dr hab. Krzysztof Ślebzak WPiA UAM, BSIA SN

1. Problematyka związania sądu w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych prawomocną decyzją organu rentowego i prawomocnym wyrokiem w sprawie pracowniczej dr hab. Krzysztof Ślebzak WPiA UAM, BSIA SN

2. Przedmiot seminariumzagadnienia terminologiczne • Pojęcie „związania” sądu 2.1. Związanie wnioskiem 2.2. Związanie decyzją (także wadliwą) w toku danego postępowania oraz odwołaniem 2.3. Związanie decyzją wydaną w innym postępowaniu w innym postępowaniu • Pojęcie prawomocnej (ostatecznej) decyzji organu rentowego • Prawomocny wyrok w sprawie pracowniczej

3. Postępowanie w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych

4. Wzruszalność decyzji organu rentowego 1. Wznowienie postępowania (ostateczne) - ponowne ustalenie na gruncie 2. Unieważnienie (ostateczne) 2.1. Problem stwierdzenia nieważności decyzji organu rentowego 2.2. „Nieważność postępowania” w toku postępowania odwoławczego 3. Odwołanie (nieostateczne)

5. Rodzaje „związania” • Związanie w ramach postępowania przed organem rentowym 2.1. Treść wniosku i jego prawna kwalifikacja 2.2. Czynności prawne ubezpieczonego podejmowane w toku postępowania 2.2. Wpływ wniosku na zakres przedmiotowy decyzji 2.3. Decyzja organu rentowego i związanie decyzją 3. Związanie w ramach postępowania odwoławczego 2.1. Związanie decyzją organu rentowego (krajowego i zagranicznego) 2.2. Związanie decyzją innego organu niż organ rentowy 2.2. Związanie wyrokiem sądowym

6. Problem związania w toku danego postępowania 1. Związanie żądaniem wnioskodawcy Wyrok z dnia 2 października 2008 r., I UK 88/08 • 1. Sąd ubezpieczeń społecznych nie jest związany wadliwą lub nieadekwatną do istoty roszczeń ubezpieczonego podstawą prawną zaskarżonej decyzji organu rentowego. • 2. Przedmiot rozpoznania w sprawie z zakresu ubezpieczeń społecznych stanowi przede wszystkim żądanie wnioskodawcy (ubezpieczonego). Jeżeli to roszczenie organ rentowy błędnie zakwalifikował, wydając decyzję rentową w oparciu o błędną podstawę prawną, sąd ubezpieczeń społecznych nie może oddalić odwołania z powołaniem się na związanie tą podstawą.

7. Problem związania w toku postępowania 2. Związanie przede wszystkim decyzją, a w drugim rzędzie zakresem odwołania Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 1 września 2010 r., III UK 15/10 • 1. Zakres rozpoznania i orzeczenia (przedmiot sporu) w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych wyznaczony jest w pierwszej kolejności przedmiotem decyzji organu rentowego zaskarżonej do sądu ubezpieczeń społecznych, a w drugim rzędzie przedmiotem postępowania sądowego determinowanego zakresem odwołania od tejże decyzji. • 2. W kontekście art. 1 k.p.c. sprawami cywilnymi (w znaczeniu formalnoprawnym) są m. in. sprawy z zakresu ubezpieczeń społecznych, a więc sprawy, w których wniesiono odwołania od decyzji organów rentowych, do których przepisy Kodeksu postępowania cywilnego stosuje się z mocy ustaw szczególnych. Od momentu wniesienia odwołania do sądu rozpoznawana sprawa staje się sprawą cywilną, podlegającą rozstrzygnięciu według zasad właściwych dla tej kategorii. Odwołanie pełni rolę pozwu, a jego zasadność ocenia się na podstawie właściwych przepisów prawa materialnego. Postępowanie sądowe skupia się na wadach wynikających z naruszenia przez organ rentowy prawa materialnego, a kwestia wad decyzji administracyjnej, spowodowanych naruszeniem przepisów postępowania administracyjnego, pozostaje w zasadzie poza przedmiotem tego postępowania. Sąd ubezpieczeń społecznych - jako sąd powszechny - może i powinien dostrzegać jedynie takie wady formalne decyzji administracyjnej, które decyzję tę dyskwalifikują w stopniu odbierającym jej cechy aktu administracyjnego. • Podobnie w sprawie II UZ 49/09

8. „Wielość” wniosków, brak decyzji 1. Wielość wniosków Każdy kolejny wniosek (czynność ubezpieczonego, będąca żądaniem) uzasadnia wydawania kolejnej decyzji i przysługuje od niego odwołanie do sądu (I UK 116/09) • Brak decyzji Dochodzenie przed sądem prawa do świadczenia z ubezpieczenia społecznego, które nie było przedmiotem decyzji jest niedopuszczalne z wyjątkiem przewidzianym w art. 477 (9) par. 4 k.p.c.

9. Bezwzględne wady decyzji stwierdzone w toku postępowaniakwestia rozbieżności 1. Sąd może i powinien dostrzegać jedynie wady formalne decyzji administracyjnej, które decyzję tę dyskwalifikują w stopniu odbierającym jej cechy aktu administracyjnego (II UK 336/09, I UK 238/09, I UK 116/09). Stwierdzenie takiej wady następuje jednak wyłącznie dla celów postępowania cywilnego i ze skutkami dla tego postępowania 2. Jedynie w wyroku I UK 109/09 wyrażono odosobniony pogląd, że w przypadku wydania decyzji na podstawie art. 83a ust. 2 usus sąd powinien zbadać prawidłowość zastosowania przepisów kpa

10. Bezwzględne wady decyzji stwierdzone w toku postępowania Ale (II UK 336/09) w przypadku wad, o których mowa w art. 156 par. 1 kpa powstaje konieczność wszczęcia odpowiedniego postępowania administracyjnego w celu stwierdzenia nieważności i wyeliminowania z obrotu. (…) Orzekanie w tej kwestii przez sąd powszechny byłoby naruszeniem kompetencji właściwego organu administracji publicznej. (…) Wada decyzji administracyjnej nie może prowadzić do zmiany skarżonej decyzji zgodnie z materialnoprawnym żądaniem zawartym w odwołaniu. Taka zamiana oznaczałaby ostateczne rozstrzygnięcie merytoryczne, co do przedmiotu sporu tworzące stan powagi rzeczy osądzonej (por. I UK 238/09)

11. Zasada prawnaUchwała I UZP 3/10 • Od decyzji ZUS wydanej na podstawie art. 83a ust. 2 usus w przedmiocie nieważności decyzji przysługuje odwołanie do właściwego sądu pracy i ubezpieczeń społecznych

12. Związanie sądu decyzją administracyjną • Koncepcja związania w świetle zawieszenia postępowania na podstawie art. 177 par. 1 pkt 3 k.p.c. • Koncepcja związania w kontekście art. 244 k.p.c. (decyzja jako dokument urzędowy) • Koncepcja braku jakiegokolwiek związania w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych • Związanie a charakter decyzji administracyjnej (deklaratoryjna a prawnokształtująca)

13. Związanie w świetle art. 177 par 1 pkt 3 k.p.c. • Decyzje prawnokształtujące nie wywołują wątpliwości – są zdarzeniami prawnymi i wiążą sąd stanem prawnym będących ich skutkiem • Decyzje deklaratoryjne 2.1 Piśmiennictwo - podkreśla się, że konieczność zawieszenia postępowania istnieje tylko wtedy, gdy przekazanie sprawy na drogę postępowania administracyjnego ma bezwględny charakter (tj. sprawa nie ma w ogóle cywilnoprawnej natury) - jeżeli natomiast na drogę postępowania administracyjnego przekazano sprawę cywilną, to zawieszenie postępowania nie jest obligatoryjne i sąd władny jest rozstrzygnąć tę kwestię samodzielnie (J. Iwulski, Związanie sądu powszechnego decyzją administracyjną na przykładzie decyzji dotyczącej stwierdzenia choroby zawodowej, M. Praw. 1995, nr 3, s. 72)

14. Związanie w świetle art. 177 par 1 pkt 3 k.p.c. 2.2. Orzecznictwo pogląd powyższy został podzielony również przez SN (I CZ 106/90) – stanowisko zostało skrytykowane w literaturze 2.3. Próba sformułowania tezy Biorąc pod uwagę, że jedyną przyczynę uniemożliwiającą sądowi rozstrzygnięcia we własnym zakresie kwestii prejudycjalnej należącej do drogi administracyjnej może stanowić tylko niedopuszczalność drogi sądowej oraz, że pod tym względem nie ma różnicy między kwestiami ze swej natury administracyjnymi oraz cywilnymi, o ile zostały przekazane do postępowania administracyjnego, to stwierdzić trzeba, że brak jest de lege lata podstaw, aby w postępowaniu cywilnym odmiennie traktować deklaratoryjne decyzje w kwestiach o administracyjnoprawnej i cywilnoprawnej naturze. Przyjąć więc trzeba, że sąd w postępowaniu cywilnym nie jest władny we własnym zakresie rozstrzygać zagadnień prejudycjalnych przekazanych do kompetencji innego organu

15. Związanie w świetle art. 177 par 1 pkt 3 k.p.c. 2.4. Wyjątki kiedy wszczęcie postępowania administracyjnego nie jest możliwe lub nie leży w dyspozycji zainteresowanej strony

16. Koncepcja związania w świetle art. 244 k.p.c. • Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 11 grudnia 2001 r., II UKN 660/00 • Decyzja Państwowego Inspektora Sanitarnego jest dokumentem urzędowym w rozumieniu art. 244 § 1 KPC tylko w zakresie dotyczącym stwierdzenia istnienia lub nieistnienia choroby zawodowej. Stwierdzenie choroby zawodowej nie jest równoznaczne z prawem do renty z tego tytułu (art. 18 ustawy z dnia 12 czerwca 1975 r. o świadczeniach z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych, jednolity tekst: Dz. U. z 1983 r. Nr 30, poz. 144 ze zm.).

17. Koncepcja związania w świetle art. 244 k.p.c. • Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 24 czerwca 2008 r., I PK 295/07 • Decyzja Państwowego Inspektora Sanitarnego stwierdzająca chorobę zawodową pracownika nie jest wiążąca w postępowaniu sądowym dotyczącym cywilnoprawnej odpowiedzialności odszkodowawczej pracodawcy za skutki tej choroby. • OSNP 2009/21-22/281 • 1. Ogólne stwierdzenie, że doszło do naruszenia zasady swobodnej oceny dowodów, nie spełnia wymagania sformułowania zarzutu naruszenia ściśle określonego przepisu prawa. • 2. Sąd pracy rozpoznający roszczenie o odszkodowanie z tytułu rozstroju zdrowia (art. 444 i 445 k.c.) nie jest związany orzeczeniem inspektora sanitarnego stwierdzającym chorobę zawodową w tym znaczeniu, że decyzja ta nie przesądza stanowczo i w sposób niedopuszczający przeciwdowodu o istnieniu przesłanek cywilnoprawnej odpowiedzialności odszkodowawczej. Decyzja Państwowego Inspektora Sanitarnego jest dokumentem urzędowym (w rozumieniu art. 244 § 1 k.p.c.) tylko w zakresie dotyczącym stwierdzenia istnienia lub nieistnienia choroby zawodowej. Stwierdzenie choroby zawodowej nie jest równoznaczne z prawem do renty z tytułu niezdolności do pracy spowodowanej chorobą zawodową (na podstawie przepisów ustawy z 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych) albo z prawem do renty uzupełniającej na podstawie przepisów prawa cywilnego (art. 444 k.c.) lub do zadośćuczynienia (art. 445 k.c.).

18. Koncepcja związania w świetle art. 244 k.p.c. • Decyzja jako dokument urzędowy • Musi pochodzić od podmiotów prawa publicznego, sporządzony w formie pisemnej, sporządzony „w zakresie działania organu” • Zagraniczne dokumenty urzędowe podlegają tym samym regułom i ocenom co polskie dokumenty • Korzystają z dwóch domniemań: autentyczności oraz zgodności z prawdą

19. Koncepcja braku jakiegokolwiek związania Uchwała Sądu Najwyższego 7 sędziów z dnia 11 grudnia 2008 r., I UZP 6/08 (zdanie odrębne SSN Z. Myszki) Zweryfikowanie prawa do świadczeń z ubezpieczenia społecznego nigdy nie należy do materii administracyjno-sądowej, bo tego rodzaju spór z zakresu ubezpieczeń społecznych nie został zastrzeżony dla właściwości innych sądów niż powszechne, przeto już konstytucyjnie wyłączny jest sąd ubezpieczeń społecznych, który nie powinien być związany żadną decyzją administracyjną lub rozstrzygnięciem administracyjno sądowym, jeżeli wyraźny przepis prawa ubezpieczeń społecznych nie przewiduje ani nie nakazuje takiego związania. Żaden organ administracyjny lub sąd administracyjny nie mogą wiążąco lub prawomocnie przesądzać o ubezpieczeniowych uprawnieniach emerytalno-rentowych; przyjęcie odmiennej koncepcji pozostaje w opozycji do konstytucyjnego uregulowania drogi sądowej przed sądami powszechnymi i niekonstytucyjnie oraz bezzasadnie ogranicza kompetencje sądu ubezpieczeń społecznych do sprawiedliwego orzekania w zakresie uprawnień z ubezpieczenia społecznego osądzanych w cywilnym postępowaniu sądowym, a które nie są wiążąco rozstrzygane w postępowaniu administracyjno sądowym.

20. Związanie a charakter decyzji administracyjnej • Decyzje prawnokształtujące W odniesieniu do decyzji konstytutywnych uważa się, że są one zdarzeniami prawnymi (faktami) i wiążą sąd stanem prawnym będących ich skutkiem. Z tego względu, podobnie, jak w przypadku zawieszenia postępowania, sąd ubezpieczeń społecznych nie może sam „wykreować” stanu rozstrzyganego decyzją 2. Decyzje deklaratoryjne 2.1. Problem decyzji wydawanych przez krajowe organy rentowe 2.2. Problem decyzji wydawanych przez zagraniczne organy rentowe

21. Związanie- wnioski Wnioski 1. Związanie sądu decyzją administracyjną oznacza obowiązek orzekania z uwzględnieniem decyzji i jej wszelkich skutków. W przypadku decyzji konstytutywnych sąd uwzględnia stan prawny wykreowany w decyzji. Natomiast w przypadku deklaratoryjnych chodzi o uwzględnienie stanu prawnego stwierdzonego w decyzji administracyjnej. Wykluczone jest związanie ustaleniami faktycznymi poczynionymi przez organ

22. Związanie wnioski 2. O związaniu można mówić jedynie w odniesieniu do decyzji wydanych przez kompetentny organ oraz w granicach tej kompetencji. Nie wiążą więc decyzje nieważne bewzględnie, tj. decyzje wydane przez władzę całkowicie nie powołaną do ich wydania, decyzje wydane bez jakiejkolwiek podstawy prawnej, jak też z całkowitym pominięciem jakiejkolwiek procedury 3. Sąd związany jest ostateczną decyzją, od której strona nie wniosła odwołania (I UK 173/07, I UK 376/07)

23. Związanie – orzecznictwo SN • Zakres rozpoznania i orzekania w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych (III UK 15/10, II UZ 49/09) 2. Prawna kwalifikacja żądania wnioskodawcy oraz decyzji ZUS (I UK 88/08) 3. Decyzje o objęciu ubezpieczeniem rolniczym a ubezpieczenie społeczne (I UK 173/07, III UK 47/08) 4. Decyzje o podleganiu ubezpieczeniu społecznemu, a decyzje ustalające prawo do świadczeń lub ich zwrot (I UK 376/07) • Decyzje innego organu niż ZUS (I UZP 6/08, II UKN 660/00, I PK 39/09, I PK 295/07, II UKN 660/00)

24. Związanie – ubezpieczenie chorobowe • Ubezpieczenie chorobowe 1.1. Zasiłek chorobowy - dokumentowanie okresów wyczekiwania (decyzje zagraniczne) – art. 4 - niemożność wykonywania pracy na podstawie decyzja wydana przez właściwy organ (art. 6) - wyłącznie prawa do zasiłku (art. 13) - brak prawa – prawomocne orzeczenie (art. 15) 1. 2 Zasiłek macierzyński - wyrok sądu opiekuńczego (art. 29) - decyzja o odroczeniu obowiązku szkolnego (art. 29) 1.3. Roszczenie o zwrot świadczeń (art. 70) - prawomocne orzeczenie sądu

25. Związanie – ubezpieczenie wypadkowe • Wypadek przy pracy i wypadki niepracownicze a ustalenie stosunku prawnego będącego tytułem do ubezpieczenia • Ustalenie choroby zawodowej – decyzja organu Państwowej Inspekcji Sanitarnej (par. 7 rozp.) Przy orzekaniu o stałym lub długotrwałym uszczerbku na zdrowiu w związku z chorobą zawodową, lekarz orzecznik jest związany decyzją organu Państwowej Inspekcji Sanitarnej o stwierdzeniu choroby zawodowej.

26. Związanie – emerytury i renty • Dokumentowanie okresów, mających znaczenie dla nabycia prawa do świadczeń - zagraniczne - decyzja Kierownika Urzędu ds. Kombatantów (art. 117) • Zwrot prawa do świadczeń a podleganie ubezpieczeniu społecznemu

27. Związanie decyzją zagranicznego organu rentowego • Rozporządzenie 883/2004 oraz 987/2009 • Zakres przedmiotowy i podmiotowy • Zasady ogólne mające znaczenie dla ewentualnego związania zagraniczną decyzją organu rentowego 3.1. Zasada podlegania jednemu ustawodawstwu 3.2. Zasada dobrej współpracy i wymiany informacji oraz danych

28. Związanie decyzją zagranicznego organu rentowego - problemy • Wykonywanie pracy bądź prowadzenie działalności na terytorium więcej aniżeli jednego państwa członkowskiego (art. 13 rozp. 883/2004) • Delegowanie pracowników (art. 12 rozp. 883/2004) • Ściąganie składek i odzyskiwanie należności (art. 84 rozp. 883/2004)

29. Współpraca i wymiana danych we wspólnotowej koordynacji • Zakres wymiany danych (art. 2, 3, 4, 19, 20, 21 rozp. 987/2009) • Wartość prawna dokumentów i dowodów wydanych w innym państwie członkowskim (art. 5 rozp. 987/2009) • Tymczasowe ustalenie ustawodawstwa i tymczasowe wyliczenie świadczeń i składek (art. 6 i 7 rozp. 987/2009

30. Odzyskiwanie nienależnie wypłaconych świadczeń, składek • Nienależnie pobrane świadczenia (art. 72 rozp. 987/2009) • Tymczasowo wypłacane świadczenia pieniężne lub składki (art. 73 rozp. 987/2009) • Odzyskiwanie należności (art. 75-85 rozp. 987/2009) • Problem decyzji wydawanych przez ZUS z „elementem zagranicznym”

31. Związanie wyrokiem • Wyrok w sprawie karnej (art. 220 k.k.) a ustalenie istnienia stosunku pracy • Wyrok w sprawie pracowniczej - wyroki ustalające istnienie stosunku pracy, bądź innego stosunku prawnego będącego tytułem do ubezpieczenia; - ustalenie wypadku przy pracy na wpływ prawa do świadczeń z ubezpieczenia społecznego - wyrok w przedmiocie spowodowania niezdolności ubezpieczonego przez inną osobę jako podstawa żądania zwrotu wypłaconego świadczenia od sprawcy