AZƏRBAYCAN DÖVLƏT AQRAR UNİVERSİTETİ

1. AZƏRBAYCANDÖVLƏT AQRAR UNİVERSİTETİ AQRONOMLUQİXTİSASIÜZRƏ FİTOPATOLOGİYA KURSU

2. I BÖLMƏ: BİTKİLƏRİN ÜMUMİ PATOLOGİYASI Mühazirə 3. Bakteriyalar, viruslar və digər mikroorqanizlər bitkilərin xəstəlik törədiciləridir Kənd təsərrüfatı elmləri doktoru, professor İbrahim Cəfərov

3. P L A N: 3.1 Bakteriyalar və onların törətdiyi xəstəliklər 3.2 Bakteriyaların biologiyası və bitkilərin bakteriozlardan mühafizəsi 3.3 Aktinomisetlər və fitoplazmalar haqqında anlayış 3.4 Viruslar və onların törətdiyi xəstəliklər 3.5 Virusların biologiyası və bitkilərin virus xəstəliklərindən mühafizəsi

4. ƏDƏBİYYAT 1. İbrahim Cəfərov Ümumi fitopatologiya. Bakı: «Elm», 2007, 388 s. 2. İbrahim Cəfərov Fitopatologiya (fənnin öyrənilməsinə dair metodik vəsait). Bakı: «Elm», 2008, 181 s. 3. İbrahim Cəfərov Fitopatologiya. Bakı: «Şərq-Qərb», 2012, 561s. 4. M.Timur Döken, Erkol Demirçi, Hüseyn ZenginFitopatoloji. Erzurum: 2010, 256 s. 5. Емицев В.Т., Мишустин Е.Н. Микробиология. Москва: «Юрайт», 2012, 445 с. 6.Попкова К.В. Общая фитопатология. М.: «Агропромиздат», 2005, 398 с. 7. Желдакова Р.А., Мямин В.Е. Фитопатогенные микроорганизмы (учебно-методический комплекс) Минск: БГУ, 2006, 116 с. 8. Charles Lane Fungal Plant Pathogens. 2012. 9. P.Vidhyasekaran Bacterial Disease Resistance Plants. 2002. 10. P. G. Weintraub, P. Jones Phytoplasmas: Genomes, Plant Hosts and Vectors, CABI Publishing, 2010, 336 p.

5. MONİLİA PRUNUS NECROTİK RİNG-SPOT VİRUS XANTHOMONAS PSEUDOMONAS ERWİNİA CLASTEROSPORİUM VERTİCİLLUM

6. Optik mikroskopda ilk dəfə bakteriyanı 1676-cı ildə holland təbiətşünası Antoni Levenhuk görmüş, bütün mikroskopik canlılar kimi “animalkuli” adlandırmışdır. 1828-ci ildə ilk dəfə Xristian Erenberq bakteriya termindən istifadə etmişdir. 1850-ci illərdə Lui Paster bakteriyaların fiziologiya və metabolizmini öyrənməyə başlamış və eyni zamanda bakteriyaların xəstəlik törətmə qabiliyyətini kəşf etmişdir.

7. Sonrakı tədqiqatlarda tibbi mikrobiologiyanın inkişafı Robert Koxa məxsusdur, o xəstəlik törədicinin təyinin ümumi prinsiplərini müəyyən etmiş, 1905-ci ildə vərəmin tədqiqinə görə Nobel mükafatına layiq görülmüşdür. Bakteriyaların təbiətdə rolunun öyrənilməsi M.B.Beyernik və S.N.Vinoqragskiyə məxsusdur. Bakteriyanın hüceyrəvi quruluşunun öyrənilməsi elektron mikroskopun istifadəyə verilməsi ilə əlaqədardır. 1937-ci ildə E.Çatton təklif etdi ki, bütün orqanizmləri hüceyrəvi quruluşun tiplərinə görə prokariot və eukariotlara ayrılsın və 1961-ci ildə Steynier və Van Hil bu məsələyə sonuncu nöqtəni qoydular. Molekulyar biologiyanın inkişafı 1927-ci ildə K.Vezenia belə bir kəşfə sövq etdi ki, prokariotların özlərinin arasında (bakteriya və arxeyalar) köklü fərqlər var.

8. Plazmodesma Lizasom Sentriol Xloroplast Sitoplazma Diktioson Holci kompleksi ilə Mitixondri a : Schema einer Pflanzenzelle (Eucyte) b: Schema einerTierzelle (Procyte)

9. Hüceyrə divarı Qamçı Kapsula Ribosomlar Mezasoma Pili Plazmida Nukleoid Valyutin Sitoplazmatik membran Bakteriya hüceyrəsinin quruluş sxemi

10. 3.1. Bakteriyalar və onların törətdiyi xəstəliklər Bakteriyaların təsiri altında bitki toxumalarında patoloji dəyişikliklər haqqında ilk fikirlər 1866-cı ildə M.S.Voronin tərəfindən söylənilmişdir. Onların bitkilərdə xəstəlik törətmə xüsusiyyəti haqqında mükalimələr uzun müddət davam etmiş, fikirlər daim haçalan-mışdır. Lakin hələ 1899-cu ildə A.Fişer hesab edirdi ki, bakteriya bitkiyə yalnız yara yerindən daxil ola bilər.

11. Fitopatogen bakteriyaların əsas növləri və onlarıntörətdikləri xəstəliklər

14. Bibər meyvələrində bakterial xərçəng Corynebacterium michiganense pv. michiganense Yemiş meyvələrində bakterial çürümə Erwinia carotovara pv. carotovara

15. Yarpaqda və meyvəcikdə yanıq- Erwiniaamylovora

16. Ləpədə çəhrayı çürümə Trichothecium roseum Meyvədə bakterialı eksudat Erwiniaamylovora

17. Noxudunbakterialyanığı Pseudomonas syringae pv. pisi (Sackett) Young et. Al Pomidorunbakterialxərçəngi Corynebacterium michiganenze pv. michiganenze (Smith) Iensen.

18. Qamçıların yerləşməsinə görə bakteriyalarən təsnifatı Monotrix Amfitrix

19. Lofotrix Peritrix

20. Toxumvəəkinmaterialı- ilkininfeksiyanınəsas mənbəyidir Toplanmamışbitkiqalıqlarıpatogenbakteriyalarıntorpaqdacəmləşməsinəimkanverir Xəstə bitkilər İNFEKSİYA MƏNBƏYİ Həşəratlarla, quşlarla, əməkalətləriilə, xəstəbitkilərinorqanlarıilə, havacərəyanınındəyişməsilə; Erwinia cinsibakteriyasınınseliklibiokütləsininküləklədaşınması Bakteriozlarla yoluxma zamanı infeksiya mənbələri

21. Bitkilərin yoluxması yolları və qaydaları Bitkinindüzgün qidalanmasının pozulması Patogenüçünəlverişlineytralvəyaqələvimühitreaksiyası Havanınoptimaltemperaturu 25-300C Bitkininsəthindədamcı suyunyığılması Bitkilərarasıəlaqə nəticəsində Yoluxmayayardımçı olanşərait Patogeninpektolitikfermentlərininbitkiyətəsiri, misalüçün, Erwiniachrysanthemi. Patogentoksinlərininbitkiyədüşməsizamanı –koronatinPseudomonassyringaepv. coronafaciens. Toksinlərinbitkiyətəsirininəlamətləri- yulafdayarpaqyanıqları, tütünyarpaqlarındaxloroz Çiçəkvasitəsilə İnfeksiyanınbitkiyə daxilolmayolları Bitkininsəthindəyaralar (patogeninbitkiyəpassiv düşməsi) misalüçün, Erwinia chrysanthemi arılarladaşınır, onlarisəbitkisəthindəyaralar açırlar Bitkitoxumalarındatəbiiyollar: Ağızcıq: Pomidordaqarabakterialləkəlikxəstəliyi Xanthomonas vesicatoria; Hidatodlar: kələmdədamarbakteriozuxəstəliyi Xanthomonas campestris; Mərcilər: meyvəağaclarınınköklərində, qaraxərçəngxəstəliyinintörədicisi Rhizobium radiobacter; Mərciləryumrularda: kartofyumrularındaadidəmgilxəstəliyinintörədicisi Streptomyces scabies; Gözcükləryum-rularda: Kartofyumrularındayaşçürüməxəstəliyinintörədicisi Pectobacterium carotovorum subsp. carotovorum

22. Xanthomonas vesicatoria – ağızcıqdan daxil olur

23. Xanthomonas campestris – hitatodlardan daxil olur

24. Rhizobium radiobacter – mərcilərdən daxil olur

25. Streptomyces scabies - mərcilərdən daxil olur

26. Pectobacterium carotovorum subsp. carotovorum – gözcüklərdən daxil olur

27. Bitkidə fitopatogen bakteriyaların çoxalma yerləri Bitkidə infeksiyanın sistem yayılması- eyni zamanda damar sistemi və ona yaxın toxumalarda yerləşmə. Toxumlar. Buzamandamarsistemininbakteriyalarla yoluxmasıhərzamanbaş vermir, onlaryalnızdamarlarvasitəsiləyarpaq, gövdəvəmeyvələrədoğruhərəkət edirlər. Nümunəkimi bakteriozlarınsistem simptomları: soluxma, xloroz Ötürücü toxumalar Hüceyrəarası boşluq

28. Yarpaqlardaləkəlilik Qarışıqyoluxmatipi: birbitkidəbir neçə tipyoluxma Bakteriyanındamartopasındanparenximtoxumayadaxilolmasızamanıgövdəninsəthindəyaralar Bitkilərdəçırtdanlılıq Bitkilərinbakteriyalarlayoluxmasınınsimptomları Yarpaqlarınsoluxması Yerüstüvəyeraltıtoxumalardaşişlər, fırlar (xərçəng, vərəm) Yanıq- ayrı-ayrı orqanvətoxumalarıntezbirzamandaqaralmasıvəməhvi Xloroz - xlorofillərin dağılması nəticəsində bitki toxumalarının saralması Nekroz- toxumanınməhvolması Bitkisəthindəbakterialseliyintoplanmasıməsələn, xiyardabakteriozzamanı (Ps. syrindaepv. lachrymans) buğdadaqarabakteriozzamanı (Xanthomonastanslucens) Mikroskopaltındabitkitoxumlarınınxarakterikstrukturu: suilədolmuşgörkəmalır, yağlıtəhərgörünür Bitkilərin bakteriyalarla yoluxmasının simptomları

29. 3.2 Bakteriyaların biologiyası və bitkilərin bakteriozlardan mühafizəsi Bakteriyalar birhüceyrəli orqanizmlərdir. Bakteriya hücey-rəsinin uzunluğu 1-3 mkm və eni 0,3-0,6 mkm-dir. Demək olar ki, bütün fitopatogen bakteriyalar çubuqşəkilli olub, qamçılı olduqlarına görə hərəkətlidirlər. Hərəkətsiz formaların sayı azdır. Bakteriyalar xlorofildən məhrum orqanizmlərdir. Onla-rın əksəriyyəti hazır üzvi maddələrlə qidalanan, heterotrof orqanizmlərdir.

30. Nüvəyə qədər orqanizmlər qrupu Procariota Şöbə Bacteria Aləm Mychota Sinif Eubacteria Sıra Eubacteriales

31. Xəstəbitkiiləişlərinaparılmasınınardıcıllığı aşağıdakıkimidir: 1 2 3 Xəstəliyinsimptomlarının dəqiqtəsviri Bitkininyoluxmuştoxumasındabakteriyanınmüşahidəedilməsi: onunmikroskoplatədqiqi, lazımolduqdabakterialhüceyəninvəsahibbitkinintoxumalarınınqramagörərənglənməsi (analizyalnıztəzə materiallarlaaparılır) Törədicininbitkininyoluxmuşhissəsindəntəmizkulturaya çıxarılması

32. 7 6 5 4 Bakterialkulturanınpatogenliyinintəyinolunması, bitkilərisüniyoluxmayauğratmaqlapatogenlikqabiliyyətininaşkaredilməsi. BuzamanR.Koxunaşağıdakıardıcılqaydalarıgözlənilməlidir: törədicisninayrılmasıonunlabitkininyoluxdurulması təkrarəntörədicininayrılmasıvəilkinayrılmıştörədiciyəidentikolmasınınsübutedilməsi Fitopatogen bakteriyaların infeksiontsikllərinin öyrənilməsi Kulturanın identifikasiyası Bitkiləribakteriozlardan qorumaqüçünmüvafiq üsulunseçilməsi

33. Pseudomonas Xanthomonas Agrobacterium BAKTERİYA CİNSLƏRİ Clavibacter Rhizobium Erwinia

34. Pseudomonas corrugata

35. Rhizobium sp.

36. Agrobacterium tumefaciens

37. Erwinia amylovora

38. Clavibacter michiganensis subsp. michiganensis

39. Xanthomonas sp.

40. Antibiotik maddələr iki əsas xüsusiyyətlə xarakterizə olunurlar: Onlar üçün seçicilik təsiri xarakterikdir, yəni hər antibiotik müəyyən orqanizmlərə münasibətdə səmərəlidir və başqalarına isə tamamilə təsirsizdir Onlar hətta aşağı kəsafəililikdə yüksək səmərəlidirlər

41. Bitki mühafizəsində tətbiq olunan antibiotiklərə əsas tələblər aşağıdakılardır: Xəstəliyin törədicisinə qarşı fəal olmalı, bu fəallığı saxlamalıdır 1 3 2 Onların müalicə dozaları bitkilər üçün təhlükəsiz olmalıdırlar Bitki toxumasına asanlıqla daxil olmalıdır

42. Bitki bakteriozları ilə mübarizə qaydaları Genmühəndisüsullarındanistifadəzamanıbitkiningenomunundəyişməsinəistiqamətlənənişlər (transgenbitkilər). Bubitkidəistənilənxəstəliyəqarşıdavamlılıqgenlərinidəyişməyəimkanverir. Bitkiyəmünasibətdəpatogenivirulentlikdənməhrumedənbakteriyaarasıgenköçürmənin tətbiqi Toxumlarınkimyəviüsulla zərərsizləşdirilməsi Xaricdənvəbaşqarayonlardansəpinvəəkinmaterialınındaşınmasızamanıkarantintədbirləri Bitki bakteriozları Fizikiüsullarlatoxumlarınzərərsizləşdirilməsi (qaynarsudanistifadə) Qammaşüalarlatorpağın dezinfeksiyası Toxumlarınzərərsizləşdirilməsininbiolojiüsulu (antibiotiklərləişləmə). Bitkilərinantibiotiklərləçilənməsi Torpağagübrələrin, ocümlədənmikrogübrələrinverilməsi (mineralgübrələrinyüksəkdozasıbitkilərinxəstəliklərəqarşıdavamlılığınıaşağısalır) Fitopatogenbakteriyalarınantoqonistləriolanmikroorqanizmlərlətorpağınzənginləşdirilməsi, onlarıntoplanmasıüçünəlverişlişəraitinyaradılması

43. 3.3 Aktinomisetlər və fitoplazmalar haqqında anlayış Fitopatogen aktinomisetlər içərisində bitkilərdə dəmgil xəstəliyi əmələ gətirən Streptomyces cinsi növləri maraq kəsb edir. Kartofda dəmgil xəstəliyini Streptomyces scabies törədir. Xəstəlik kartofun vegetasiya dövrü yumrularında inkişaf edir. Yoluxma yerində çatlar əmələ gəlir, sirayətlənmiş toxumanın mantarlaşması baş verir, yaralar formalaşırlar. Güclü yoluxma zamanı yaralar qovuşur və yumru bütövlükdə qıtmıqla örtülür. Yumrularda adi dəmgil xəstəliyini törədən aktinomiset torpaqda toplanır, sirayətlənmiş yumrularda, yara və çatlarda saxlanılır.

44. Ətpeptin aqarında aktinomisetlərin koloniyası Aktinomisetlərin mitseli

45. Streptomyces scabies

46. Streptomyces scabies

47. Fitoplazmalar Bitkilərin xəstəliklərinin törədiciləri kimi fitoplazmalar yalnız 1967-ci ildə kəşf edilmişdir. Fitoplazmanı ilk dəfə yapon alimləri cırtdanlılıq xəstəliyi ilə yoluxmuş çəkil ağacının floema borularını tədqiq edərkən, elektron mikroskopunun köməyi ilə müşahidə etmişlər. Hazırda 59 fəsiləyə mənsub olan 200-dən artıq bitki növü fitoplazmalarla yoluxurlar (Campbell R.N., 2001). Hətta litva kimi məhdud bir ərazidə 40-a qədər bitkidə fitoplazma mənşəli xəstəliklərin olduğu aşkar edilmişdir (V.I.Bilay və başqaları, 1988). Təəsüflər olsun ki, Azərbaycan şəraitində bu və ya digər bitkinin fitoplazma mənşəli patogenlərlə yoluxması haqqında ədəbiyyatlarda heç bir məlumat yoxdur.

48. Mollicutes sinfi Mycoplasmatales sırası Acholeplasmatales sırası Spiroplasmataceae fəsiləsi Mycoplasmataceae fəsiləsi

49. Pomidorda stolbur

50. Pomidorda stolbur