Burgers aan het stuur

1. Burgers aan het stuur Globaal projectplan voor experiment in gemeenten

2. Burgers aan het stuur Projectcredo: “Omdat burgers veel zelf kunnen Als ze maar ook écht verantwoordelijk zijn. Dat vraagt een Copernicaanse wending en dus zorgvuldigheid Maar bovenal: geloof dat het kan en vasthoudendheid. Het levert sociale cohesie, burgerparticipatie én mogelijk zelfs een besparing op En het vernieuwt de (semi-)overheidsorganisaties op een drastische wijze.”

3. “Wanneer je een schip wilt bouwen, breng dan geen mensen bij elkaar om hout aan te slepen, werktekeningen te maken, taken te verdelen en het werk in te delen, maar leer de mensen te verlangen naar de eindeloze zee” (Antoine de Saint-Exupéry)

4. Aanleiding en oplossingsrichting • Kloof tussen overheid en burger wordt steeds groter: • De burger leunt achterover (gesubsidieerd, verzorgd) en klaagt over de overheid (negatieve beeldvorming in media); • Actieve burgers hebben moeite dingen gedaan te krijgen bij de overheid, vanwege overvolle bureaucratie en aanbodgericht denken; • Overheden moeten steeds meer bereiken met steeds minder geld, en stevige bezuinigingen zijn op komst; • Maatschappelijke problemen worden steeds complexer en voor het vinden van oplossingen ben je als ambtenaar steeds meer afhankelijk van andere diensten en partijen (terwijl de interne oriëntatie en angst om los te laten nog groot is). • De potentiële kracht van burgers wordt onvoldoende benut, dus: • Zet de burger aan het stuur, dan krijgen we andere burgers • Een burger die echt zelf verantwoordelijk is en wordt gehouden; en zich daarom anders gedraagt • Van consument naar bepaler en opdrachtgever en participerend op een hoger niveau • Niet als individu, maar met anderen: creëren van burgerschap en ondernemerschap • Vitale instellingen springen daarop in • Kortom een vitaal veld.

5. Voordelen • Voordelen gemeenten: • Zorgt voor krachtige en zelfstandige burgers die niet langer op de overheid leunen, maar partners zijn; • Gemeente doet alleen wat burgers niet kunnen, dit levert een (programma-) besparing op want burgers zijn spaarzaam; • Gemeentelijk apparaat moet leren echt los te laten; aanbodfocus wordt verlaten; men móet wel integraal denken en doen • De omvang van de bezuinigingen vragen om een break-through • Geef de bezuinigingen daarom een missie: burgerparticipatie als maatschappelijke opgave • Niet langer pamperen, maar faciliteren/ extern georiënteerde organisatie • Burgers zijn meer betrokken bij de samenleving (sociaal en fysiek) • Relatie tussen gemeente en burger verbetert. • Voordelen burgers: • Burgers krijgen meer vertrouwen en meer zeggenschap; • Burgers ontwikkelen ondernemerschap/ empowerment.

6. Hoe bereiken we de oplossing 1/2 • Overheid kiest een nieuwe rol: • Bepalen van ruimte voor burger en de voorwaarden waaronder burger ruimte invult • Burgers en ondernemers mogen experimenteren met het invullen van die ruimte • Bepalen van korting op budget • Omgaan met risico’s die optreden bij zelfsturing zonder verantwoordelijkheid weer over te nemen • Vitaliseren van veld (prikkelen, zonder pamper, vergt nieuwe creativiteit) • Transparant maken (zorgen dat burgers elkaar kunnen vinden) • Actief koppelen (partijen bij elkaar brengen; win-win laten ontstaan) • Investeren in oa noodzakelijke begeleiding die burgerparticipatie op gang brengt en houdt (vorming van buurtverenigingen; actief opbouwwerk; heldere kaders/domeinen etc) • Ondersteunen van de naleving van spelregels die partijen met elkaar afspreken • Rol van de burger/ondernemer: • Burgers en ondernemers zoeken zelf oplossingen voor de ‘gaten’ die optreden; op zoek naar een nieuw evenwicht tussen krachtige en minder krachtige burgers

7. Hoe bereiken we de oplossing 2/2 • Wat brengt het teweeg en wat zijn de gevolgen • burgerbetrokkenheid ontstaat alleen als burgers écht belang bij gezamenlijke oplossing hebben • dus moeten echte taken en echte budgetten voor de burger beschikbaar komen • een korting op budget veroorzaakt ‘pijn’, maar levert ook creativiteit op • als experiment, want het is moeilijk en spannend • een aantal gemeenten/stadsdelen om in te experimenteren en onderling te leren • we onderschatten niet het grote effect van het experiment op • eigen organisatie • externe partijen • Oplossing haalt veel overhoop en gaat diep • tegen diepgewortelde overtuigingen en praktijken, professionalisme, ‘eigen professionaliteit’, verlies aan kwaliteit, … • juridische aansprakelijkheid na loslaten, imago risico, … • kortom existentiële vragen in eigen organisatie, in politieke arena, in de pers, bij de burgers, bij de instellingen en bedrijven • Dat vraagt om intensieve en uitgekiende veranderstrategie

8. Procesvoorstel 1/3 • Het voorgaande stelt de gemeenten voor een paar wezenlijke vragen: • WAT: burgers verantwoordelijk maken en bezuinigingen realiseren: welke taken, hoeveel budget • HOE: op welke wijze kunnen burgers verantwoordelijk zijn, wat moeten we daar intern en extern voor organiseren (weerstanden doorbreken, succesvoorwaarden, concreet vormgeven van nieuwe werkwijze, uitbouwen naar de organisatie en omgeving, ondersteuning naar burgers) • Dus willen we een proces voorstellen dat recht doet aan het nog niet weten nu: • Leergroep • Select aantal gemeenten die willen leren over het overhevelen van taken naar burgers. 4 bijeenkomsten in 6 maanden. Na 6 maanden formuleren deze gemeenten een intentie over hoe ze verder willen met dit thema. • Changelab • Van de groep gemeenten uit de leergroep werken ongeveer 5 gemeenten d.m.v. een Changelab in 6 maanden toe naar een Plan van Aanpak voor het overdragen van zelf te bepalen taken aan burgers in een bepaalde wijk/ buurt. - Output - Elke gemeente heeft in beeld wat de next steps zijn. - Rode draden van de geleerde lessen in compact overdraagbaar document. - Een levend netwerk dat succes en mislukkingen deelt: het input voor nieuwe inzichten, werkwijzen.

9. april/mei 2011 nov dec/jan feb/mrt Startbijeenkomst Wat en Hoe Spelregels vervolg Bijeenkomst 2 Praktijken vergelijken Bijeenkomst 3 Praktijken vergelijken Bijeenkomst 4 Praktijken vergelijken en conclusies Leergroep Leercurve, Verdieping in casus Gemeente C past Changelab toe op casus verwerkelijken Gemeente A past Changelab toe op casus gewaarworden Gemeente D past Changelab toe op casus Gemeente B past Changelab toe op casus presencing Procesvoorstel 2/3

10. Procesvoorstel 3/3 april/mei 2011 nov dec/jan feb/mrt Startbijeenkomst 1 Wat en Hoe Spelregels vervolg Bijeenkomst 2 Praktijken vergelijken Bijeenkomst 3 Praktijken vergelijken Bijeenkomst 4 Praktijken vergelijken En conclusies leergroep Spelregels: • Netwerk vraagt inzet van een ieder. • De vijf gemeenten die meedoen aan de Changelabs gunnen elkaar een volledige kijk in de keuken om maximaal van elkaar te leren. • De vijf gemeenten worden door de overige deelnemende gemeenten in het leernetwerk geadviseerd. • De Changelab-gemeenten delen op basis van eigen inzicht geleerde lessen met de overige gemeenten in het leernetwerk. Changelab per gemeente • Voor gemeenten die de sprong willen wagen zijn zogenaamde Changelabs beschikbaar. Alle sleutelfiguren uit uw eigen organisatie en in het lokale veld worden bewust van wat het betekent om burgers aan het stuur te zetten en wat zij dan met elkaar moeten veranderen. • In de Changelabs zitten alle probleemhouders (degenen die het willen doorbreken, maar ondertussen ook tot nu toe het systeem in stand houden) bij elkaar: de wethouder, ambtenaren, instellingen, bepalende stakeholders, burgers e.d. Deze beproefde techniek maakt de benodigde systeemwijziging mogelijk. • De Changelabs worden begeleid door procesbegeleiders van Twynstra Gudde en WWI.

11. Mogelijke vragen die in het leernetwerk aan de orde kunnen komen Taken • Welke taken lenen zich om aan burgers over te hevelen? Obstakels • Welke obstakels moeten overwonnen worden (juridisch, organisatorisch, budgettair, ideologisch) en hoe? Rol gemeente • Welke rol heb je als gemeente als taken overgeheveld worden aan burgers? Burgers onderling • Hoe voorkom je een tweedeling tussen krachtige en minder krachtige burgers? Ondersteuning burgers • Welke ondersteuning hebben burgers nodig om taken van gemeenten over te kunnen nemen? Bezuinigingen • Welke bezuinigingsmogelijkheden zijn haalbaar?

12. Opbouw van het project • Informatiebijeenkomst: 19 oktober 2010 • Vooronderzoek gemeenten die meedoen aan intensief traject. • Sessie 1 leernetwerk: WAT en HOE verkennen; procesafspraken en intekenen Changelabs; Sensing (gewaarworden) wat het is en waar men tegen aanloopt (twijfel, niet weten); groep definieert voor welke taken zij burgers aan stuur wil zetten (en daarvoor Changelab wil organiseren) • Sessie 2 leernetwerk: van elkaar leren en intekenen Changelabs (ook later kunnen gemeenten intekenen) • Changelabs; en reflectie op uitgevoerde Changelabs • De hele groep gaat in deze en de volgende twee bijeenkomsten van gewaarwording (sensing) naar presencing en langzamerhand over naar verwerkelijken: resultaten in de vorm van een begin van realisatie (prototyping) • Sessie 3 leernetwerk: van elkaar leren en intekenen Changelabs (ook later kunnen gemeenten intekenen) • Changelabs; en reflectie op uitgevoerde Changelabs • Sessie 4 leernetwerk: plannen van aanpak en intenties • Overdraagbaar maken geleerde lessen • Afspraken over evt. voortzetting • Fase 0: • Fase 1 (november/ december 2010): • Fase 2 (januari/ februari 2011): • Fase 3 (maart/ april 2011): • Fase 4 (mei/ juni 2011):

13. Welke gemeenten zoeken we? • Koplopers • Gemeenten met lef en wil om koploper te worden op het gebied van bewonersparticipatie: experiment gaat in tegen diepgewortelde overtuigingen en praktijken binnen de eigen organisatie, in de politieke arena, bij de pers en bij burgers. • Andere manier van werken • Gemeenten die weten dat er op een andere manier gewerkt moet worden om te voldoen aan de vraagstukken van deze tijd. • Commitment • Gemeenten die bestuurlijk en ambtelijk gecommitteerd zijn aan het project. • Achterstandswijken • We zijn expliciet ook op zoek naar gemeenten die één van de 40 aandachtswijken of een 40+ wijk willen aanwijzen.

14. Voorwaarden • Een lokaal bestuur dat wil en er in gelooft • De sense of urgency voelt en de unieke kans nu decentralisatie naar burgers te pakken • De consequenties voor zichzelf en de raad in beeld heeft • Verschillende risico’s in beeld heeft, maar zich niet wil vastzetten • Vasthoudend en moedig is en een visie op burgerparticipatie heeft • Sterke ambtelijke opdrachtgever • Visie op burgerparticipatie en effect op apparaat • Beschikbare ambtelijke capaciteit voor verandertraject • Zicht krijgen op bezuinigingsmogelijkheden en financiële haalbaarheid van experiment • Geloof in het belang van dit experiment voor de hele organisatie • Open mind, open will, open heart • Voor de kracht van het systeem en de mogelijkheden dat te veranderen (Changelab) • Voor eventuele veranderingen in het verandertraject als dat moet • Om aan te sluiten op wat er in de buurt gebeurt • Om goede voorbeelden van elders te herkennen • Om proces dat zich gaat voltrekken te accepteren en te waarderen

15. Voorstel voor eerstvolgende stap • Informatiebijeenkomst 19 okt (9-12u Twynstra Gudde, Amersfoort) • Na eerste mondelinge of schriftelijke akkoorden wordt startbijeenkomst gepland • Alle gemeenten die komen, kunnen aangeven vooralsnog alleen aan het leernetwerk mee te doen of ook voor een Changelab te kiezen. Dat laatste kan tijdens de startbijeenkomst, maar ook later in het traject. • Een beperkt aantal (wsl 5) Changelabs worden tegen sterk gereduceerd tarief aangeboden. • Verworven commitment: • Amsterdam Stadsdeel Oost, Amsterdam Stadsdeel NieuwWest, Tilburg, Hellendoorn, Berkelland, Haarlem • Volgende gemeenten zijn bijna akkoord • Eindhoven, Dordrecht, Enschede • Met de volgende gemeenten wordt nog overleg gevoerd • Almere, Utrecht, Rotterdam, Arnhem, Zeist

16. Organisatie • Burgers aan het stuur is een gezamenlijk experiment van Twynstra Gudde, de ministeries van WWI en BZK en deelnemende gemeenten. • Ministeries van WWI en BZK ondersteunen het project door middel van: • Financiële ondersteuning van het netwerk • Ondersteuning van de Changelabs • Het leveren van input in de vorm van expertise Deze organisaties zijn inhoudelijk betrokken bij de uitvoering van het project in een nader te bepalen vorm. • Gemeenten betalen aan Twynstra Gudde een bijdrage: • € 4.000,- voor de realisatie van het leernetwerk. • € 35.000,- voor de uitvoering van een Changelab. Voor de eerste 4 Changelabs is een sterke reductie in de kosten mogelijk. (prijs is exclusief logistieke kosten) • Organisatie (Twynstra Gudde): projectleiding

17. Waarom doet Twynstra Gudde dit? • De adviseurs van Twynstra Gudde zijn zeer gemotiveerd om maatschappelijke vraagstukken te agenderen en te helpen oplossen. • Dus ook bij dit onderwerp. Burgerparticipatie op een hoger niveau tillen; bezuinigingen zo inrichten dat ze meerdere doelen realiseren; organisatie externe oriëntatie geven. • Dat doen we door ons hetwerk te mobiliseren; door inbreng van onze adviespraktijk. En door te werken met vernieuwende en verdiepende aanpakken. Zo pakken wij de handschoen op om de wereld beter te maken.

18. Projectteam • Twynstra Gudde heeft voor dit initiatief een projectteam samengesteld • Jeroen den Uyl, teamleider, initiator juy@tg.nl • Bas Vlemminx, procesleider bvl@tg.nl • Irene Boersema, veranderkundige ibs@tg.nl • Walter Ligthart, partner, Changelabagent, veranderexpert wli@tg.nl • Vanuit de ministeries WWI en BZK zal de expertmatige inbreng en betrokkenheid in een nader te kiezen vorm georganiseerd worden. • Vragen zijn welkom: u kunt ze stellen aan Jeroen den Uyl: 06-10543056

19. Bijlage toelichting Changelab • Changelab is een meerdaagse bijeenkomst waarin alle probleemhebbers en -veroorzakers ten aanzien van een bepaalde veranderopgave tot een gemeenschappelijk inzicht komen door een intensief groepsproces. • Het is gebaseerd op Theory-U (O.Scharmer) en ontwikkeld door Adam Kahane van REOS partners gewaarworden verwerkelijken presencing

20. Jeroen den Uyl juy@tg.nl Bas Vlemminx bvl@tg.nl Walter Ligthart wli@tg.nl www.twynstragudde.nl Alle intellectuele eigendomsrechten met betrekking tot deze presentatie berusten bij Twynstra Gudde. Niets uit deze presentatie mag worden verveelvoudigd of openbaar gemaakt zonder schriftelijke toestemming van Twynstra Gudde.