Religia i porządek społeczny. Miedzy modernizmem a ponowoczesnoscią

1. Religia i porządek społeczny.Miedzy modernizmem a ponowoczesnoscią Krzysztof Mądel SJ „Religijność – wymiar prywatny i publiczny” Konfrencja zorganizowana przez Instytut Historii UJ Inicjatywę Małopolską im. Króla Władysława Łokietka i Towarzystwo Doktorantów UJ Kraków, 15 grudnia 2005 www.jezuici.pl/~kmadel

2. Religia i porządek społeczny: systematyka historyczna a) Premodernizm: Totalizm religijny cuius regio eius religio Paweł Włodkowic w polemice z Falkenbergiem, 1417: „teza o nawracaniu siłą niewiernych, którą Krzyżacy wyznają, jest herezją” b) Modernizm: Prywatyzacja i separacja „tronu i ołtarza” Rewolucja Francuska, 1789: Deklaracja praw człowieka i obywatela (preambuła Konstytucji): „Nikt nie powinien być niepokojony z powodu wyznawanych poglądów, także religijnych, o ile ich wyznawanie nie zakłóca określonego prawem porządku społecznego”; zasada wolności religii; katolicyzm przestaje być religią państwową; protestanci mogą pełnić urzędy państwowe, 24 XII 1789; przywrócenie praw cywilnych i majątku uchodźcom protestanckim, 10 VII, 9 XII 1790;nadanie praw Żydom, 28 I, 26 VII, 16 VIII 1790; naród dysponentem majątku kleru, 2 XI 1789 Konstytucja USA, 1787, Poprawka I, 1791: „Congress shall make no law respecting an establishment of religion, or prohibiting the free exercise thereof; or abridging the freedom of speech, or of the press; or the right of the people peaceably to assemble, and to petition the government for a redress of grievances.” c) Postmodernizm: Pluralizm i współzależność Konstytucja RP, 1997: „My, Naród Polski - wszyscy obywatele Rzeczypospolitej, zarówno wierzący w Boga będącego źródłem prawdy, sprawiedliwości, dobra i piękna, jak i nie podzielający tej wiary, a te uniwersalne wartości wywodzący z innych źródeł...” Orzeczenie 5-4 Sądu Najwyższego USA z 27 czerwca 2002: miejski program bonów edukacyjnych dla ubogich rodzin w Cleveland, Ohio (przyznający 2.250 USD ze środków publicznychna dziecko) jest "neutral in all respects toward religion."

3. Odrodzenie religijne • 1960: wśród socjologów zajmujących się problematyką modernizacji i sekularyzacji w latach 60. dominuje przekonanie o stopniowym wygasaniu religii w erze nauki • 1970: po roku 1968 ta tendencja ulega odwróceniu, socjologowie coraz częścije dostrzegają przejawy religijnego odrodzenia • Więcej na ten temat: „The Globalization of Religion and Politics” by Darrell J. Fasching,University of South Florida, http://www.cas.usf.edu/GlobalResearch/fasching%20paper.doc (maj 2003) • Po zamachu terrorystycznym na World Trade Center 11 września 2002 r. często cytowanym autorem staje się Samuel Huntington, który kilka lat wcześniej postawił kontrowersyjną tezę „There can be no true friends without true enemies”, sugerując tym samym, że upadek wielkich ideologii i odrodzenie się starych tradycji religijnych w nowy sposób spolaryzuje społeczność międzynarodową, rodząc tym samym zagrożenie dla pokoju. • Samuel P. Huntington, The Clash of Civilizations and the Remaking of World Order, New York 1996.

4. Kościół katolicki: od „wolności religii” czy „wolności religijnej” a) Niebezpieczna „wolność religii” Pius IX, Syllabus, 1864 potępia „wolność publicznego kultu” (nr 77; 78) Pius XII, Mowa o tolerancji, 1953 „to, co nie odpowiada prawdzie ani prawu moralnemu, nie ma obiektywnie prawa do istnienia, propagowania i działania, a jeśli może być usprawiedliwione w imię wyższego dobra, tzn. np. pokoju, to jednak bez angażowania ustawodawstwa państwowego” Edykt nantejski Henryka IV, 1598; religijny pokój Rzeszy w Augsburgu, 1555 a) istnienie wielu religii dopuszczalne za cenę pokoju społecznego b) istnienie fałszu możliwe tylko de facto, nigdy de iure b) Postulowana „wolność religijna” Sobór watykański II, Deklaracja o wolności religijnej, 1965: a) prawo do wolności religijnej trwale przysługuje również tym, którzy nie wypełniają obowiązku szukania prawdy i trwania przy niej; zaś korzystanie z tego prawa nie może napotykać przeszkód, jeśli tylko zachowany jest sprawiedliwy ład publiczny (DWR 2) b) Kościół rezygnuje z zajmowania uprzywilejowanej pozycji w państwie, a jeśli cieszy się jakimiś przywilejami, to tylko pod warunkiem, że nie uszczupla to wolności innych wspólnot i obywateli (DWR 6) c) samo państwo, jako że odpowiada za przestrzeganie praw, zobligowane jest do „otoczenia opieką także wolności religijnej każdego z obywateli i stwarzania dobrych warunków do rozwoju życia religijnego” (DWR 6)

5. Sobór watykański II, Konstytucja duszpasterska o Kościele w świecie współczesnym Gaudium et spes, 1965, nr 63 „Słuszna autonomia rzeczy ziemskich. Wielu współczesnych ludzi zdaje się żywić obawy, aby ze ściślejszego połączenia ludzkiej aktywności z religią nie wynikły trudności dla autonomii ludzi, społeczeństw czy nauk.” „Jeśli przez autonomię w sprawach ziemskich rozumiemy to, że rzeczy stworzone i społeczności ludzkie cieszą się własnymi prawami i wartościami, które człowiek ma stopniowo poznawać, przyjmować i porządkować, to tak rozumianej autonomii należy się domagać; nie tylko bowiem domagają się jej ludzie naszych czasów, ale odpowiada ona także woli Stwórcy. Wszystkie rzeczy bowiem z samego faktu, że są stworzone, mają własną trwałość, prawdziwość, dobroć i równocześnie własne prawa i porządek, które człowiek winien uszanować, uznawszy właściwe metody poszczególnych nauk czy sztuk. (…) Dlatego niechaj wolno będzie wyrazić ubolewanie nad niektórymi postawami umysłowymi, jakich dawniej na skutek nie dość jasno rozumianej słusznej autonomii nauk nie brakowało także między samymi chrześcijanami, a które wywoławszy waśnie i spory doprowadziły umysły wielu do przeciwstawienia wiary i wiedzy.”

6. Sobór watykański II, Konstytucja duszpasterska o Kościele w świecie współczesnym Gaudium et spes, 1965, nr 63 „Lecz jeśli słowom «autonomia rzeczy doczesnych» nadaje się takie znaczenie, że rzeczy stworzone nie zależą od Boga, a człowiek może ich używać bez odnoszenia ich do Boga, to każdy uznający Boga wyczuwa, jak fałszywymi są tego rodzaju zapatrywania. Stworzenie bowiem bez Stworzyciela zanika. Zresztą wszyscy wierzący, jakąkolwiek wyznawaliby religię, zawsze w mowie stworzeń słyszeli głos i objawienie Stwórcy. Co więcej, samo stworzenie zapada w mroki przez zapomnienie o Bogu.”

7. Laickość, laicité, liberalizm Laicyzm – świeckość, a-, anty-, nie-religijność, a-, anty-, nie-klerykalność, • aspekt humanistyczny i religijny, sens potoczny, gr. laos, lud, laik to ktoś nieobyty z czymś Laicité (fr.)–wyznaniowość, areligijność • wielka rewolucja francuska nadaje temu pojęciu charakter ściśle prawny i czyni istotnym elementem nowożytnej konstytucji społecznej, przykłady: religia w szkole francuskiej, kontrowersje z chustam Liberalizm • „liberalny” – właściwy człowiekowi należącemu do stanu wolnego, który posiadł artes liberales, czyli wykształcenie klasyczne, jest intelektualnie niezależny, światły, otwarty, wielkoduszny. • później także stanowisko polityczno-ekonomiczne przeciwne absolutyzmowi i centralizmowi • po rewolucji francuskiej również takie stanowisko religijne, koncepcja społeczna, polityczna lub ekonomiczna, która wyklucza jakiekolwiek odniesienie do Absolutu • katolickie potępienie liberalizmu • Sobór Watykański I, Konstytucja De Fide, 1870, potępia racjonalizm i naturalizm; dogmat Soboru o papieskiej nieomylności w sprawach wiary i moralności • Pius IX, Encyklika Quanta cura, 8 XII 1864; oraz Syllabus • Pius X, przemówienie z 17 IV 1907, oraz Dekret Świętego Oficjum, 3 VII 1907, wyliczający 64 błędy modernizmu • Grzegorz XVI, Encyklika Mirari Vos, 15 VIII 1832, potępia polityczną formę liberalizmu oraz tzw. Liberalny katolicyzm • Leon XIII potępia liberalizm w encyklikach: O ludzkiej wolności, 20 I 1888; O złu społeczeństwa współczesnego, 21 IV 1878; O sekcie socjalistów, komunistów i nihilistów, 28 XII 1878; O chrześcijańskiej filozofii, 4 VIII 1879; O małżeństwie, 10 II 1880, O pochodzeniu władzy cywilnej, 29 VII 1881; O masonerii, 20 IV 1884; O państwie chrześcijańskim, 1 XI 1885; O życiu chrześcijańskim, 25 XII 1888; O podstawowych obowiązkach obywatela chrześcijanina, 10 I 1890, O kwestii społecznej, 15 V 1891; O znaczeniu jedności wiary i jedności Kościoła dla zachowania fundamentów moralnych państwa, 20 I 1894, O prześladowaniu Kościoła na całym świecie,19 III 1902 • katolicka pochwała liberalizmu • J. E. E. Dalberg-Acton, Wykłady o rewolucji francuskiej (1895-99), wyd. 1910; tegoż History of Freedom, 1877. • Jan Paweł II, Centesimus annus, 1991: „Wydaje się, że zarówno wewnątrz poszczególnych narodów, jak i w relacjach międzynarodowych wolny rynek jest najbardziej skutecznym narzędziem wykorzystania zasobów i zaspokajania potrzeb. Dotyczy to jednak tylko tych potrzeb, za których zaspokojenie można zapłacić, to jest które dysponują siłą nabywczą, i tych zasobów, które ‘nadają się do sprzedania’, czyli mogą uzyskać odpowiednią cenę” (nr 34). Literatura: katolicką interpretację laicite podaje: Joseph-Marie Verlinde, Chrześcijaństwo wiosną Europy, Warszawa, 2004; krytyczną systematykę liberalizmów podaje Jacek Bartyzel, Liberalizmy, 2005.

8. S. Huntington: Zachód i reszta świata, 1920 Pod panowaniem Zachodu Kraje realnie lub nominalnie niezależne od Zachodu Samuel P. Huntington, The Clash of Civilizations and the Remaking of World Order, New York 1996.

9. S. Huntington: Zimna wojna,1960 Wolny świat Blok komunistyczny Inne państwa Samuel P. Huntington, The Clash of Civilizations and the Remaking of World Order, New York 1996.

10. S. Huntington: Świat podziałów cywilizacyjnych, 1990 Zachodnia Latynoska Afrykańska Islamska Chińska Hinduska Prawosławna Buddyjska Japońska Samuel P. Huntington, The Clash of Civilizations and the Remaking of World Order, New York 1996.

11. Jeden naród, dwie kultury • Gertrude Himmelfarb, One Nation, Two Cultures, grudzień 1999 (George Bush otrzymujewtedy nominację Republikanów): społeczeństwo USA składa się z dwóch odrębnych kultur: • pierwsza wywodzi się z lat 1960 jest hedonistyczna, indywidualistyczna i zsekularyzowana • druga z 1950 jest purytańskia, religijna i skupiona wokół rodziny • Ten podział ma swoje początki w XVIII-wiecznej Anglii. Adam Smith nazwał te grupy mianem „utracjuszy” i „dziwaków” (the “loose”and the „austere”); Michael Barone: the Beautiful and the Dutiful • Alan Wolfe, One Nation. After All, 1998(George Bush zastanawiał się czy wrócić do polityki): • w USA dominuje dość homogeniczna klasa średnia, której kardynalną cnotą jest tolerancja. Klasa ta żyje w kraju „cichej wiary”, „zwykłych obowiązków” i „nieokreślonej moralności”. Wojna ma charakter wewnętrznego zmagania. Neither beautiful nor dutiful. Mutable, perhaps. • W wyborach do Kongresu 2001 obie partie uzyskały podobny wynik, ok. 48-49% głosów każda. Wcześniej Bill Clinton został powtórnie prezydentem z poparciem 49%. One nation, fairly divisible, under God, The Economist Jan 18th 2001

12. wartości egzystencjalne wartości auto-ekspresyjne Narody i wartości Japonia Światopogląd (pionowo) Wartości tradycyjne to religia, rodzina, ojczyzna, silne poczucie tożsamości narodowej. Rodzice domagają się od dzieci posłuszeństwa, chcą, żeby dzieci spełniały ich ocze- kiwania, odrzucają aborcję, eutanazję, rozwody, samobój- stwo. Wartości laickie zawierają katalog wartości przeciwnych. Jakość życia (poziomo) Wartości egzystencjalne są istotne dla ludzi walczących na co dzień o przetrwanie, o bezpieczeństwo fizyczne i ekonomiczne. Ludzie żyjący w poczuciu zagrożenia z reguły okazują niechęć wobec cudzoziemców, mniejszości seksualnych, osób chorych na AIDS, stronią także od aktywności politycznej, nawet od pisania petycji, uważają, że mężczyźni są lepszymi liderami politycznymi niż kobiety. Wartości auto-ekspresyjne zawierają katalog wartości przeciwnych. Oprac. na podstawie setek kwestionariuszy wysyłanych w ciągu ostatnich 25 lat do mieszkańców 78 krajów (85% populacji). K o n f u c j a ń s k i e Szwecja P o k o m u n i s t y c z n e P r o t e s t a n c k i e Norwegia Estonia Chiny Dania Bułgaria Rosja Niemcy Czechy Litwa Białoruś Korea Płd. Holandia Finlandia Szwajcaria Ukraina Czarnogóra Tajwan Słowenia Łotwa Albania Francja Luksemburg Serbia Słowacja Islandia Mołdawia Macedonia Węgry Belgia ● ● Austria Włochy Wielka Brytania E u r o p a Ś r o d k o w o – W s c h o d n i a Nowa Zelandia Hiszpania wartości tradycyjne wartości laickie Chorwacja Gruzja Bośnia Kanada Azerbejdżan K a t o l i c k a E u r o p a Australia Rumunia Armenia Polska USA Wietnam Indie A n g l o s a s k i e A z j a Turcja Chile Argentyna Irlandia Indonezja Filipiny Dominikana Iran Peru A m e r y k a Ł a c i ń s k a Brazylia RPA Jordania Egipt Nigeria Meksyk Uganda Wenezuela Zimbabwe Ghana Maroko Kolumbia A f r y k a Puerto Rico Tanzania Salwador World Values Survey, University of Michigan, 2003. Por. Living with a superpower, The Economist, 2 Jan 2003.

13. Świat podziałów cywilizacyjnych • Współczesny konflikt nie rozgrywa się między • islamem i Zachodem • islamem ichrześcijaństwem • islamem i judaizmem • Prawdziwy konflikt współczesności rozgrywa się między dwiema alternatywnymi wizjami przyszłości w obrębie danej kultury i religii. Tu i na kolejnych sześciu stronach cytuję Darrell J. Fasching, „The Globalization ofReligion and Politics”, http://www.cas.usf.edu/GlobalResearch/The%20Globalization%20of%20Religion%20and%20Politics%204a.ppt(maj 2003).

14. Odrodzenie religijne i konflikty globalne Dwie formy odrodzenia religijnego: • Fudamentalizm religijny • Religijny postmodernizm Dwa modele: • Przedmodernistyczny totalizm • Ponowoczesny pluralizm Dwa przykłady • Osama bin Laden • Gandhi

15. Odrodzenie religijne i konflikty globalne • Dwie formy odrodzenia religijnego: • fudamentalizm religijny • religijny postmodernizm • Wojna toczy się między dwoma wizjami religii i cywilizacji w ponowoczesnym świecie: • dwie grupy zwolenników • dwa sposoby (formuły) obecności w świecie • Dwie grupy ludzi • ci, którzy wierzą, że istnieją dwie grupy ludzi • i ci, który w to nie wierzą Those who say there are two kinds of peopleandthose who don’t • Dwie drogi do globalizacji: • podbój • wzajemne zrozumienie

16. Wojna bin Ladena z dominacją Zachodu • 1957: ur. w Ryadh, w Arabii Saudyjskiej • 1981: zdobywa wykształcenie w zakresie administracji publicznej • poddany wpływom radykalnego islamu • 1980s: walczy z Rosjanami w Afganistanie • 1990: władze saudyjskie odrzucają jego propozycję obrony kraju przed inwazją iracką u boku oddziałów USA • 1994: traci obywatelstwo saudyjskie • 1990s: działa w Sudanie, dzięki doświadczeniu wojennemu staje się liderem światowego terroryzmu zorganizowanego na wzór międzynarodowego holdingu • 1996:wraca do Afganistanu i wypowiada jihad Ameryce i Zachodowi

17. Wojna Gandhi’ego z zachodnim kolonializmem • Mohandas K. Gandhi,ur. 2 X 1869 w Porbandar,Gujarat,Indie • 1890: zdobywa wykształcenie prawnicze w Anglii • studiuje Bhagavad Gita • 1893: przełom – upokorzenie w RPA • 1906: jako sanitariusz wojskowy bierze udział w powstaniu Zulusów • 1906-1914: kształci zwolenników cywilnego nieposłuszeństwa bez użycia przemocy jako narzędzia politycznego nacisku w obozach w RPA, Phoenix Farm, później Tolstoy Farm • 1915: w wieku 45 lat powraca do Indii, aby pokierować ruchem na rzecz zniesienia brytyjskiego panowania kolonialnego i zjednoczenia Indii • 15 VIII 1947: sukces i porażka • 30 I 1948: ginie w zamachu

18. Gandhi i bin Laden: podobieństwa • Obaj kształcą się z myślą o karierze urzędniczej w sektorze publicznym. • Obaj doznają religijnego przebudzenia w czasie studiów. • Obaj nie lękają się śmierci z powodu religijnej przemiany. • Obaj wzywają do partyzanckiej walki z kolonializmem i dominacją Zachodu. • Obaj odrzucają modernistyczną prywatyzację religii, obaj doceniają polityczne znaczenie religii dla zmiany porządku społecznego. • Obaj sięgają do piśmiennych zabytków własnej kultury w poszukiwaniu inspiracji dla swoich rewolucyjnych planów. • Obaj są charyzmatycznymi mówcami. • Obaj są mistrzami organizacji i strategii politycznej. • Obaj zyskują zwolenników także za granicą, organizują międzynarodowy ruch i zagraniczne obozy szkoleniowe. • Obaj dla osiągnięcia swojego celu wykorzystają globalne strategie medialne. • Obaj w mistrzowski sposób wykorzystują systemy wroga.

19. Gandhi i bin Laden: różnice • Edukacja Gandhi’ego była między-kulturowa, zaś bin Ladena nie. • Religijne przebudzenie bin Ladena cechował religijny dualizm, zaś u Gandhi’ego dominowało przekonanie o jedności całego rodzaju ludzkiego. • Bin Laden odrzucał wszystkie wartości społeczne Zachodu, zaś Gandhi uznawał za swoje te, które afirmują jedność rodzaju ludzkiego. • Obaj nawiązują do militarnych narracji rodzimych tradycji religijnych dla uzasadnienia swoich rewolucji, ale bin Laden rozumie wojnę jako terroryzm (siły), natomiast Gandhi spirytualizuje ją (siła ducha) w postaci idei obywatelskiego nieposłuszeństwa bez użycia przemocy. • Gandhi posługuje się globalnymi mediami w celu obudzenia sumień i uświadomienia ludziom jedności rodzaju ludzkiego, bin Laden używa ich dla budzenia wzajemnej niechęci i podziałów. • Gandhi dąży do przekształcenia społeczeństwa przez własne cierpienie, bin Laden przez cierpienie innych. • Dla bin Ladena sukces sprowadzał się do geograficznej separacji społeczności wiernych i pogan (dar al Islam vs. dar al harb). • Dla Gandhi’ego sukces oznaczał współpracę i współzależność w pluralistycznym świecie.

20. Pomocniczość na forum zjednoczonej Europy Traktat o Unii Europejskiej, zwany Traktatem z Maastricht, 1992, nazywa integrację europejską„nowym etapem w procesie tworzenia ściślejszego związku między narodami Europy, w którym decyzje są podejmowane (w sposób możliwie najbardziej otwarty – poprawka z Amsterdamu, 1997) na szczeblu jak najbliższym obywatelowi” (Artykuł A). Traktat o Wspólnocie Europejskiej, zwany Amsterdamskim, 1997, postanawia w, iż„w zakresie, który nie podlega wyłącznej kompetencji Wspólnoty, Wspólnota podejmuje działania, zgodnie z zasadą subsydiarności, tylko wówczas i tylko w takim zakresie, w jakim cele proponowanych działań nie mogą być skutecznie zrealizowane w odpowiedni sposób przez państwa członkowskie, natomiast z uwagi na skalę lub skutki tych działań, mogą być lepiej zrealizowane przez Wspólnotę. Żadne działanie Wspólnoty nie wykracza poza to, co jest konieczne do zrealizowania celów określonych w niniejszym traktacie” (Artykuł 3B).

21. Pomocniczość: jak chronić się przed Brukselą • Konstytucja nie decentralizuje de facto dotychczasowych kompetencji Unii, ale otwiera taką możliwość na przyszłość. Artykuł 9.3 stwierdza, iż „Unia może podejmować działania tylko wtedy i tylko w takim zakresie, w jakim zamierzone cele nie mogą być osiągnięte przez same państwa członkowskie”, a zarazem „mogą być lepiej osiągnięte na poziome Unii”. Osobny protokół zawarty w Konstytucji nt. respektowania zasady pomocniczości i proporcjonalności stwierdza, że Komisja Europejska zobowiązana jest wykazać, że proponowane przez nią rozwiązania są zgodne z zasadą pomocniczości, a zarazem spełniają kryteria jakościowe, a jeśli to możliwe także kryteria ilościowe. Parlamenty narodowe mogą zakwestionować propozycje Komisji w ciągu sześciu tygodni, jeśli ustalą, że propozycje te naruszają pomocniczość. Jeśli jedna trzecia parlamentów zgłosi takie zastrzeżenia, Komisja jest zobowiązana do zrewidowania, aczkolwiek nie do całkowitego wycofania swoich propozycji. Parlamenty i rządy krajów członkowskich mogą także odwoływać się do Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości w tej sprawie. • Podczas prac nad Konstytucją W. Brytania opowiadała się za stworzeniem urzędu prezydenta Rady Europejskiej, który wraz z ministrem spraw zagranicznych mógłby reprezentować Unię na arenie międzynarodowej. Propozycja miała charakter anty-federalistyczny, wzmacniała bowiem ciało złożone z szefów rządów krajów członkowskich. W. Brytania, Francja, Hiszpania i Włochy opowiadały się za zastąpieniem dotychczasowego modelu rotacyjnego przewodnictwa w Radzie UE urzędem stałego prezydenta Rady, co jednak spowodowało sprzeciw mniejszych krajów, dlatego w ostatecznym, kompromisowym rozwiązaniu kompetencje prezydenta Rady zostały znacznie ograniczone.

22. Pomocniczość: jak bronić się przed Brukselą • Zachowaniu zasad pomocniczości i równości sprzyja nowy układ wpływów w obrębie Komisji Europejskiej. Konstytucja określa, że skład Komisji tworzy 15 komisarzy „z teką” i prawem głosu oraz 15 innych komisarzy nie posiadających żadnych kompetencji ani prawa głosu, ale wyposażonych w pełne zaplecze logistyczne. Poszczególne kraje będą posiadać własnego komisarza zgodnie ze ściśle określoną regułą rotacji. • Konstytucja modyfikuje ustalenia przyjęte w Nicei w 2000 r. określające, że Francja, W. Brytania i Niemcy posiadają 29 mandatów w Radzie Europejskiej, zaś dwukrotnie mniejsze Hiszpania i Polska aż 27 mandatów. W r. 2009 lub 2011 te dysproporcje zostaną usunięte przez przyjęcie zasady, iż większość w głosowaniach będzie tworzyć zwykła większość głosów tych państw, których populacja równa jest co najmniej 60% populacji całej Unii. • Z punktu widzenia katolickiej nauki społecznej zasada pomocniczości nie jest uwzględniona przez Konstytucję Europejską w stopniu wystarczającym. Zapisy Konstytucji sprawiają wrażenie, jakby ustawodawca chciał jedynie zabezpieczyć interesy państw członkowskich wobec „monopolitstycznych” zapędów Brukseli, a tymczasem pomocniczość domaga się czegoś więcej. Tylko takie rozwiązania ustrojowe, w których kompetencje przekazane wyższej instancji wykonywane są przez tę instancję w taki sposób, aby mogła ona jak najszybciej zwrócić je właściwym podmiotom, zasługują na miano pomocniczych. W zapisach Konstytucji ta dynamika nie została uwzględniona. Konstytucja nie definiuje wystarczająco jasno strategicznych celów wspólnych polityk Unii ani też nie przewiduje takiego trybu ich oceny, który z osiągania samodzielności przez państwa członkowskie czyniłby wartość podstawową.

23. Ile państwa? Nowoczesne państwo powinno być „inteligentne”, tzn. przede wszystkim mieć silną metabolikę informacyjną, a nie energetyczną, winno zatem być zdolne do: • absorbcji informacji o stanie środowiska • identyfikacji punktów krytycznych • wykorzystania tej informacji do stworzenia strategii rozwoju społeczno-gospodarczego Strategie „inteligentnego państwa”: • Stabilizacja makroekonomiczna • Konkurencyjność na rynku wewnętrznym • Stabilność polityczna • Praworządność • Rozbudowa infrastruktury materialnej • Troska o kapitał społeczny Literatura: Antoni Z. Kamiński, Bartłomiej Kamiński, Korupcja rządów. Państwa pokomunistyczne wobec globalizacji, Warszawa 2003, s. 238nn.

24. Fordyzm Negocjacje zbiorowe Uspołecznienie bogactwa (państwo dobrobytu) Centralizacja Państwo lub miasto „subsydiujące” Krajowa polityka regionalna Badania i rozwój finansowane przez przedsiębiorstwa Wiodąca rola przemysłu w tworzeniu innowacji Post-fordyzm Negocjacje prowadzone na szczeblu lokalnym lub firmy Prywatyzacja potrzeb zbiorowych oraz zabezpieczenia społecznego; pomoc charytatywna Decentralizacja i zaostrzająca się konkurencja międzyregionalna Państwo lub miasto przedsiębiorcze Terytorialne (sub-krajowe) polityki regionalne Badania i rozwój finansowane przez sektor publiczny Wiodąca rola sektora publicznego w tworzeniu innowacji Stara i nowa ekonomia. Rola państwa Źródło: Grzegorz Gorzelak, Reforma terytorialnej organizacji kraju: geneza, założenia, uzasadnienie, w: Idem (ed.), Decentralizacja terytorialnej organizacji kraju: założenia, przygotowanie, ustawodawstwo, Raporty CASE nr 21, Warszawa 1999, ss. 9-20.

25. Fordyzm Negocjacje zbiorowe Uspołecznienie bogactwa (państwo dobrobytu) Centralizacja Państwo lub miasto „subsydiujące” Krajowa polityka regionalna Badania i rozwój finansowane przez przedsiębiorstwa Wiodąca rola przemysłu w tworzeniu innowacji Post-fordyzm Negocjacje prowadzone na szczeblu lokalnym lub firmy Prywatyzacja potrzeb zbiorowych oraz zabezpieczenia społecznego; pomoc charytatywna Decentralizacja i zaostrzająca się konkurencja międzyregionalna Państwo lub miasto przedsiębiorcze Terytorialne (sub-krajowe) polityki regionalne Badania i rozwój finansowane przez sektor publiczny Wiodąca rola sektora publicznego w tworzeniu innowacji Stara i nowa ekonomia. Rola państwa Źródło: Grzegorz Gorzelak, Reforma terytorialnej organizacji kraju: geneza, założenia, uzasadnienie, w: Idem (ed.), Decentralizacja terytorialnej organizacji kraju: założenia, przygotowanie, ustawodawstwo, Raporty CASE nr 21, Warszawa 1999, ss. 9-20.

26. Fordyzm Masowa konsumpcja dóbr trwałego użytku Modernizm Państwo narodowe Uspołecznienie Post-fordyzm Konsumpcja zindywidualizowana Postmodernizm Lokalizm i regionalizm Indywidualizacja Stara i nowa ekonomia. Ideologia Źródło: Grzegorz Gorzelak, Reforma terytorialnej organizacji kraju: geneza, założenia, uzasadnienie, w: Idem (ed.), Decentralizacja terytorialnej organizacji kraju: założenia, przygotowanie, ustawodawstwo, Raporty CASE nr 21, Warszawa 1999, ss. 9-20.

27. Personalizm Jana Pawła II • Transcendecja osoby • Inspiracja chrześcijańska i schlolastyka (Augustyn, Akwinata, Jan od Krzyża), egzystencjalizm, fenomenologia, kantyzm i jego krytycy (M. Blondel), filozofia dialogu (Levinas, Buber) • godność osoby, niepowtarzalność (hecceitas), odpowiedzialność • Podmiotowość • Wolność jako stawanie się i jako zadanie, wymiar wewnętrzny i zewnętrzny • Miłość i odpowiedzialność, osoba wobec innych osób • Kontekst: psychologia, filozofia języka (podmiot-przedmiot), teorie społeczne • Teoria wartości • Zasada preferencji wartości M. Schellera, filozofia wartości (status ontologiczny) • Teologia pracy • Podmiotowy (homo creator) i przedmiotowy wymiar pracy (człowiek jako tworzywo) • Kontekst kultury • kultura symboliczna i materialna, kultura jako oswajanie świata (zadomowienie) i jego przekształcanie, wiara i kultura, sztuka, edukacja i wykształcenie, własność i praca

28. Człowiek wobec rzeczywistości ekonomicznej • Prymat pracy nad kapitałem • Podmiotowość w relacji „własność-praca-kapitał” • Przedsiębiorczość • „Człowiek pozbawiony wszystkiego, co mógłby «nazwać swoim» oraz możliwości zarabiania na życie dzięki własnej przedsiębiorczości, staje się zależny od machiny społecznej i od tych, którzy sprawują nad nią kontrolę, a to znacznie utrudnia mu zrozumienie swej godności jako osoby i zamyka drogę do tworzenia autentycznej ludzkiej wspólnoty” CA • Wolność stowarzyszania się • „...tworzenie wspólnot gospodarczych, społecznych, politycznych i kulturalnych” CA • Sprawiedliwość i solidarność • Formy sprawiedliwość, „struktury grzechu”, „kultura życia”, „cywilizacja miłości”, „Brat naszego Boga” i „Książę niezłomny” • Rozwój przez współpracę i konkurencję • Kultura przedsiębiorczości, edukacja i badania naukowe, porządek prawny • Preferencyjna opcja na rzecz ubogich • „wyobraźnia miłosierdzia”, cywilizacja miłości

29. Solidarność Karl Ranher SJ • „...jedność w różnorodności stworzeń duchowych (...), która sprawia, że oddziałują one na siebie nawzajem nie tylko w sferze materialnej i fizycznej, i to uprzednio do zgody wyrażonej w sposób wolny przez tych, którzy podlegają takiemu oddziaływaniu, ale także w sferze specyficznie ludzkiej (...); decyzja każdej jednostki współokreśla duchową i osobową sytuację każdej innej". Jan Paweł II • Inspiracje: „Brat naszego Boga” i „Książę niezłomny” a „solidarność świata pracy” • Solidarność, wolność i konkurencja (Redemptor hominis 1979) • Solidarność jako dialog i współpraca (Laborem exercens 1981) • Solidarność i przedsiębiorczość, edukacja, innowacja, stowarzyszanie się (Centesimus anns 1991) • Solidarność w obronie życia (Evangelium vitae 1995) • „Jestem z wami, bracia...” (Częstochowa 1979) • „ «Solidarność» otworzyła bramy wolności w krajach zniewolonych systemem totalitarnym, zburzyła mur berliński i przyczyniła się do zjednoczenia Europy rozdzielonej od czasów drugiej wojny światowej [na dwa bloki]. (...) Słyszałem wtedy w Gdańsku od was: «nie ma wolności bez solidarności». Dzisiaj trzeba powiedzieć: «nie ma solidarności bez miłości». (Sopot 1999) • „...pamięć o moralnych przesłaniach 'Solidarności', a także o naszych, jakże często tragicznych doświadczeniach historycznych, winna dziś oddziaływać w większym stopniu na jakość polskiego życia zbiorowego, na styl uprawiania polityki czy jakiejkolwiek działalności publicznej, zwłaszcza takiej, która jest sprawowana na mocy społecznego wyboru i zaufania”. Sejm RP, Warszawa 1999

30. Czy współczesnych gospodarkach może być zrealizowana zasada personalizmu? • Gospodarka oparta na wiedzy ceni innowacje • Konieczna jest nowa organizacja edukacji, badań naukowych i rozwoju • Globalna gospodarka pozwala na szybszy rozwój • ½ ludzkości rozwija się w tempie 5-8% PKB • Globalizacja domaga się inteligentnej, efektywnej i dyskretnej organizacji życia społecznego • rola państwa i samorządów lokalnych, organizacji społecznych, mediów i kultury • Walka z korupcją, inteligentne zarządzanie • Ekonomia podaży domaga się samodzielności ekonomicznej obywateli • Dominacja sektora usług, otwarty rynek pracy, swobodny przepływ kapitału i usług • Nowoczesne technologie pozwalają efektywne zarządzanie usługami społecznymi • Zasada negatywnej identyfikacji celów może być zastąpiona identyfikacją pozytywną • Personalizacja usług społecznych, czynnik kulturowy i etyczny • Przeciwdziałanie bezradności społecznej jest priorytetem ekonomicznym

31. Korupcja na świecie Kenneth Murphy and Marek Hessel, Stealing the State, and Everything Else - A Survey of Corruption in the Postcommunist World, Project Syndiate at http://www.project-syndicate.org(2003).

32. 50 40 30 Szara strefa, %PKB 20 10 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Stopień skorumpowania Szara strefa gospodarki a korupcja Ukraina Rosja Kolumbia Bułgaria Łotwa Węgry Meksyk Grecja Rumunia Włochy Hiszpania USA Estonia Polska Szwecja Czechy Niemcy Francja Słowacja Dania Austria Kenneth Murphy and Marek Hessel, Stealing the State, and Everything Else - A Survey of Corruption in the Postcommunist World, Project Syndiate at http://www.project-syndicate.org(2003).

33. Korupcja a arbitralność administracji Honduras wysoki Rosja Ukraina Wenezuela Słowacja Włochy Polska Stopień skorumpowania Grecja Czechy Węgry Japonia Hiszpania Francja Portugalia USA Niemcy Irlandia niski Szwecja W. Brytania wysoka niska Arbitralność administracji Kenneth Murphy and Marek Hessel, Stealing the State, and Everything Else - A Survey of Corruption in the Postcommunist World, Project Syndiate at http://www.project-syndicate.org(2003).

34. Azerbejdżan ● wysoki ● Mołdawia ● ●Rosja Bułgaria ● Łotwa Ukraina ● ● Kirgistan ● Chorwacja ●Gruzja ● Słowacja ●Rumunia ●Albania Polska Czechy ● Albania ● ● ● Estonia ● Litwa ● Armenia ● Słowenia ● Japonia Węgry średni wysoki ● Zawłaszczenie państwa a korupcja administracyjna(state capture versus administrative corruption) Kenneth Murphy and Marek Hessel, Stealing the State, and Everything Else - A Survey of Corruption in the Postcommunist World, Project Syndiate at http://www.project-syndicate.org(2003).

35. Korupcja a postęp przemian ustrojowych, 1999 Azerbejdżan 100 Kirgistan Mołdawia Ukraina Gruzja Rosja Rumunia Bułgaria Albania Słowacja 50 Łotwa Armenia Korupcja (wskaźnik zagregowany) Uzbekistan Kazachstan Chorwacja Litwa Czechy Polska Estonia Białoruś Węgry Słowenia 0 0 50 100 Przemiany strukturalne w gospodarce Opracowanie autorskie na podstawie European Bank of Reconstruction and Development, Transition Report, London 2001; World Bank, Anti-Corruption in Transition: A Contribution to the Policy Debate, Washington DC 2000; Transparency International web site; Joel Hellman, Geraint Jones, Daniel Kaufman, Seize the State, Size the Day: State Capture, Corruption and Influence in Transition, „Policy Research Working Paper”, nr 2444, World Bank Institute, 2000. Antoni Z. Kamiński, Bartłomiej Kamiński, Korupcja rządów. Państwa pokomunistyczne wobec globalizacji, Warszawa 2003, s 147.

36. Globalnie, solidarnie, rynkowo? Podsumowanie • Globalna wymiana na rynku kapitału, towarów i usług służy tylko tym krajom, które aktywnie w niej uczestniczą. Największą korzyść z globalizacji mogą odnieść kraje najbiedniejsze, one także mogą najwięcej stracić. • W latach 1990-2000 PKB liczony na osobę 24 krajów rozwijających się (3 mld mieszkańców) przyrastał co roku średnio o 5%, a więc znacznie szybciej niż krajów uprzemysłowionych, jednak PKB pozostałych krajów rozwijających się (2 mld ludzi) spadał średnio o 1%. • Na globalnym rynku lepiej zorganizowani, lepiej wykształceni i bardziej innowacyjni wygrywają bogatymi, lecz nieuporządkowanymi i biernymi. • Postulat „inteligentnego państwa” jako promotora zrównoważonego rozwoju. • Aktywna polityka edukacyjna, zwiększenie nakładów na badania i rozwój, walka z korupcją, doskonalenie infrastruktury, zwłaszcza administracyjnej, wycofywanie się z bezpośredniej aktywności na rynku usług publicznych i ubezpieczeń na rzecz funkcji kontrolnych, a wreszcie formułowanie długofalowych strategii rozwoju i decentralizacja kompetencji wykonawczych. • Globalna wymiana wymusza na wielkich korporacjach międzynarodowych zachowanie minimalnych, stale rosnących standardów etycznych. • Korporacje międzynarodowe płacą robotnikom więcej niż rodzimi przedsiębiorcy, zapewniają także napływ kapitału i nowych technologii. Zagwarantowanie innych wartości (np. zapobieganie narastaniu nierówności społecznych, odpływowi kapitału, dewastacji środowiska) leży w gestii państwa.