Partie i systemy partyjne.

1. Partie i systemy partyjne. Wyklady: 3, 4 i 5

2. Instytucjonalizacja partii politycznych, czyli jak powstaje partia polityczna. Instytucja w znaczeniu politycznym wg. A. Antoszewskiego i R. Herbuta: wyodrebniony zesp�l os�b, dysponujacy okreslonymi zasobami organizacyjnymi oraz materialnymi, kt�re pozwalaja mu na udzial w zyciu politycznym. wg. P. Hall: formalne zasady, procedury nadrzednosci i podporzadkowania oraz standardy dzialan praktycznych, kt�re strukturyzuja relacje miedzy jednostkami w ramach uklad�w organizacyjnych aktywnych we wsp�lnocie politycznej.

3. Instytucjonalizacja partii politycznych Partia polityczna � organizacja a instytucja. Organizacja- trwale (wzglednie) i celowe uregulowanie ludzkich zachowan Instytucja to organizacja �widoczna� w otoczeniu spolecznym i politycznym, kt�ra posiada wplyw na to otoczenie i kt�ra wymusza na otoczeniu reakcje. Partie uwidocznione w ewidencji partii politycznych niekoniecznie musza miec spoleczne i polityczne znaczenie.

4. Instytucjonalizacja partii politycznych W pogladach na instytucjonalizacje mozna rozr�znic podejscie: historyczne i socjologiczne, zwracajace uwage na determinanty powstania partii tkwiace w ich otoczeniu instytucjonalno � politycznym, spolecznym lub kulturowym. oparte o teorie racjonalnego wyboru, zgodnie z kt�ra, partia powstaje na skutek rywalizacji jednostek i grup, kt�re utrwalaja swoja pozycje poprzez instytucjonalizacje partii. cecha wsp�lna wszelkich koncepcji instytucjonalizacji partii politycznych jest zgoda co do traktowania instytucjonalizacji partii jako procesu, a nie jednostkowego zdarzenia, choc niekiedy proces ten moze przebiegac b. szybko.

5. Instytucjonalizacja partii politycznych Koncepcje instytucjonalizacji: wg. Philip�a Selznicka tzw. infuzja wartosci Instytucjonalizacja partii jest procesem uzaleznionym od zmiany w stosunku czlonk�w organizacji do wlasnej partii. Partia poczatkowo tworzona jest dla realizacji cel�w zakladanych przez jej czlonk�w/zwolennik�w (organizacja celowa), traktowana jest instrumentalnie (przedmiotowo) � jezeli cele zostana osiagniete lub tez poniosa fiasko, wtedy - zaklada sie - partia ulega rozwiazaniu. Jednak gdy czlonkowie/zwolennicy partii zmienia do niej stosunek (nastapi sakralizacja partii), bedzie ona dla nich podmiotem, punktem odniesienia w�wczas partia zaczyna funkcjonowac jako wartosc samoistna. Koncepcja Selznicka zaklada, ze instytucjonalizacja partii jest procesem zachodzacym w jej szeroko ujetym obrebie.

6. Instytucjonalizacja partii politycznych Koncepcja Samuela Huntingtona - stabilizacji okreslonych wzorc�w zachowan Partia polityczna zaczyna podlegac rutynizacji, zachowania staja sie schematyczne w reagowaniu na bodzce zewnetrzne, powtarzalne i przewidywalne. Jest to proces stopniowy. Wg. S. Huntingtona wystepuja nastepujace mierniki poziomu instytucjonalizacji: - adaptacja, zdolnosc przetrwania mierzona kryzysami, kt�re mogly polozyc kres partii lub generacja przyw�dc�w, - kompleksowosc, jako umiejetnosc pogodzenia w strukturze partii zr�znicowanych podsystem�w (USA), - autonomia, rozumiana jako umiejetnosc zaznaczenia wlasnej odrebnosci wobec otoczenia, - koherencja, traktowana wyznacznik poziomu niezaleznosci od wlasnego spolecznego zaplecza

7. Instytucjonalizacja partii politycznych Koncepcja Angelo Panebianco, wedle kt�rej instytucjonalizacja partii przebiega w dw�ch wymiarach: wewnetrznym i zewnetrznym. wymiar zewnetrzny instytucjonalizacji wyraza sie w uzyskaniu przez partie autonomii wobec otoczenia, wymiar wewnetrzny instytucjonalizacji wyraza sie uzyskaniu przez partie �systemowosci� czyli utrwalonych procedur wewnatrzorganizacyjnego funkcjonowania partii.

8. Instytucjonalizacja partii politycznych Mierniki instytucjonalizacji wg. A. Panebianco: istnienie centralnej, pozaparlamentarnej organizacji partyjnej (poziom wplyw�w frakcji parlamentarnej i kierownictwa pozaparlamentranego, stopien biurokratyzacji partii), poziom jednolitosci struktur organizacyjnych (znaczenie ma rozw�j partii poprzez penetracje terytorialna, dyfuzje terytorialna, system mieszany), regularnosc i dywersyfikacja zr�del finansowania, relacje z organizacjami afiliowanymi (posiadanie sponsora, stopien lojalnosci wobec sponsora), wystepowanie norm pozastatutowych i zakres regulacji nimi stosunk�w wewnatrzpartyjnych

9. Instytucjonalizacja partii politycznych Koncepcja Roberta Harmela i Larsa Sv�sanda opisujaca kolejne poziomy stabilizacji partii politycznej Faza identyfikacji � nastepuje krystalizacja wartosci (program) i zasad dzialania (organizacja) partii, uzyskiwanie stopniowej autonomii ideowej (programowej) i organizacyjnej, Faza organizacji � utrwalenie jednolitych zasad dzialania, wytworzenie procedur zarzadzania partia, sprawdzian wyborczy Faza stabilizacji � partia uzyskuje podmiotowosc polityczna, staje sie punktem odniesienia dla innych uczestnik�w sceny partyjnej, wejscie w nowa skale problem�w zwiazanych z przetargami i kalkulacja polityczna; faza pelnej dojrzalosci Faza schylkowa

10. Modele organizacyjne partii politycznych Partia kadrowa � niski poziom instytucjonalizacji wg. kryteri�w A.Panebianco gdy chodzi o: organizacje - brak rozbudowanych struktur organizacyjnych, brak jednolitych struktur organizacyjnych, slabe i zdecentralizowane kierownictwo partyjne, nieformalne zasady wyboru przyw�dztwa, brak silnego przyw�dztwa parlamentarnego i niewielki stopien korelacji dzialan frakcji parlamentarnej z kierownictwem partyjnym, duza swoboda dzialan parlamentarzyst�w, baza czlonkowska niesformalizowana i nieliczna, duze znaczenie nieformalnych powiazan,

11. Partia kadrowa Zr�dla finansowania duze znaczenie srodk�w finansowych indywidualnych czlonk�w partii, akcyjnosc pozyskiwania srodk�w finansowych, uzaleznienie od duzych donator�w, brak lub niewielkie znaczenie skladek czlonkowskich,

12. Partia kadrowa Program mozliwe oparcie sie na zalozeniach ideologicznych lub doktrynalnych, odwolywanie sie do stosunkowo waskiej grupy wyborc�w, prymat osobistego uczestnictwa, zr�znicowany wplyw programowy sponsora

13. Partia masowa Wg. Klasyfikacji A.Panebianco organizacja wysoko zinstytucjonalizowana gdy chodzi o organizacje: - silnie sformalizowana struktura organizacyjna, duze znaczenie podstawowych jednostek organizacyjnych (filia terenowa), scentralizowane kierownictwo partyjne, rozbudowane czlonkostwo frakcja parlamentarna podporzadkowana centralnemu kierownictwu partii, duze znaczenie demokracji wewnatrzpartyjnej i cial kolegialnych

14. Partia masowa Zr�dla finansowania duze znaczenie skladek, opodatkowanie parlamentarzyst�w, zr�znicowany stosunek do duzych sponsor�w Program - najczesciej partie ideologiczne, przestrzegajace dyscypliny programowej przez czlonk�w partii, - odwolywanie sie do duzych grup wyborc�w (np. klas lub warstw spolecznych), - rozbudowana funkcja integracji spolecznej

15. Partia wyborcza � catch all party Geneza: utrzymywanie sie na scenie politycznej partii kadrowych, kt�re konsekwentnie odrzucaly wizje spoleczenstwa proponowana przez partie masowe, partie kadrowe nie odwolywaly sie do konkretnych grup spolecznych, nie identyfikowaly sie z nimi, zanikanie dotychczasowych podzial�w socjopolitycznych (tzw. cleavages), utrata mozliwosci dysponowania elektoratem przez partie (zanik masowej integracji), pojawienie sie niepartyjnych osrodk�w oddzialywania (przyciagania) na elektorat, zmiana stylu rywalizacji politycznej,

16. Partia wyborcza � catch all party Zmiany w modelu organizacyjnym partii pierwszy opisal Otto von Kirchheimer w 1966r.; jego tezy to: koniec ery ideologii, obserwowana zmian nastawienia partii, kt�re z obronc�w zasad ideologicznych staja sie organizacjami zainteresowanymi sukcesami wyborczymi i mozliwoscia rzadzenia; czesto dochodzi do �dziwnych� z punktu widzenia ideologicznego porozumien i sojuszy miedzy partiami, kt�re jednak umozliwiaja partiom udzial we wladzy, w zachowaniach wyborc�w dostrzec mozna spadek znaczenia motywacji ideologicznej, partie dokonuja zmiany swojej strategii wyborczej, poprzez jej dezideologizacje i ukierunkowanie oferty wyborczej szeroko, nie zamykajac sie na scisle okreslone grupy spoleczne czy srodowiska (zar�wno podmiotowo jak i przedmiotowo),

17. Partia wyborcza � catch all party zmiana oferty i strategii wyborczej partii prowadzi do jej sukces�w wyrazajacych sie przyrostem glos�w, zdaniem O. v. Kirchheimera upowszechnienie sie modelu partii wyborczej wplywa na zmiane rywalizacji w obrebie systemu partyjnego; tymczasem zdaniem S. Volinetza ta teza nie sprawdzila sie, gdyz w latach 1970 � tych i p�zniej wzr�sl poziom frakcjonalizacji system�e partyjnych Cechy partii wyborczej: Catch all party zmienia oblicze partii, gdyz mniej istotna jest funkcja integracji i wynikajaca z niej strategia izolacji i penetracji wlasnego srodowiska, co wplywa na zmiane postrzegania roli czlonk�w partii � kluczowa staje sie kategoria wyborcy Catch all party to wyraz odchodzenia od partii ideologicznych ku partiom pragmatycznym, pojawia sie uniwersalna oferta wyborcza

18. Partia wyborcza � catch all party Priorytetem partii typu wyborczego staje sie wyborca i sukces wyborczy � stad nacisk na profesjonalizacje oddzialywania, gl�wnie wyborczego (kampanii wyborczej) i rozw�j narzedzi marketingowych, co oslabia biurokracje partyjna, Strategia wyborcza zaklada pozyskiwanie glos�w z r�znych srodowisk, brak scislego zakotwiczenia w okreslonej grupie spolecznej � pojecie strategii produkcji glos�w, Oslabienie zinstytucjonalizowanych relacji z grupami spolecznymi; to co kiedys budowalo pozycje partii (bylo jej atutem), dzisiaj traktowane jest jako obciazenie, balast, Partie wyborcze traca zdolnosc mobilizowania masowego elektoratu, Partie wyborcze utrwalaja swoja pozycje nie dzieki wyborcom lecz dzieki pozyskaniu �przycz�lk�w� w instytucjach panstwowych (P.Mair, R. Katz)

19. Partia - kartel Koncepcja wypracowana przez R. Katz�a i P. Mair�a partie polityczne w trakcie dlugoletniej obecnosci w aparacie panstwa, systematycznie doprowadzaja do jego �kolonizacji� Partie utrwalaja swoje wplywy w panstwie poprzez uczestnictwo jej przedstawicieli w organach panstwa, Uczestnictwo przedstawicieli poszczeg�lnych, gl�wnych partii politycznych we wladzach prowadzi do utrwalenia sie mechanizm�w kooperacji tych partii, poczatkowo w aparacie panstwowym, co nastepnie przenosi sie na stosunki w systemie partyjnym, Kooperacja partii ma istotny wplyw na system partyjny � partie kartelu utrwalaja swoja pozycje i utrudniaja (uniemozliwiaja) wejscie do tego �klubu� partii mniejszych lub nowych,

20. Partia kartel Zatarciu ulega podzial partii na rzadzace i opozycyjne, gdyz wszystkie partie kartelu w r�wnym (podobnym) stopniu uczestnicza w podejmowaniu decyzji politycznych Ta sytuacja ogranicza rywalizacje w ramach systemu partyjnego; rywalizacja odnosi sie do tych obszar�w, kt�re sa akceptowane (wygodne) �samoograniczenie rywalizacji i strategia powstrzymywania sie, Zasadniczym zr�dlem pozycji partii jest czerpanie ze zr�del materialnych, organizacyjnych i finansowych panstwa (subwencje panstwowe); Obok podzialu wplyw�w w organach panstwa, dla partii � kartelu wazny staje sie podzial wplyw�w w mediach, gdyz sa one waznym instrumentem oddzialywania na elektorat Pozycja czlonk�w partii i jej wyborc�w ulega zmianie, gdyz staja sie oni istotni z punktu widzenia legitymizacji prawa partii do rzadzenia.

21. Partie polityczne w regulacjach normatywnych XIX w. era liberalizmu i neoabsolutyzmu nie sprzyjala prawnemu normowaniu partii politycznych; dla liberal�w partie sa wyrazem osobistych zainteresowan jednostek, a regulacje prawne wkraczajace w sfere osobistego zaangazowania byly uwazane za nadmierna (niedopuszczalna) ingerencje panstwa w sfere wolnosci jednostki (J.J. Rousseau, EJ. Sieyes (Francja), L. v. Haller, Stahl (Niemcy), J.Mill i J.Bentham (Anglia), a takze G. Washington i J.Maddison (Stany Zjednoczone).

22. Partie polityczne w regulacjach normatywnych Zwolennicy neoabsolutyzmu (np. G.W.F.Hegel) , uwazali, ze istnienie partii politycznych jest wyrazem organizowania sie obywateli przeciwko wladzy, a regulacja prawna moglaby zostac uznana za akceptacje ich dazen a nawet ich wspieranie. Stad tendencje do zakazu dzialania partii politycznych. Przyklad Loi Le Chapelier czy ustawodawstwa antysocjalistycznego Bismarcka. Jak zgodnie zauwazaja badaczezagadnienia, o nieskutecznosci sankcji prawnych ustanowionych wspomniana ustawaskierowanych przeciwko socjaldemokracji w latach 1878 � 1890 najlepiej swiadczy fakt,ze o ile na ten ruch polityczny oddano w 1878r ok 2,5% glos�w, to w latach nastepnychodpowiednio 3% (1881r ), 10% (1884r) i 20% (1890r )

23. Partie polityczne w regulacjach normatywnych Pierwsze regulacje normatywne maja charakter posredni, gdyz sa efektem wprowadzania proporcjonalnosci wybor�w. Instytucja listy wyborczej popieranej przez wyborc�w w procedurze rejestracyjnej jak i rejestrowanej na obszarze calego kraju byla wyrazem umiejetnosci organizacyjnych partii. Stad uznaje sie na przyklad, ze konstytucyjne podstawy dzialania partii politycznych Belgii znajduja jedynie swe posrednie zakotwiczenie w art. 48 konstytucji (z 1831r.), ustanawiajacym zasade proporcjonalnosci wybor�w. Podobny efekt odniosly przepisy konstytucyjne m.in. w Niemczech (art. 17 i 22 Konstytucji z 1919r.), Austrii (art. 26 Konstytucji z 1920r.), Czechoslowacji (� 8 Konstytucji z 1920r.), Litwy (art. 25 Konstytucji z 1928r.), Rumunii (art. 64 Konstytucji z 1923r.), a takze w Polsce (art. 11 i art. 36 Konstytucji z 1921r.). Tak wiec mozna powiedziec, ze konstytucje posrednio - gdyz nie wymieniajac ich z nazwy - uznaly istnienie partii politycznych co najmniej jako instytucji niezbednej dla wylaniania parlamentu.

24. Partie polityczne w regulacjach normatywnych Na przelomie XIX i XX wieku partie polityczne pojawiaja sie w regulaminach parlamentarnych poprzez: - przyznanie deputowanemu prawa koalicji, jednak bez okreslania przedmiotu dzialania parlamentarnych organizacji deputowanych, - faktyczne znaczenie frakcji parlamentarnych ujawnialo sie w tych postanowieniach regulamin�w, kt�re sile (wielkosc) frakcji parlamentarnej czynily (zasada parytetu) zasadniczym kryterium komponowania skladu organ�w (np. prezydi�w i komisji izb) parlamentarnych, a takze okreslania kolejnosci m�wc�w, - fakt, iz autentyczny osrodek kierowniczy parlamentu kryje sie w partiach potwierdzalo - niekiedy prawnie niesformalizowane -uzaleznienie szeregu decyzji parlamentu od opinii przedstawicieli (najczesciej przewodniczacych) frakcji dzialajacych na wsp�lnych zebraniach i tworzacych m.in. w Niemczech czy Polsce tzw. konwenty senior�w.

25. Partie polityczne w regulacjach normatywnych W okresie miedzywojennym ujawnil sie destrukcyjny aspekt dzialania partii politycznych, kt�re udowodnily, ze potrafia mobilizowac duzy czesci spoleczenstw w celu obalenia istniejacego systemu politycznego (przyklady Wloch, Hiszpanii, Niemiec, Czechoslowacji, Estonii, Rumunii, Bulgarii) W tej sytuacji pojawila sie koncepcja tworzenia regulacji prawnych dajacych demokracjom zdolnosc obrony; istota tych regulacji bylo reagowanie na pewne objawy aktywnosci partii (np. umundurowanie funkcjonariuszy partyjnych, istnienie boj�wek, prasa partyjna), Cecha tych regulacji byla fragmentarycznosc, brak regulacji traktujacych partie w spos�b kompleksowy i zarazem ustrojowy.

26. Partie polityczne w regulacjach normatywnych Po II wojnie swiatowej rozpoczal sie okres aktywnej regulacji dzialalnosci partii politycznych, przede wszystkim w panstwach, kt�re byly doswiadczone totalitaryzmem lub autorytaryzmem (Wlochy, Niemcy, Hiszpania, Grecja, Portugalia), a po 1989r. panstwa dawnego bloku wschodniego. Wsp�lczesnie kolejna fala prawnej instytucjonalizacji partii objela panstwa znane z duzej wstrzemiezliwosci do takich regulacji, gl�wnie ze wzgledu na holdowanie zasadom liberalizmu w relacjach panstwo - jednostka (Belgia, Holandia, Wielka Brytania)

27. Partie polityczne w regulacjach normatywnych Przedmiotem regulacji sa: warunki dzialania partii w panstwie demokratycznym, ustr�j wewnetrzny partii, zasady tworzenia partii, zasady delegalizacji partii zasady finansowania partii Do warunk�w dzialania partii w panstwie zalicza sie: pluralizm polityczny, zasade jawnosci, zasade demokratycznosci metod dzialania, warunek uczestnictwa w wyborach, nakaz powstrzymywania sie od stosowania przymusu w zyciu publicznym

28. Partie polityczne w regulacjach prawnych W zakresie ustroju wewnetrznego partii: zasada jawnosci czlonkostwa (co wzbudza watpliwosci z punktu widzenia ochrony danych osobowych), jawnosci struktur (koniecznosc podania do publicznej wiadomosci statutu, uwidocznienia wszystkich zmian statutu), demokratycznosci funkcjonowania (wybory wladz, znaczenie organ�w kolegialnych, zakaz partii wodzowskich) W zakresie tworzenia partii: system zgloszeniowy (notyfikacyjny), system rejestracyjny, system koncesyjno � administracyjny. W zakresie delegalizacji: delegalizacja w procedurze sadowej, quasi � sadowej (Trybunaly Konstytucyjne), administracyjny zakaz dzialania.

29. Partie polityczne w regulacjach prawnych Zr�dla finansowania partii � poczatkowo zasada finansowania bez ograniczen zar�wno przez czlonk�w partii (finansowanie wewnetrzne, gl�wnie poprzez skladki, cegielki), jak i jej zwolennik�w, a takze podmioty zainteresowane nie tyle calosciowo pojmowanym programem lecz pewnym jego elementami � doprowadzilo to do scislego powiazania partii z biznesem oraz do upodobnienia partii politycznej do grupy nacisku Po II wojnie swiatowej kwestia finansowania partii stala sie kluczowa z punktu widzenia obszaru regulacji normatywnej: uznano, ze nalezy ograniczac i uporzadkowac finansowanie zewnetrzne (ustalenie limit�w finansowych, dokumentowanie wplaty z danego zr�dla), wprowadzono finansowanie z budzetu panstwa, poczatkowo w ramach refundacji koszt�w wyborczych, p�zniej na dzialalnosc statutowa � po raz pierwszy niemiecka ustawa o partiach politycznych z 1967r. Z finansowaniem partii z budzetu powiazany jest wym�g jawnosci finansowania wraz z obowiazkiem sprawozdawczym.

30. Zasadnicze klasyfikacje partii politycznych Wedlug kryterium organizacyjnego: partie posrednie (brytyjska Partia Pracy, Austriacka Partia Ludowa (chadecja){zr�znicowanie charakteru, od relacji partia � sponsor po relacje partia platforma}, partie bezposrednie, partie wewnetrznie i zewnetrznie tworzone (M.Duverger), personalist parties (J.Haider, J.M. LePen, S.Berlusconi) � czy nawiazanie do partii wodzowskich?

31. Zasadnicze klasyfikacje partii politycznych Wedlug kryterium funkcjonalnego: partie rewolucyjne, partie konstytucyjne, Partie prosystemowe, partie antysystemowe (kwestionowanie zasad rzadzacych systemem politycznym, jego prawowitosci); kontrowersje budzi odpowiedz na pytanie o to czy partia antysystemowa wylacznie podwaza lad demokratyczny), partie protestu (cudzoziemcy � Republikanie w Niemczech, polityka podatkowa � Partia Postepu w Danii i w Norwegii, polityka integracji europejskiej � LPR w Polsce, polityka ekologiczna � Partia Automobilist�w w Szwajcarii), partia promotor (Partie Zielonych), partia jednego przedsiewziecia (Forza Italia), partie reprezentacji, partie integracji

32. Zasadnicze klasyfikacje partii politycznych Wedlug kryterium roli spelnianej w systemie partyjnym: partia relewantna, partia nierelewantna (pytanie o kryterium relewantnosci np. ilosc oddanych glos�w w wyborach, ilosc posiadanych mandat�w w parlamencie); wg. G. Sartoriego o relewantnosci partii moga swiadczyc dwa kryteria: potencjal koalicyjny partii (partia jest relewantna jezeli bez wzgledu na rozmiar zajmuje pozycje umozliwiajaca wplywanie na powstanie koalicji parlamentarnej) oraz potencjal szantazu (pozycja zajmowana przez partie wplywa na strategie/taktyke rywalizacyjna pozostalych partii) Partie male (powyzej 1%), partie duze (powyzej 15%), Partie inicjujace, partie dopelniajace (partie relewantne, obie moga stanowic o powstaniu wiekszosci parlamentarnej/rzadowej, jednak ich udzial w tworzeniu takiej wiekszosci jest zr�znicowany � r�zni je potencjal koalicyjny)

33. Zasadnicze rodziny partii Pojecie rodziny partii � partie polityczne r�znych panstw o podobnych programach (ideologiach) stosunkowo wczesnie zaczely budowac porozumienia ponadnarodowe np. w 1823r. odbylo sie we Francji pierwsze spotkanie liberal�w francuskich, wloskich, angielskich i hiszpanskich. Z czasem pojawila sie wiez programowa, a niekiedy takze organizacyjna miedzy tymi partiami, np. W panstwach Unii Europejskiej partie zbiezne programowo tworza w Parlamencie Europejskim stosunkowo jednorodne grupy eurodeputowanych.

34. Zasadnicze rodziny partii. Liberalowie. Poczatek partii liberalnych w Europie � I pol. XIX w., choc w Wielkiej Brytanii wigowie juz w XVIII w.; wolnosc jednostki, panstwo � str�z nocny, wolnosci polityczne konstytucyjnie gwarantowane, konstytucjonalizm, demokratyzacja ustroju, rzady parlamentarne, powszechnosc wybor�w, panstwo swieckie Powszechnosc wybor�w paradoksalnie oznacza stopniowe zmniejszanie sie elektoratu partii liberalnych, a niekt�re postulaty liberal�w przejmowane sa przez partie socjalistyczne i socjaldemokratyczne.

35. Zasadnicze rodziny partii. Liberalowie. Po II wojnie swiatowej ujawniaja sie dwa nurty liberalizmu: prawicowy (neoliberalizm), konsekwentnie przeciwny ingerencji panstwa w gospodarke, domagajacy sie redukcji panstwa socjalnego, opowiadajacy sie za indywidualna przedsiebiorczoscia, domagajacy sie silnych gwarancji dla wolnosci jednostki, zasadniczy rywal partii chadeckich; flamandzka partia Wolnosci i Postepu (VLD) holenderska Partia Ludowa na Rzecz Wolnosci i Demokracji (VVD), czeska Obywatelska Partia Demokratyczna (ODS), Liberalna Partia Australii (LPA), Liberalna Partia Kanady (LPC), lewicowy (liberalizm socjalny), uznajacy prawa socjalne w tym np. udzial w zarzadzaniu zakladem pracy, akceptacja spolecznego egalitaryzmu, wsparcie dla instytucji demokracji bezposredniej, wsparcie dla swob�d obyczajowych; holenderscy Demokraci ��66, finska Liberalna Partia Ludowa (LKP), brytyjscy Liberalni Demokraci, dunscy Radykalni Demokraci. - od 1947r. dziala Miedzynarod�wka Liberalna

36. Konserwatysci Poczatki partii konserwatywnych siegaja przelomu XIX i XX w. (z wyjatkiem konserwatyst�w brytyjskich) i byly reakcja srodowisk centroprawicowych na szybki rozw�j masowych partii lewicowych. Partie konserwatywne byly przeciwne wszelkim haslom rewolucyjnym, zadaniom dokonania gwaltownych zmian spolecznych, ekonomicznych i obyczajowych. W odr�znieniu od partii liberalnych kladly nacisk na silne panstwo, stanowczo strzegace dotychczasowego ladu i przeciwdzialajace zar�wno haslom radykalnych zmian jak i wybujalego indywidualizmu. Partie konserwatywne najczesciej przyjmuja model partii kadrowej. Wsp�lczesne partie konserwatywne opowiadaja sie za: silna pozycja panstwa w stosunkach miedzynarodowych (nieufnosc do postepujacej integracji europejskiej), panstwem gwarantujacym skutecznie lad i bezpieczenstwo wewnetrzne, opartym na tradycyjnych wartosciach spolecznych i moralnych, gospodarka rynkowa z ograniczonym do minimum interwencjonizmem panstwa, rozwojem indywidualnej przedsiebiorczosci

37. Konserwatysci Trzy nurty wsp�lczesnych partii konserwatywnych: partie konsensualne (apelu og�lnonarodowego) - kieruja swoja oferte do calego spoleczenstwa, unikaja odwolywania sie do podzial�w spolecznych,czesto siegaja do hasel ksenofobicznych lub populistycznych celem wytworzenia poczucia og�lnonarodowej wsp�lnoty, czy jednosci przeciw zagrozeniom zewnetrznym (brytyjska Partia Konserwatywna, irlandzka Fianna Fail, hiszpanska Partia Ludowa) partie antykonsensualne � w swoich programach przeciwstawiaja sie ideii og�lnonarodowej zgody jako swoistego szantazu przed poruszaniem zagadnien kontrowersyjnych np. zadania wprowadzenia zakazu aborcji, obnizenia podatk�w, likwidacji element�w panstwa socjalnego, federalizacji panstwa itd. (np. wloska Lega Nord, kanadyjska Partia Reform)

38. Konserwatysci partie umiarkowanego konserwatyzmu, poszukujace kompromisu z zasadnicza czescia partii politycznych, znajdujace sie z reguly w mniejszosci i nie mogace liczyc na status partii inicjujacej, nastawione na lagodzenie zdecydowanych postulat�w ideologicznych innych partii, przywiazane do tradycyjnej wartosci moralnych (np. dunska Konserwatywna Partia Ludowa, szwedzka Umiarkowana Partia Koalicyjna) partie konserwatywne sa alternatywa dla partii chadeckich tam, gdzie te nie wystepuja; np. w panstwach skandynawskich, w W.Brytanii, Hiszpanii, Grecji, I odwrotnie, tam gdzie partie chadeckie sa silne (Niemcy, Belgia, Austria, Holandia) tam partie konserwatywne praktycznie nie wystepuja

39. Socjaldemokraci Partie powstaly w II polowie XIX w. w scislym zwiazku z poszerzaniem praw wyborczych na robotnik�w (w 1863r. Socjaldemokratyczna Partia Niemiec � SPD, w 1868r. holenderska Partia Pracy �PvdA), partie prosystemowe i parlamentarne, co rodzilo konflikty z ruchem komunistycznym, z reguly partie duze, relewantne i inicjujace (od 30% do 40% waznie oddanych glos�w); obok wskazanych do najwiekszych partii socjaldemokratycznych zaliczyc nalezy brytyjska Partie Pracy, Socjaldemokratyczna Partie Austrii, Hiszpanska Socjalistyczna Partia Robotnicza, Poczatkowo partie przywiazane byly do dogmat�w marksistowskich jak internacjonalizm, rewolucja spoleczna, dyktatura proletariatu, czy uspolecznienie srodk�w produkcji, lecz na poczatku XX w. partie socjaldemokratyczne staly sie partiami programowo pragmatycznymi, choc niekiedy formalnie niekt�re z idei marksistowskich byly zachowane w programach partii (np. do lat 1990 �tych w programie brytyjskiej Partii Pracy zasada dyktatury proletariatu).

40. Socjaldemokraci Osia programu spoleczno � gospodarczego jest idea panstwa opiekunczego, podkreslajaca dystrybucyjne � reglamentacyjne znaczenie panstwa w odniesieniu do dochodu narodowego, zaangazowanie panstwa w gospodarke (nacjonalizacja pewnych galezi gospodarki), brak zaufania do mechanizm�w gospodarki rynkowej, w polityce spolecznej tendencje egalitarne i nastawienie na likwidacje nier�wnosci spolecznych o r�znym charakterze, obowiazek wspierania slabszych, Wsp�lczesnie partie socjaldemokratyczne zwiekszaja swoje zainteresowanie problematyka ekologiczna, udzielaja poparcia ruchom globalistycznym, wspieraja zmiany ustawodawstwa w sferze obyczajowej (legalizacja zwiazk�w partnerskich, aborcji, prawa do eutanazji), z reguly opowiadaja sie za panstwem swieckim, zmieniaja swoje nastawienie do dystrybucyjnej roli panstwa, opowiadajac sie za wycofaniem instrument�w bezposredniej ingerencji panstwa w gospodarke, opowiadaja sie za pobudzaniem indywidualnej przedsiebiorczosci Od 1951 r. dziala Miedzynarod�wka Socjalistyczna