na tamte czasy sumę około 16,5 mln dolarów. • kredyty bankowe • dotacje z funduszy publicznych pokrywane z budżetu państwa • fundusze wyrównywania szans

46. Najczęściej każda darowizna powyżej określonej kwoty musi być ujawniona publicznie poprzez podanie ofiarodawcy wysokości tej kwoty (np. w Kanadzie powyżej 100 dolarów). • Dla osób prywatnych najczęściej ustala się górną granicę darowizny, przy zachowaniu anonimowości darczyńcy. Natomiast w przypadku przedsiębiorstw kwota darowizny do określonej wysokości bywa zwolniona z podatku (np. we Francji). • Gospodarkę finansową komitetu wyborczego prowadzi pełnomocnik finansowy, który zobowiązany jest przedstawić sprawozdania finansowe (o przychodach, wydatkach i zobowiązaniach finansowych komitetu, w tym o uzyskanych kredytach bankowych i warunkach ich uzyskania).

47. Za gospodarkę finansową komitetu wyborczego odpowiedzialny jest i prowadzi ją PEŁNOMOCNIK FINANSOWY (w Polsce art. 126 k.w.). Zgodnie z art. 127 § 2 k.w. pełnomocnikiem nie może być: kandydat, pełnomocnik wyborczy, funkcjonariusz publiczny, o którym mowa w art. 115 § 13 k.k. • Zabronione jest przekazywanie środków przez jeden komitet na rzecz innego komitetu. • Środki finansowe komitetu są gromadzone wyłącznie na jednym rachunku bankowym (art. 134 § 1 k.w.). • SUMA WPŁAT obywatela polskiego nie może przekroczyć 15-krotności minimalnego miesięcznego wynagrodzenia, zaś kandydat 45-krotności. (przekroczenie limitów – przepadek na rzecz Skarbu Państwa). • KOMITET MUSI PROWADZIĆ REJESTRY zaciąganych kredytów, pożyczek i wpłat o wartości przekraczającej kwotę minimalnego wynagrodzenia za pracę.

48. Partii politycznej, której komitet wyborczy uczestniczył w wyborach, partii politycznej wchodzącej w skład koalicji wyborczej, a także komitetowi wyborczemu wyborców uczestniczących w wyborach do Sejmu i do Senatu przysługuje prawo do dotacji z budżetu państwa za każdy uzyskany mandat posła i senatora. W Polsce wysokość dotacji podmiotowej oblicza się według wzoru: Dp=W/560 x Mgdzie poszczególne symbole oznaczają: • Dp - wysokość przysługującej dotacji podmiotowej, • W - sumę wydatków na kampanię wyborczą komitetów wyborczych (do wysokości przysługujących komitetom wyborczym limitów wydatków przewidzianych w wyborach do Sejmu i do Senatu), które uzyskały co najmniej 1 mandat, • M - liczbę mandatów posłów i senatorów uzyskanych przez dany komitet wyborczy.

49. AKT GŁOSOWANIA • Głosowanie należy do najważniejszych faz procesu wyborczego. • Przeprowadzenie głosowania i ustalenie wyników wyborów powierza się określonym podmiotom – KOMISJOM WYBORCZYM. Komisje wyborcze stanowią reprezentację wyborców, czyli mogą być przedstawicielstwem partii politycznych, organizacji społecznych oraz innych podmiotów reprezentujących grupy wyborców lub jednostki. Przed aktem głosowania komisje wykonują kilka czynności: 1. sprawdzenie, zamknięcie i opieczętowanie urny wyborczej 2. sprawdzenie kart do głosowania lub kopert z kartami do głosowania 3. sprawdzenie tożsamości osób przybyłych do lokalu wyborczego (dokument tożsamości, porównanie podpisów, stemplowanie tuszem) 4. sprawdzenie czy nazwiska figurują w spisie wyborców

50. AKT GŁOSOWANIA Współcześnie wyborcy otrzymują karty do głosowania od komisji wyborczej. W przeszłości karty do głosowania przygotowywały i dostarczały wyborcom zainteresowane partie polityczne. (np. w USA do końca XIX w.). Taka praktyka była przyczyną licznych nadużyć. Obok głosowania przy użyciu kart do głosowania spotykane jest także głosowanie przy pomocy maszyn do głosowania (votingmachine), które pojawiły się w USA w 1892 r. oraz kart perforowanych i żetonów.