Türkiye Un Sektörü Vizyonunda Değer Zinciri Yaklaşımı

1. tepav türkiye ekonomi politikaları araştırma vakfı Türkiye Un Sektörü VizyonundaDeğer Zinciri Yaklaşımı Sibel GüvenAntalya, 14 Mart 2014

2. Gündem • Mevcut durum değerlendirmesi: Dünyada ve Türkiye’de üretim, tüketim, dış ticaret ve fiyat trendleri • Buğday • Un • Türkiye için tespitler • Un sektör konum ve vizyonunun belirlenmesinde değer zinciri yaklaşımı: Çalışma çerçevesi önerisi

3. Mevcut Durum - Buğday • Türkiye temelde hala bir tarım ülkesi • 2012 yılında dünya toplam üretiminden aldığı pay değer olarak yüzde 1.1 iken, tarımsal üretimin payı %1.9 • Buna rağmen tahıl ve yağlı tohumlarda net ithalatçı konumunda

4. Türkiye buğday ithalatını en hızlı arttıran ülke 2012 yılında en çok buğday ithal eden 10 ülkenin ithalat payı değişimleri • Buğday üretim miktarı yurtiçi tüketimini karşılayacak düzeyde • Üretilen buğday kalitesi un ve unlu mamul üretimi için yeterli değil • İthalatın büyük kısmı DİR kapsamında 2012 yılı ithalat payı Not: Balon büyüklükleri ülkelerin 2012 yılındaki ithalat değerini göstermektedir. Kaynak: UN Comtrade

5. Dünyada buğday ekim alanı düşerken verimlilik ve üretim artıyor • Buğday üretimi artıyor ancak tahminler bu artışın yavaşlayacağı yönünde • Geçtiğimiz 10 yılda dünya buğday üretimi ortalama %2 arttı • Önümüzdeki 10 yıl için bu rakamın % 1 olacağı tahmin ediliyor Buğday ekim alanı (milyon ha) Ortalama buğday verimliliği (ton/ha) Kaynak: FAO Kaynak: FAO

6. Dünya buğday üretimi artarken buğday fiyatları da artıyor Dünya buğday arzı (milyon ton) Dünya aylık buğday fiyatları endeksi (1980=100) • Spekülasyonlar nedeniyle üretim artışlarının yaşandığı yıllarda bile fiyat artışlarıyla karşılaşmak mümkün Kaynak: USDA Kaynak: IMF Hammadde Endeksi

7. Türkiye’de buğday ekim alanı da üretimi de düşüyor – üretim düşüşü çok daha azTürkiye’de buğday ekimine ayrılan alanın büyüklüğü ve buğday üretimi (milyon hektar ve milyon ton)

8. Türkiye’de buğday verimi artıyor ama istenilen düzeyde değil • Türkiye en büyük buğday üreticileri arasında verim sıralamasında 6.sırada yer almakta • En verimli ülkeler ise farklı coğrafyalarda bulunmakta: • En büyük üreticiler arasından sadece Çin verimlilik sıralamasında ilk 10’da yer alıyor En büyük 10 buğday üreticisinin buğday verimi, 2011 (kg/ha) En verimli 10 buğday üreticisinin buğday verimi, 2011 (kg/ha) Kaynak: FAO Kaynak: FAO Not: Buğday veriminde dünya ortalaması 313 kg/ha’dır (2011).

9. Türkiye’nin buğday ithalatı hem miktar hem de değer olarak son yıllarda hızla artıyor • Yüksek kalite buğday ithal edilerek, un ya da unlu mamulleri ihraç ediyoruz Kaynak: UN Comtrade

10. Buğday ithal birim değer artışındaki dalgalanmalar ihracat birim değer artışındaki dalgalanmalara göre daha yumuşak Kaynak: UN Comtrade

11. Buğday ithalatında gümrük vergi oranları ülke buğday arzına göre değişiyor • Gümrük vergileri arzın yetersiz olduğu dönemlerde düşürülürken yüksek olduğu dönemlerde yükseltiliyor

12. Buğday tüketiminde gelişmekte olan ülkeler ilk sıralarda • Yüksek nüfuslu ülkeler zenginleştikçe tüketim alışkanlıkları zengin ülkelere benziyor • Çin’de kentli yoksul gelirinde yüzde 1’lik artış, hububat talebini yüzde 0,01 arttırırken, et talebinde ise on kat daha fazla artışa neden oluyor. Seçilmiş ülkelerde kişi başına buğday tüketimi (kg) Kaynak: FAO

13. Adi ve Kaplıca Buğday • Toplam buğday ithalatı içerisindeki payı %90 seviyesinde • Yurtiçi kullanımı ve un ihracatı artan üretim ve ithalatla desteklenmekte Kaynak: TÜİK

14. Durum buğdayı: Yükselen ithalat, yüksek katma değerli makarna ihracatına dönüşüyor • Durum buğdayı üretimi düşüş eğiliminde • Artan makarna üretimi ise durum buğdayı talebini arttırıyor • Makarna iç tüketimi sabit kalırken, ihracat çok hızlı artıyor • İthal edilen buğday yüksek katma değerli üretimde kullanılıyor Kaynak: TÜİK

15. Mevcut Durum – Un Dünya un dış ticareti buğdaya kıyasla oldukça sınırlı • 2012 yılı verilerine göre buğday ticareti 90 milyar dolarken, un ticareti 8 milyar dolar • Buğdayın yetiştiği ve sınırlı da olsa sanayi altyapısı olan ülkelerin tümünde un üretilebiliyor • Unun raf ömrü buğdaydan kısa • Ülkelerin una uyguladıkları gümrük vergisi oranları buğdayınkinden daha yüksek

16. Un ticaretinin değeri, miktarından daha hızlı artıyor • Küresel ısınma, artan gıda talebi ve tarım ürünlerinin enerji üretiminde kullanılması un fiyatlarında artışa neden oluyor • Buğday fiyatlarında görülen artış un fiyatlarına da yansıyor • Un üretim maliyetinin en büyük kısmını buğday maliyeti oluşturuyor • Ukrayna’da yüzde 81’i • Konya’da yaklaşık yüzde 70’i Kaynak: UN Comtrade

17. Türkiye dünya un ihracatındaki yüksek payı ve artış hızı ile dikkat çekiyor 2012 yılında en çok un ihraç eden ülkelerin ihracat payı değişimleri Kaynak: UN Comtrade Not: Balon büyüklükleri ülkelerin 2012 yılındaki ihracat değerini göstermektedir.

18. Dünyanın en büyük un ithalatçıları 2012 yılında en çok un ithal eden ülkelerin ithalat payı değişimleri Kaynak: UN Comtrade Not: Balon büyüklükleri ülkelerin 2012 yılındaki ithalat değerini göstermektedir.

19. Un ticaretinde coğrafi konum önemli • Ülkeler, kendilerine yakın pazarlarlardan un ithal etmekte • Çin: Kore (%30), Rusya (%27), Tayland (%22) • Brezilya: Arjantin (%93) • Türkiye’nin ihracat pazarlarında un talebinin artması beklenmektedir Bölgelere göre ekmek ve unlu mamuller ürünleri tüketimi, 2006=100 Kaynak: Business Monitor ve TEPAV hesaplamaları

20. Yüksek ihracat rakamları birim fiyata yansımıyor • Türkiye 2012 rakamlarına göre, toplam ihracat değeri en yüksek olan ülke • Ancak ortalama birim fiyatı aynı performansı göstermiyor Un ihracatı (milyon $) Un birim ihracat fiyatı ($/kg)

21. Tesis sayısı ve kapasite kullanımı birim satış fiyatında belirleyici • Dünyada tesis sayılarının düşük olduğu ülkelerde kapasite kullanım oranı görece daha yüksek • AB’de ortalama kapasite kullanım oranı %65 • Konsolide pazarlarda ise %80 – 90 seviyesinde • Tesis sayısının azaldığı büyük ve modern işletmelerde katma değeri daha yüksek ürünlerin maliyeti daha düşük, satış fiyatı daha yüksek Kaynak: UN Comtrade ve ilgili ülkelerin üretici birlikleri

22. Türkiye’de üretim tesisleri buğdayın üretildiği yerde • AB’de üretim tesisleri nüfusun yoğun olduğu bölgelerde toplanmışken, Türkiye’de (Marmara ve Akdeniz bölgesi dışında) buğday üretiminin yoğun olduğu bölgelerde • Lojistik maliyetler un üretiminde önemli bir kalem (Konya‘da %9) Kaynak: TOBB Sanayi Veri Tabanı ve TÜİK

23. Tespitler (I) • Un ihracatında Türkiye ilk sıralarda • İhracattaki artış yüksek verimli buğday üretimi ve/veya buğday ithalatıyla karşılanabilir • Buğdayda yüksek verim ve kalite için Ar-Ge çalışmaları, tohum ıslahı ve bölgelerin özelliklerine uygun ürünlerin desteklenmeleri gerekli • Kaliteli ürün üretimi ürün borsalarının aktifleştirilmesiyle çekici hale getirilebilir: ürün kalitesine göre fiyatlama • Havza bazlı destekleme modelleri hayata geçirilmeli • Kaliteli buğday ihtiyacı, artan dünya fiyatlarıyla karşılanıyor • Fiyat dalgalanmalarından korunmak için lisanslı depoculuk önemli

24. Tespitler (II) • İhracat yapılmayan ülkelere erişim, lojistik maliyetler ve altyapı eksikliği nedeniyle yakın gelecekte zor görünüyor. • Un ihracatında hedef, miktarı arttırmak yerine, ürün kalitesini ve çeşitliğini arttırarak birim satış ve ihracat fiyatını arttırmak olmalı. • Tespit edilen sorunların çözümü aranırken • Değer zinciri yaklaşımı içerisinde • Tüm aktör ve paydaşların çıkarları göz önünde bulundurulmalı

25. Un sektör vizyonu değerlendirilmesinde bütüncül bakış açısı önemli • Buğday üretiminden, ürünlerin son tüketiciye iletilmesine kadar tüm aşamalar göz önünde bulundurulmalı • Hedeflerin oluşturulmasında ve hedeflere ulaşmada tüm aktörlerin çıkar ve davranışları hesaba katılmalı • Yüksek katma değerli üretim için aktörlerin çıkarları doğrultusunda birlikte hareket etmesi önemli

26. Un üreticileri, değer zinciri içerisindeki aktörlerden sadece biri

27. İleriye dönük çalışma çerçevesi - I • Un ve unlu mamul üreticilerinden başlanarak değer zincirindeki tüm aktörlerin pozisyonları ve birbirleri ile ilişkileri tanımlanmalı • Çiftçiler • göreli getirisi en yüksek ürünleri üretmek, girdi maliyetlerini en aza indirmek • Un, makarna ve unlu mamul ve yem • üreticileri • kaliteli ürünleri, mümkün olan en düşük maliyetle ve yüksek getiriyle iç ve dış pazarlarda pazarlamak • Tüketiciler • en sağlıklı ürünü en ucuza almak • Dış Dünya • Ürünlerini en yüksek fiyatla satarken kaliteli ürünleri mümkün olan en düşük fiyattan ithal etmek • Kamu, • Ülke tarım ve gıda politikaları çerçevesinde • Üreticilerin girdi temininde aşırı fiyat dalgalanmalarından mümkün olan en az şekilde etkilenecekleri düzenlemeleri yapmayı • katma değeri yüksek ürünlerin ihracatını teşvik edecek • Gıda güvenliğini sağlayacak teşvikleri, destekleri ve düzenlemeleri yapmak • Değer zincirinde tanımlanmış olan her bir aktörün mevcut durum değerlendirmesi yapılmalı

28. İleriye dönük çalışma çerçevesi - II • Farklı gelir grupları ve tüketici gruplarına göre yurtiçi ve yurtdışı talep eğilimleri incelenmeli • Farklı tüketici grupları: hanehalkları, catering, turizm, ekmek ve unlu mamul üreticileri • Farklı gelir grupları: yüksek, orta ve düşük gelirli hanehalkları • Hammadde ve yurtiçi/yurtdışı pazarlara erişimde en uygun lojistik alternatifin belirlenmesine ilişkin bir çalışma yapılmalı • Mevcutta kullanılmakta olan lojistik yöntemler ortaya çıkarılmalı • Alternatif lojistik yöntemlerin elverişliliği ve maliyeti belirlenmeli • En uygun alternatif belirlenmeli • Yurtdışı örnekler incelenerek iyi uygulama örnekleri ortaya çıkarılmalı • Üretim (kapasite kullanımı, tesis sayısı ve maliyet yapısı) ve • Tüketim eğilimleri açısından farklı ülkelerin gelişim patikaları ve uyguladıkları politikalar incelenmeli • Türkiye’nin un ve unlu mamul ticaretinde rekabet gücünü arttırabilmesi için yeni bir strateji geliştirilmeli, değer zincirindeki aktörlerin tamamını ve zincirin her aşamasını ilgilendiren politika ve düzenlemeler tasarlanmalı.

29. Türkiye Ekonomi Politikaları Araştırma Vakfı Söğütözü Cad. No:43 TOBB-ETÜ Yerleşkesi TEPAV Binası 06560 Söğütözü – Ankara Tel: 312 – 292 5500 Fax: 312 – 292 5555 www.tepav.org.tr