Etyka rynków wschodzących

1. Etyka rynków wschodzących Krzysztof Mądel SJ Kraków 2004

2. Zachód i reszta świata, 1920 Pod panowaniem Zachodu Kraje realnie lub nominalnie niezależne od Zachodu Samuel P. Huntington, The Clash of Civilizations and the Remaking of World Order, New York 1996.

3. Zimna wojna,1960 Wolny świat Blok komunistyczny Inne państwa Samuel P. Huntington, The Clash of Civilizations and the Remaking of World Order, New York 1996.

4. Świat podziałów cywilizacyjnych, 1990 Zachodnia Latynoska Afrykańska Islamska Chińska Hinduska Prawosławna Buddyjska Japońska Samuel P. Huntington, The Clash of Civilizations and the Remaking of World Order, New York 1996.

5. Przeloty pasażerskie, 1991

6. Nierówności społeczne • Przepaść między krajami bogatymi i biednymi cały czas rośnie. • W Mozambiku dochód narodowy (PKB) liczony na osobę spadł z ok. 1 tys. dolarów w 1950 r. do ok. 850 dolarów w 1990. • W USA wzrósł z blisko 10 tys. dolarów do blisko 24 tys. dolarów na głowę (wg cen z 1990 r.). • Średnie zarobki mieszkańców Mozambiku w 1990 roku liczone w sile nabywczej pieniądza były niższe niż zarobki w jakimkolwiek kraju europejskim (łącznie z Rosją) w roku 1870. A century of progress, The Economist, Apr 15th 2000

7. Sześć miliardów ludzi. Dynamika biedy Wzrost PKB jest dobry dla biednych Wzrost PKB na głowę, % Wydatki dzienne 6 mld Ziemian > $2 < $2 < $1 Każdy punkt oznacza jeden kraj. Oś pozioma oddaje przyrost dochodu narodowego (PKB) na głowę, oś pionowa oznacza przyrost dochodów osób najuboższych. Źródło: Bank Światowy Grinding the poor, The Economist Sep 27th 2001

8. Europejczycy biednieją The poor who are always with us, The Economist, Jul 1st 2000.

9. Spodziewana długość życia, 2050 The next society, The Economist Nov 1st 2001.

10. Narody i wartości ● Japonia Szwecja ● Światopogląd (pionowo) Wartości tradycyjne to religia, rodzina, ojczyzna, silne poczucie tożsamości narodo- wej. Rodzice domagają się od dzieci posłuszeństwa, chcą, żeby dzieci spełniały ich ocze- kiwania, odrzucają aborcję, eutanazję, rozwody, samobój- stwo. Wartości laickie zawierają katalog wartości przeciwnych. Jakość życia (poziomo) Wartości egzystencjalne są istotne dla ludzi walczących na co dzień o przetrwanie, o bezpieczeństwo fizyczne i ekonomiczne. Ludzie żyjący w poczuciu zagrożenia z reguły okazują niechęć wobec cudzoziemców, mniejszo- ści seksualnych, osób chorych na AIDS, stronią także od aktywności politycznej, nawet od pisania petycji, uważają, że mężczyźni są lepszymi liderami politycz- nymi niż kobiety. Wartości auto-ekspresyjne zawierają katalog war- tości przeciwnych. Opracowano na podstawie setek kwestionariuszy wysyłanych w ciągu ostatnich 25 lat do mieszkańców 78 krajów (85% populacji). K o n f u c j a ń s k i e P r o t e s t a n c k i e P o k o m u n i s t y c z n e Norwegia Estonia ● ● Chiny ● Dania Bułgaria ● Rosja ● ● ● Niemcy ● Czechy ●Korea Płd. Litwa ● Białoruś● Holandia Finlandia Szwajcaria Ukraina ● ● Czarnogóra ● ● ● Słowenia ● Tajwan ● Łotwa ● ● Serbia Luksemburg Francja ● Słowacja ● Albania ● ● Islandia Mołdawia ● ● ● ● Węgry Belgia ● ● Austria Macedonia ● Włochy ● Chorwacja ● Nowa Zelandia Wielka Brytania ● ● E u r o p a Ś r o d k o w o – ● Bośnia Hiszpania wartości tradycyjne wartości laickie ●Gruzja W s c h o d n i a ● Kanada ●Azerbejdżan K a t o l i c k a E u r o p a ● Armenia ● Australia Rumunia● Polska ● ● USA ● Indie Wietnam ● A n g l o s a s k i e A z j a Turcja ● ● Chile ● Argentyna ● Irlandia Indonezja ● Filipiny ● Dominikana ● ● Iran ● Peru A m e r y k a Ł a c i ń s k a ● Brazylia ● RPA Jordania ● Egipt Nigeria ● Meksyk ● ● ● ● Uganda ● ● Wenezuela ● Zimbabwe Ghana Maroko ● Kolumbia ● A f r y k a Puerto Rico Tanzania Salwador ● ● wartości egzystencjalne wartości auto-ekspresyjne World Values Survey, University of Michigan, 2003. Cf. Living with a superpower, The Economist, 2 Jan 2003.

11. Rozwój cywilizacyjny Polski • W rankingach rozwoju społecznego ONZ systematycznie pniemy się w górę: w 1997 r. byliśmy się tam na 58 miejscu, ale w 2002 r. trafiliśmy już na 38. Ruch w górę oznacza poprawę wielu wskaźników jakości życia. • Konkretnie oznacza, że w Polsce • spada w Polsce śmiertelność noworodków, • poprawia stan zdrowia obywateli, • wydłuża średnia długość ich życia; obecnie wynosi ona 73,3 lat, podczas gdy w 1995 r. wynosiła 72,1 roku. • Wzrasta także dochód narodowy liczony na jednego mieszkańca w sile nabywczej pieniądza; obecnie wynosi on 9051 dolarów, podczas gdy w 1995 r. wynosił 6350 dolarów. • Podnosi się poziom wykształcenia. W chwili upadku PRL mieliśmy zaledwie pół miliona studentów, co stawiało nas szarym końcu Europy, dzisiaj mamy ich 1,8 miliona (ok. 50% młodzieży wieku studenckim). • Pod względem jakości i powszechności wykształcenia daleko nam jeszcze do krajów najbardziej dynamicznych gospodarczo, w których, jak USA, 60% młodzieży lub nawet 70%, jak w Korei Płd., kończy koledż lub uniwersytet.

12. Innowatorzy, adopterzy, outsiderzy Technologiczni innowatorzy – dziesięć lub więcej patentów na milion mieszkańców. Adoptujący nowe technologie – eksport wysokich technologii tworzy co najmniej 2% PKB. Wykluczeni technologicznie – niski eksport high-tech, mało rejestrowanych patentów. Jeffrey Sachs, A new map of the world, The Economist, Jun 24th 2000

13. Populacja, produkt krajowy i patenty Jeffrey Sachs, A new map of the world, The Economist, Jun 24th 2000

14. Pochwała pewnego monopolu. Prawa wyłączne • Dziesięć najbogatszych państw świata, w tym głównie USA, posiada dzisiaj 95% ogółu praw patentowych. • Rzymianie uznawali realne istnienie tajemnicy handlowej (rola stoików). • Do tajemnic najlepiej strzeżonych na świecie należał przez wieki chiński „patent” na produkcję jedwabiu. • Nowożytnej kulturze praw wyłącznych dały początek władze Wenecji, wydając w 1469 r. pierwszy znany patent drukarski, a potem cały szereg kolejnych patentów i praw autorskich, którym Serenissima zawdzięcza swą dzisiejszą świetność. • Niepisane brytyjskie prawo tajemnicy handlowej Amerykanie wcielili do Konstytucji USA z 1791 r.

15. Pochwała pewnego monopolu. Prawa wyłączne • Już w połowie XIX w. amerykański urząd patentowy rejestrował już ok. 20 tys. wynalazków rocznie. • Specjalna ustawa Kongresu (Bayh-Dole Act, 1980) zezwalająca uniwersytetom i organizacjom non-profit na rejestrowanie praw patentowych do wynalazków powstających w programach finansowanych przez budżet federalny, przynosi amerykańskiej gospodarce ok. 21 mld dolarów rocznie i tworzy co roku 180 tys. nowych miejsc pracy. • Obecnie wydatki USA na badania naukowe i rozwój są prawie dwukrotnie większe niż podobne wydatki krajów Unii Europejskiej (odpowiednio 225 mld i 140 mld dolarów), wydajność amerykańskiej gospodarki rośnie dwukrotnie szybciej niż gospodarski unijnej, a różnice w tempie rozwoju obu gospodarek, o czym nigdy dość przypominać, są jeszcze większe. • Polska. Uzyskanie patentu w Urzędzie Patentowym trwa od 5 do 7 lat. Uzyskanie świadectwa ochrony znaku towarowego trwa 3-4 lata. • Konieczne jest przyspieszenie tych procedur, powołanie specjalistycznego sądownictwa patentowego oraz usprawnienie prac sądów powszechnych, w których dochodzenie wszelkich praw własności ciągnie się latami. Najważniejszym jednak zadaniem jest upowszechnienie podstawowej wiedzy z zakresu ochrony praw patentowych. • Spośród 47.384 praw patentowych zarejestrowanych w 2002 r. w Europejskim Urzędzie Patentowym tylko 10 wywodziło się z Polski (0,02% ogółu). Tyle samo patentów zarejestrowała w tym urzędzie w tym czasie Panama oraz Wyspy Bahama.

16. Szara strefa gospodarki Underground economy, The Economist Feb 1st 2001.

17. Potencjał gospodarczy i jego wykorzystanie The "out put gap" is the difference between an economy's actual and potential GDP, ie, the level of output consistent with full employment and stable inflation. Economies with positive gaps are outpacing their trend growth and so risking higher inflation; negative gaps mean that faster growth is safe. Measuring gaps is as much art as science. The OECD estimates that Japan and Ireland have, respectively, the biggest negative and positive gaps. Performance versus potential, The Economist May 31st 2001.

18. Korupcja na świecie Kenneth Murphy and Marek Hessel, Stealing the State, and Everything Else - A Survey of Corruption in the Postcommunist World, Project Syndiate at http://www.project-syndicate.org(2003).

19. Odsetek firm borykających się z korupcją polityczną (state capture) Kenneth Murphy and Marek Hessel, Stealing the State, and Everything Else - A Survey of Corruption in the Postcommunist World, Project Syndiate at http://www.project-syndicate.org(2003).

20. Korupcja jako dodatkowe koszty administracyjne (administrative corruption) Kenneth Murphy and Marek Hessel, Stealing the State, and Everything Else - A Survey of Corruption in the Postcommunist World, Project Syndiate at http://www.project-syndicate.org(2003).

21. Azerbejdżan ● wysoki ● Mołdawia ● ●Rosja Bułgaria ● Łotwa Ukraina ● ● Kirgistan ● Chorwacja ●Gruzja ● Słowacja ●Rumunia ●Albania Polska Czechy ● Albania ● ● ● Estonia ● Litwa ● Armenia ● Słowenia ● Japonia Węgry średni wysoki ● Korupcja polityczna a korupcja administracyjna(state capture and administrative corruption) Kenneth Murphy and Marek Hessel, Stealing the State, and Everything Else - A Survey of Corruption in the Postcommunist World, Project Syndiate at http://www.project-syndicate.org(2003).

22. Typologia korupcji • The typology can be divided into four spheres determined by the relative levels of state capture and administrative corruption: • Countries within the medium-medium category have been able to contain both types of corruption to more manageable levels, though serious challenges remain. • In the medium-high category are countries where the problem of administrative corruption remains the central problem, while the state has been less subject to capture by the private sector than other transition countries. • The high-medium category includes countries that have been able to contain the level of administrative corruption relative to other transition countries, but nevertheless have done so in a context of high state capture. • In the high-high category, a serious problem of administrative corruption—and hence, weak state capacity—is nested in a state highly subject to capture. Kenneth Murphy and Marek Hessel, Stealing the State, and Everything Else - A Survey of Corruption in the Postcommunist World, Project Syndiate at http://www.project-syndicate.org(2003).

23. 50 ● Ukraina Rosja ● 40 Kolumbia Bułgaria ● ● ● Węgry Łotwa Meksyk 30 ● ● Grecja ● Szara strefa, %PKB Rumunia Włochy ● 20 Hiszpania ● USA ● Polska Estonia ● Szwecja ● ● ● ● Niemcy ● ● 10 Słowacja Czechy ● Dania Francja ● ● Austria 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Stopień skorumpowania Korupcja i szara strefa gospodarki Kenneth Murphy and Marek Hessel, Stealing the State, and Everything Else - A Survey of Corruption in the Postcommunist World, Project Syndiate at http://www.project-syndicate.org(2003).

24. Honduras ● ● Rosja ● ● Ukraina Wenezuela Słowacja ● ● Włochy Polska ● Stopień skorumpowania ● Grecja Czechy ● ● ● Japonia Węgry Hiszpania ● Francja ● ● Portugalia USA ● ● Niemcy ● Irlandia ● ● Szwecja W. Brytania Arbitralność administracji Korupcja i arbitralność administracji wysoki niski wysoka niska Kenneth Murphy and Marek Hessel, Stealing the State, and Everything Else - A Survey of Corruption in the Postcommunist World, Project Syndiate at http://www.project-syndicate.org(2003).

25. PISA 2001: Rozumienie tekstu. Punkty uzyskane przez uczniów Źródło: OECD; Zbigniew Pendel, Polscy uczniowie poniżej średniej, „Gazeta Wyborcza” 4 grudnia 2001. Por. www.ifispan.waw.pl oraz www.pisa.oecd.org

26. Wszyscy na studia Odsetek populacji na studiach III stopnia 1970 1996 % kobiet Brazylia 0.44 1.17 52.9* W. Brytania 1.08 3.25 51.8 Chiny 0.01 0.49† 33.3‡ Francja 1.58 3.54 54.9 Indie 0.44 0.65† 36.2 Indonezja 0.2 1.16§ 34.8§ Iran 0.26 0.65† 38.1† Izrael 1.86 3.59 51.3** Meksyk 0.49 1.76 47.7 RPA 0.37 1.49* 48.0* Płd. Korea 0.63 5.65 36.9 Turcja 0.48 2.35 35.1 USA 4.14 5.37† 55.1§ *1994 †1997 ‡1993 §1995 **1992 Źródło: UNESCO, UNPD The new workforce, The Economist Nov 1st 2001.

27. Wydatki na edukację wyższego szczebla w krajach OECD* * bezpośrednie subsydia dla instytucji oraz dla gospodarstw domowych, bez uwzględnienia subsydiów na koszty utrzymania studentów; ** średnia ważona łącznie dla 27 krajów OECD w oparciu o dostępne lub szacunkowe dane; *** wypadkowa wartości ważonych dla każdego z 27 krajów OECD z osobna w oparciu o dostępne lub szacunkowe dane.

28. Egzamin pogimnazjalny 2002: matematyka

29. US employment, % of total services manufacturing agriculture and mining Developing countries’ exports, % of total manufacturing minerals agriculture Rolnictwo, przemysł, usługi Toiling from there to here, The Economist Dec 25th 1999. Some win, some lose, The Economist Dec 5th 2001.

30. Przemysł, rolnictwo, usługi, 1980-1999 Znikające kominy fabryk Zatrudnienie w przemyśle, rolnictwie i usługach w wybranych krajach, % 1980 1997 Przemysł Rolnictwo Usługi Wielka Brytania Niemcy (tylko Zachodnie, 1980) Japonia USA Źródło: International Labor Organization The manufacturing paradox, The Economist Nov 1st 2001 Knowledge is power, The Economist Sep 21st 2000

31. Real median weekly earnings* of US male workers, 1979=100 college graduates high-school graduates high-school drop-outs * Deflated by consumer prizes Source: US Departament of Labour Warto iść na studia Labour pains, The Economist, Sep 21st 2000

32. Fordyzm Ekonomia skali Produkcja masowa Uniformizacja i standaryzacja Duże zapasy surowców, pół-fabrykatów i wyrobów gotowych Badania jakości ex-post Duże straty czasu pracy Produkcja zależna od czynników produkcji i zasobów Integracja pionowa (czasem pozioma) Redukcja kosztów w wyniku kontrolowania płac Post-fordyzm Ekonomia jakości i zakresu Produkcja małoseryjna Produkcja elastyczna, wielość wytwarzanych produktów Brak zapasów Kontrola jakości wkomponowana w proces produkcji Zmniejszenie strat czasu pracy Produkcja zależna od popytu (Quasi-)pionowa integracja; zlecanie robót podwykonawcom Redukcja kosztów w wyniku innowacji i poprawy jakości Stara i nowa ekonomia. Proces produkcji Źródło: Grzegorz Gorzelak, Reforma terytorialnej organizacji kraju: geneza, założenia, uzasadnienie, w: Idem (ed.), Decentralizacja terytorialnej organizacji kraju: założenia, przygotowanie, ustawodawstwo, Raporty CASE nr 21, Warszawa 1999, ss. 9-20.

33. Fordyzm Robotnik wykonuje pojedyncze, proste czynności Płaca akordowa (oparta o normy techniczno-ekonomiczne) Wysoka specjalizacja pracy Brak lub ograniczone szkolenia zawodowe, brak podnoszenia kwalifikacji w miejscu pracy Nacisk na ograniczanie zakresu odpowiedzialności robotnika Brak pewności pracy i złe warunki dla zatrudnionych czasowo; poszerzanie się umów nieformalnych Post-fordyzm Wielość zadań Płaca wg stawki osobistej Eliminacja specjalizowanych czynności Długie szkolenie w miejscu pracy Zwiększony nacisk na współodpowiedzialność robotników Wysoka pewność pracy dla pracowników podstawowych (zatrudnienie do emerytury) Stara i nowa ekonomia. Praca Źródło: Grzegorz Gorzelak, Reforma terytorialnej organizacji kraju: geneza, założenia, uzasadnienie, w: Idem (ed.), Decentralizacja terytorialnej organizacji kraju: założenia, przygotowanie, ustawodawstwo, Raporty CASE nr 21, Warszawa 1999, ss. 9-20.

34. Fordyzm Hierarchia przestrzenna oparta na funkcjach Przestrzenny podział pracy Homogenizacja regionalnych rynków pracy (przestrzenna segmentacja rynków pracy) Globalne sieci dostawców i podwykonawców Organizacja przestrzeni konsumpcji w formie suburbanizacji Post-fordyzm Powstawanie skupisk i aglomeracja Przestrzenna integracja lub podział pracy Dywersyfikacja rynków pracy (segmentacja rynków pracy w danym miejscu) Terytorializacja więzi między firmami Organizacja przestrzeni konsumpcji przez miejskie centrum Stara i nowa ekonomia. Przestrzeń Źródło: Grzegorz Gorzelak, Reforma terytorialnej organizacji kraju: geneza, założenia, uzasadnienie, w: Idem (ed.), Decentralizacja terytorialnej organizacji kraju: założenia, przygotowanie, ustawodawstwo, Raporty CASE nr 21, Warszawa 1999, ss. 9-20.

35. Fordyzm Negocjacje zbiorowe Uspołecznienie bogactwa (państwo dobrobytu) Centralizacja Państwo lub miasto „subsydiujące” Krajowa polityka regionalna Badania i rozwój finansowane przez przedsiębiorstwa Wiodąca rola przemysłu w tworzeniu innowacji Post-fordyzm Negocjacje prowadzone na szczeblu lokalnym lub firmy Prywatyzacja potrzeb zbiorowych oraz zabezpieczenia społecznego; pomoc charytatywna Decentralizacja i zaostrzająca się konkurencja międzyregionalna Państwo lub miasto przedsiębiorcze Terytorialne (sub-krajowe) polityki regionalne Badania i rozwój finansowane przez sektor publiczny Wiodąca rola sektora publicznego w tworzeniu innowacji Stara i nowa ekonomia. Rola państwa Źródło: Grzegorz Gorzelak, Reforma terytorialnej organizacji kraju: geneza, założenia, uzasadnienie, w: Idem (ed.), Decentralizacja terytorialnej organizacji kraju: założenia, przygotowanie, ustawodawstwo, Raporty CASE nr 21, Warszawa 1999, ss. 9-20.

36. Fordyzm Masowa konsumpcja dóbr trwałego użytku Modernizm Państwo narodowe Uspołecznienie Post-fordyzm Konsumpcja zindywidualizowana Postmodernizm Lokalizm i regionalizm Indywidualizacja Stara i nowa ekonomia. Ideologia Źródło: Grzegorz Gorzelak, Reforma terytorialnej organizacji kraju: geneza, założenia, uzasadnienie, w: Idem (ed.), Decentralizacja terytorialnej organizacji kraju: założenia, przygotowanie, ustawodawstwo, Raporty CASE nr 21, Warszawa 1999, ss. 9-20.

37. FORDYZM Zasoby siły roboczej Koszty robocizny Łatwość nabycia surowców Koszty transportu Infrastruktura transportowa Dostatek mocy Specjalizacja lokalnego przemysłu Niskie podatki Pomoc finansowa władz publicznych Klimat POST-FORDYZM Kwalifikacje siły roboczej Koszty robocizny Bliskość autostrady, lotniska międzynarodowego Ponadregionalne połączenia kolejowe Koszty energii Bliskość dostawców Jakość administracji lokalnej Opłaty lokalne Usługi miejscowych banków Wspieranie działalności gospodarczej Jednostki obsługi biznesu, izby gospodarcze Bliskość szkół wyższych i instytutów badawczych Dobry wizerunek miasta/regionu Komunikacja miejska Mieszkania Zaplecze medyczne Życie kulturalne, możliwości wypoczynku Stare i nowe kryteria lokalizacji inwestycji Źródło: Grzegorz Gorzelak (ed.), Decentralizacja terytorialnej organizacji kraju: założenia, przygotowanie, ustawodawstwo, Warszawa 1999, s. 17.

38. Lawrence Kohlberg: Etapy dojrzewania moralnego W miarę dorastania dzieci i młodzii ludzie coraz mniej polegają na zewnętrznych czynnikach dyscyplinujących, a coraz bardziej na swoich ugruntowanych przekonaniach. Pod koniec lat szcześćdziesiątych psycholog Lawrence Kohlberg doszedł do wniosku, że przechodzą oni przez sześć stadiów (podzielonych na poziomy) rozumowania moralnego. Zebrane przez niego dane pochodzą m.in. z długoterminowego badania 58 młodych mężczyzn, z którymi spotykano się regularnie w ciągu blisko 20 lat. Ich dojrzałość moralną oceniano na podstawie sposobu, w jaki rozwiązywali hipotetyczne dylematy – na przykład czy mąż powinien ukraść lek dla swojej umierającej żony. Badany mógł odpowiedzieć twierdząco lub przecząco; istotne było podane uzasadnienie. Z wiekiem osoby badane przechodziły przez kolejne etapy, choć w różnym czasie. Szósty etap pozostaje niestety niejasny. Choć model ten z powodzeniem opisuje intelektualny aspekt rozwoju moralnego, to nie pozwala on wyjaśnić rzeczywistych ludzkich zachowań. Dwie osoby reprezetnujące to samo studium mogą zachować się w różny sposób. L. Kohlberg, Essays on Moral Development. Vol. I: The Philosophy of Moral Development, Harper and Row, San Francisco 1981; Vol. II: The Psychology of Moral Development, Harper and Row, San Francisco 1984. Por. Dorota Czyżowska, Rozwój moralny, “Charaktery” 1999 nr 2 (25) ss. 40-41.

39. Sprawiedliwość jako konstytucja społeczna sprawiedliwość wymienna o b y w a t e l e personalizm i solidaryzm, prawa człowieka

40. Sprawiedliwość jako konstytucja społeczna aspekt instytucjonalny d o b r o w s p ó l n e sprawiedliwość wymienna aspekt osobowy o b y w a t e l e

41. Sprawiedliwość jako konstytucja społeczna d o b r o w s p ó l n e sprawiedliwość legalna polityczna społeczna sprawiedliwość dystrybutywna sprawiedliwość wymienna o b y w a t e l e

42. Sprawiedliwość jako konstytucja społeczna d o b r o w s p ó l n e d o b r o w s p ó l n e subsydiaryzm sprawiedliwość legalna polityczna społeczna sprawiedliwość dystrybutywna sprawiedliwość wymienna o b y w a t e l e personalizm i solidaryzm, prawa człowieka

43. Pomocniczość instytucje państwowe, porządek prawny, kultura narodowa... samorząd terytorialny i zawodowy, kultura regionu... stowarzyszenia i ruchy obywatelskie, kultura lokalna, obyczaje... d o b r o w s p ó l n e d o b r o w s p ó l n e d o b r o w s p ó l n e

44. Pomocniczość d o b r o w s p ó l n e w sensie „papieskim” państwo winno pomóc obywatelom, ilekroć ci nie są w stanie zaradzić własnym potrzebom w sensie „republikańskim” kształt i zakres kompetencji państwa zależy od woli obywateli d o b r o w s p ó l n e d o b r o w s p ó l n e w sensie „jakobińskim” państwu nie wolno zbytnio ingerować w życie obywateli w sensie „liberalnym” obywatele sami realizują swoje cele, rolę państwa ograniczają do minimum

45. Etapy podejmowania decyzji

46. http://madel.opoka.net