Toksykologia roślin leczniczych

1. Toksykologia roślin leczniczych

2. Hepatotoksyczność • Działanie hepatotoksyczne- uszkadzające komórki wątroby (hepatocyty) polega na zniszczeniu błony komórkowej bądź całej komórki po wniknięciu do jej wnętrza substancji toksycznej • Muchomor sromotnikowy (muchomor zielony) (Amanita phalloides) to grzyb śmiertelnie trujący, spotykany od czerwca do października w strefie umiarkowanej, w Polsce głównie w lasach liściastych (dębowych), rzadziej iglastych • muchomor sromotnikowy zawiera 2 grupy toksycznych polipepetydów: falotoksyny (falloidyna) i amatoksyny (amanityna). Falotoksyny wiążą się z aktyną (białkiem błon komórkowych wątroby i nerek), zaś amatoksyny uszkadzają jądra komórkowe wiążąc się z polimerazą kwasu mRNA, co prowadzi do zahamowania syntezy białka w organizmie, uszkadzają także kanaliki proksymalne nerek; amanityna ma duże powinowactwo do hepatocytów i wiążąc się z polimerazą II RNA hamuje syntezę białek

3. pierwsze objawy zatrucia to biegunka pojawiająca się po 10- 12 godz. od spożycia grzybów oraz wymioty; ciężkie objawy uszkodzenia wątroby występują w 3 dniu, ratunkiem jest przeszczep wątroby • wykształca smukły trzon owocnika, w części górnej opatrzony białawymi pierścieniami, u nasady bulwiasto zgrubiały, otoczony kubkowato odstającą pochwą; kapelusz ma zielonkawo- oliwkowy (u młodych osobników barwy białej), blaszki są biało- kremowe, posiada białawe lub beżowe wypukłe łatki na kapeluszu

4. silnie toksyczne, zawierające te same substancje toksyczne o tym samym działaniu i wywołujące takie same objawy zatrucia co muchomor sromotnikowy są: • Muchomor wiosenny (Amanita verna) • Muchomor jadowity (Amanita virosa)

5. Muchomor plamisty (Amanitapantherina) • amatoksyny obecne są również w grzybach z rodzaju Lepiota (czubajeczka)

6. do silnie hepatotoksycznych roślin poza grzybami należą gatunki z rodziny Astrowatych (Asteraceae) zawierające alkaloidy pirolizydynowe: • Starzec (Senecio)- alkaloidy te to retrorsyna obecna w starcu zwyczajnym (Senecio vulgaris)i jakobina obecna w starcu jakubku (Senecio jacobaea); uszkadzają one wątrobę- powodując zarastanie naczyń • Podbiał pospolity (Tussilago farfara)

7. Żywokost lekarski (Symphytumofficinale) • Ogórecznik lekarski (Boragoofficinale)

8. działanie hepatotoksyczne wykazują także: • Pieprz metystynowy (Pipermethysticum) • Glistnik jaskółcze ziele (Chelidoniummajus)

9. Nefrotoksyczność • działanie nefrotoksyczne wykazują składniki olejków eterycznych: wywołują stan zapalny kłębuszków nerkowych bądź jego pogorszenie, podrażnienie nerek, krwiomocz • składnikiem olejków o działaniu nefrotoksycznym i neurotoksycznym jest TUJON, który występuje także w zielu piołunu (Absinthiiherba)iliściach szałwii lekarskiej (Salviaefolium)

10. Olejek anyżowy (Oleum Anisi) otrzymywany przez destylację z parą wodną rozdrobnionych owoców biedrzeńca anyżu (Pimpinella anisum) • zawiera trans- anetol (80- 90%), metylochawikol, aldehyd anyżowy • w olejku anyżowym nieodpowiednio przechowywanym i poddanym długotrwałemu działaniu światła występują pochodne anetolu: dianetol, cis- anetol, fotoanetol- działające hepatotoksycznie, estrogennie i nefrotoskycznie. W olejku takim wzrasta także zawartość aldehydu anyżowego- nefrotoksycznego

11. Olejek cynamonowy (Oleum Cinnamomi)otrzymywany jest przez destylację z parą wodną kory cynamonowca cejlońskiego (Cinnamomumzeylanicum) • zawiera aldehyd cynamonowy (65- 75%), eugenol (do 10%), kariofilen, kwas cynamonowy i linalol • stosowany zewnętrznie w maściach i balsamach jako środek przeciwbólowy, w płynach antyseptycznych, do inhalacji (UWAGA! Nie wolno go stosować do inhalacji u dzieci poniżej 12 rż.), dawka dopuszczalna to 2- 4 g kory oraz 0.05- 0.2 g olejku • preparaty antyseptyczne zawierające olejek cynamonowy: Amol, Argol, Aromatol

12. Olejek cytrynowy (Oleum Citri)otrzymywany jest przez mechaniczne wytłaczanie świeżej skórki owoców cytryny zwyczajnej (Citruslimon) • zawiera limonen (80%), α- i β- pineny, β- felandren, terpinen, alkohole terpenowe (cytronellol, geraniol), kumaryny, aldehyd cytral (3- 7%) • kumaryny mają działanie uczulające na światło (fotosensybilizujące) • nie należy stosować go tuż przed opalaniem, ma krótki okres trwałości, nie należy stosować olejku o zmienionym zapachu (przypominającym terpentynę)- może mieć działanie nefrotoksyczne

13. Olejek eukaliptusowy (Oleum Eucalypti)otrzymywany jest przez destylację z parą wodną świeżych liści lub świeżych wierzchołków gałęzi eukaliptusa gałkowego (Eucalyptusglobulus) • zawiera 1,8- cyneol (powyżej 80%), p- cymen, α- pinen, limonen, kamfen, geraniol • dawka dopuszczalna to: wewnętrznie 0.3- 0.6 g, zewnętrznie 5- 20% w przetworach oleistych, 5- 10% w przetworach wodno- etanolowych

14. Olejek gorczyczny (Oleum Sinapis)otrzymywany jest przez destylację z parą wodną dojrzałych nasion gorczycy czarnej (kapusty gorczycy) (Brassicanigra) • ma bardzo ostry zapach i silnie piekący smak • zawiera izosiarkocyjanian allilu (powyżej 90%) • jest środkiem rumieniącym (rubefaciens), wywołuje przekrwienie skóry • w większych dawkach działa silnie nefrotoksycznie, powoduje przekrwienie macicy • obecnie do wyrobu preparatów leczniczych stosuje się nasiona gorczycy białej (Semen Sinapisalbae) • gorczyca biała zawiera glukozynolatsynalbiny, który działa łagodniej na żołądek i skórę niż olejek gorczycy czarnej

15. preparaty z nasion gorczycy białej (płyny do nacierań) stosuje się w bólach reumatycznych i neuralgicznych • wyciągu z nasion gorczycy białej (stosowanego wewnętrznie w chorobie wrzodowej żołądka, nieżycie jelit i żołądka, zawierającego śluz) nie stosuje się w chorobach nerek • dawka dopuszczalna to 2% w postaci roztworów alkoholowych- Spiritus Sinapis

16. Olejek hyzopowy (AetheroleumHyssopi) orazziele hyzopu (HerbaHyssopi)pochodzą z hyzopu lekarskiego (Hyssopusofficinalis) • ziele hyzopu zawiera olejek eteryczny (antyseptyczny silnie) • olejek hyzopowy jest silnie nefrotoksyczny i neurotoksyczny • dopuszcza się obecność ziela hyzopu w mieszankach ziołowych w ilości do 5%

17. Olejek koprowy (Oleum Foeniculi) otrzymywany jest przez destylację z parą wodną dojrzałych, rozdrobnionych owoców kopru włoskiego (Foeniculumvulgare) • zawiera trans- anetol (20- 90%) i fenchon (10- 30%)- charakterystyczne związki, ponadto zawiera metylochawikol (estragol) i terpeny • większe dawki (powyżej 0.1- 0.6 g) mają działanie nefrotoksyczne, powodują odurzenia, drgawki i przekrwienie narządów wewnętrznych

18. Olejek mięty pieprzowej (Oleum Menthaepiperitae) otrzymywany jest przez destylację z parą wodną świeżego bądź wysuszonego ziela mięty pieprzowej (Menthapiperita) • zawiera 50- 86% mentolu, estry mentolu, ketony (menton, izomenton, piperyton, pulegon), monoterpeny (limonen, felandren, α- pinen), tlenki terpenowe (cyneol, jasmon), mentofuran, seskwiterpeny (kariofilen) • dawka dopuszczalna to wewnętrznie 6- 12 kropli lub 0.2- 0.6 ml • niemowlętom i małym dzieciom nie należy podawać przetworów zawierających olejek miętowy z powodu dużej nadwrażliwości dziecka na mentol (powoduje gwałtowny skurcz odruchowy krtani dziecka)

19. Olejek muszkatołowca (AetheroleumMyristicae) otrzymywany jest z nasion muszkatołowca korzennego (Myristicafragrans) • zawiera α- i β- pinen, kamfen, linalol, borneol, geraniol, terpineol, mirystycynę, safrol • toksycznymi składnikami olejku są mirystycyna (w dużych dawkach halucynogennie działa) oraz safrol (rakotwórczy)

20. Olejek tatarakowy (Oleum Calami) otrzymywany jest przez destylację z parą wodną kłączy tataraku zwyczajnego (Acoruscalamus) • zawiera estry fenolowe, α- i β- azaron, kalamol, metyloeugenol, ketony (akoron, kalamon), terpeny (kamfen, pinen, mircen) • azarony, głównie β- azaron są związkami kancerogennymi

21. Neurotoksyczność • popularną rośliną trującą podobną do pietruszki jest szalej jadowity (Cicuta virosa) • zawiera cykutotoksynę i cykutol (poliacetyleny) • Cykutotoksyna jest silną trucizną, porażającą OUN; blokuje kanał potasowy neuronów i limfocytów T, jest trucizną drgawkotwórczą; występuje głównie w kłączu szaleja • dawka śmiertelna to 3g kłącza • objawy zatrucia: pieczenie w ustach i przełyku, nudności, bicie serca, zawroty głowy, omdlenia, napady drgawek, ślinotok, krwawa piana na ustach, charczący oddech, śpiączka

22. Blekot pospolity (Aethusa cynapium) to chwast jednoroczny, podobny do pietruszki • zawiera neurotoksyczny alkaloid- koniinę • Szczwół plamisty (Conium maculatum) to roślina dwuletnia baldaszkowa; jej liście podobne do liści pietruszki, owoce do owoców kopru lub anyżu, korzenie do korzeni chrzanu bądź pietruszki; cechą charakterystyczną są rdzawe cętki na łodydze • dawka śmiertelna to 6- 10g • za toksyczność odpowiadają alkaloidy, pochodne pirydyny i piperydyny (koniina, konhydryna, koniceina)

23. koniina jest cieczą porażającą ośrodki ruchowe w rdzeniu kręgowym i rdzeniu przedłużonym- wywołuje paraliż • dawka śmiertelna to 0.5- 1g • najwięcej koniiny zawierają dojrzałe owoce rośliny

24. Żywotnik zachodni (tuja) (Thuja occidenatlis) jest krzewem zimozielonym, ozdobnym, trujący • zawiera tujon toksyczny (silnie drażniący skórę i błony śluzowe)- związek dobrze rozpuszczalny w tłuszczach (lipofilny), wchłania się łatwo i wywiera toksyczne działanie na OUN • tujon wywołuje drgawki i sztywnienie rąk, śpiączkę, utratę przytomności, krwawienia z przewodu pokarmowego • tujon jest także składnikiem olejku szałwiowego (Oleum Salviae), olejku piołunowego i olejku pochodzącym z bylicy pospolitej (Artemisia vulgaris)

25. niektóre rośliny wytwarzają neurotoksyczne aminokwasy, które stymulują OUN i uszkadzają neurony • Krasnorosty, np. mech korsykański (Digenea simplex) produkują kwas kainowy • Zielenice, np. Chondria aranta wytwarzają kwas domoikowy • aminokwasy te wywołują ponadto zaburzenia pokarmowe, bóle głowy, połowiczy niedowład, dezorientację, ataki drgawek, ubytki pamięci

26. wiele roślin wytwarza aminokwasy o działaniu pobudzającym (EAA): • Muchomor czerwony (Amanitamuscaria)ma działanie neurotoksyczne spowodowane obecnością kwasu ibotenowego i jego pochodnej- muscimolu; objawy zatrucia to: depresja, bezwład, histeria, halucynacje, drgawki, ataki padaczkowe • Strzępiak(Inocybe) iLejkówka(Clitocybe) zawierają muskarynę- stymulator autonomicznego systemu nerwowego; objawy zatrucia to: biegunka, poty, ślinotok, łzawienie

27. do blokerów autonomicznego systemu nerwowego należą alkaloidy tropanu (belladonny) występujące w rodzinie Psiankowatych (Solanaceae). Są to: L- hioscyjamina, atropina, skopolamina, apoatropina, belladonina • źródłem alkaloidów tropanu jest pokrzyk wilcza jagoda (Atropa belladonna). Głównym składnikiem świeżej rośliny jest L- hioscyjamina, a wysuszonej- atropina. Alkaloidy te pobudzają OUN i porażają układ przywspółczulny

28. Bieluń dziędzierzawa (Datura stramonium) zawiera we wszystkich organach L- hioscyjaminę i skopolaminę, a wysuszona roślina zawiera głównie atropinę • Bieluń indiański (Datura innoxia) zawiera głównie skopolaminę, która ma silniejsze działanie niż atropina i wywołuje silniejszy efekt halucynogenny oraz depresję

29. bogaty w alkaloidy tropanowe jest lulek czarny (Hyoscyamus niger), świeża roślina zawiera głównie L- hioscyjaminę, a suchy surowiec atropinę i skopolaminę. Skutki zatrucia to dezorientacja, dziwne zachowanie, halucynacje, zaniki pamięci • Psianka czarna (Solanum nigrum) i psianka słodkogórz (Solanum dulcamara) wytwarzają związki toksyczne dla OUN: solasoninę, solamarginę i soladulcynę

30. Ziemniaki (Solanum tuberosum), na których wyrastają kiełki, występuje solanina (5%)- działa porażająco na OUN, wywołuje śpiączkę, upośledza oddychanie i ma właściwości hemolityczne. Dawka toksyczna to 0.3g solaniny. Zagrożenie zatruciem (szczególnie u dzieci) istnieje w przypadku zjedzenia niedojrzałych owoców ziemniaka lub potraw z kiełkujących ziemniaków

31. Gastrotoksyczność • toksyny roślinne często powodują podrażnienia błony śluzowej przewodu pokarmowego. Do takich toksyn należą: • Saponiny- związki glikozydowe z lipofilnym aglikonem i resztą cukrową. Mogą one powodować zatrucia pokarmowe, np. spożycie chleba ze zbóż zanieczyszczonych nasionami kąkola polnego (Argostemma githago), które zawierają saponinę gitaginę. escyna obecna u kasztanowca zwyczajnego (Aesculus hippocastanum)

32. Szkarłatka amerykańska (alkiermesa) (Phytolaccaamericana) podrażnia przewód pokarmowy • Saponiny występują w pierwiosnkach (Primula sp.), fiołkach (Viola sp.), mydlnicy lekarskiej (Saponariaofficinalis), skrzypie polnym (Equisetumarvense). Saponiny uszkadzają warstwę lipidową błon komórkowych, wywołują łzawienie, ślinotok, nudności, wymioty i biegunki

33. do związków drażniących przewód pokarmowy należą hydroksyantrachinony (HA)- wywołujące przeczyszczenie. Wytwarzane są przez: aloes Barbadoski (Aloe barbadensis), senes (Cassia angustifolia), rzewień dłoniasty (Rheum officinale), kruszynę (Rhamnus sp.). Do HA zaliczamy: reinę, aloeemodynę, chryzofanol, fiscynę- ich działanie przeczyszczające wiąże się z ich redukcją przez bakterie obecne w przewodzie pokarmowym do antronów, które zwiększają czynność wydzielniczą i motoryczną jelit

34. Kolchicyna to alkaloid, który ma właściwości drażniące przewód pokarmowy oraz cytotoksyczne (antymitotyczne). Obecna jest w nasionach zimowita jesiennego (Colchicumautumnale) • Lektyny (fitohaemaglutyniny) to silnie toksyczne białka roślinne wywołujące śmiertelne zatrucia. Należą do nich: rycyna występująca w rycynusie pospolitym (rączniku) (Ricinuscommunis), abryna w modligroszku pospolitym (Abrusprecatorius)i liściach fasoli (Phaseolusvulgaris, Phaseoluscoccineus)

35. Kapsaicyna to związek obecny w pieprzu cayenne (Capsicum frutescens) mający działanie miejscowo drażniące • Alliloizotiocyjaniany także mają działanie miejscowo drażniące, a występują w chrzanie, gorczycy białej (Sinapis alba) i czarnej (Brassica nigra). Wywołują biegunkę i wymioty