Podstawy Pomocy Psychologicznej

1. Podstawy Pomocy Psychologicznej

2. Interwencja wobec stresu • Stres - definicja pojęcia: obiektywne vs subiektywne podejścia do zjawiska stresu; stres a stresor, dystres a eustres, biologiczna koncepcja stresu wg Selye’ego, fazy reakcji stresowej. • Transakcyjne koncepcje stresu: koncepcja Lazarusa; stres jako wynik interakcji pomiędzy wymaganiami otoczenia i możliwościami jednostki; ocena poznawcza; mechanizmy radzenia sobie ze stresem. • Konsekwencje stresu: trudności zawodowe, edukacyjne itp., zaburzenia emocjonalne i społeczne; wypalenie zawodowe; stres a zdrowie. • Patogenetyczne vs salutogenetyczne podejście do zagadnień stresu: czy stres pełni jednoznacznie negatywną rolę w życiu człowieka? dlaczego niektórzy ludzie pomimo stresu pozostają zdrowi? czynniki zapobiegające przekształceniu się napięcia w stres. • Problemy profilaktyki antystresowej: zasoby indywidualne; wsparcie społeczne jako modyfikator procesów stresowych; rola psychologa jako profesjonalisty przeciwdziałającego powstawaniu sytuacji przeciążenia.

3. Koncepcja stresu H. Selye’go Zgodnie z nią w organizmie, który został poddany wpływowi szkodliwych czynników pojawiają się zmiany fizjologiczne, których zadanie polega na przystosowaniu organizmu do zmienionych warunków. Selye wyróżnił dwojakiego rodzaju zmiany: (1) specyficzne - dostosowane do rodzaju stresora i pojawiające się w miejscu jego oddziaływania - określane jako lokalny zespół adaptacyjny (LAS); (2) niespecyficzne - podobne dla różnych stresorów i związane z ogólną mobilizacją organizmu - określane jako ogólny zespół adaptacyjny (GAS). Czynniki wywołujące zmiany określa się mianem stresorów, a same zmiany (niespecyficzne) stanem stresu. Reakcja stresowa przebiega w trzech etapach: (1) stadium reakcji alarmowej, w którym początkowo odporność organizmu obniża się i widoczne są objawy zaburzenia normalnych funkcji organizmu (faza szoku), a następnie notuje się podwyższenie odporności i reakcje obronne (faza przeciwdziałania szokowi); (2) stadium odporności - odporność organizmu stabilizuje się na podwyższonym poziomie i organizm względnie dobrze toleruje obecność stresora; (3) stadium wyczerpania, do której dochodzi wskutek przedłużonego działania stresora przy jednoczesnej niemożności opanowania go, co prowadzi do załamania odporności organizmu i wtórnego rozregulowania jego funkcji.

4. Transakcyjne koncepcje stresu 1 • „emocje są wynikiem lub reakcją na rzeczywiste, wyobrażone lub antycypowane transakcje z otoczeniem, w których pośredniczą procesy poznawcze” (Lazarus, 1986, str. 18). • Ocena pierwotna – ocena wtórna • Dwie podstawowe funkcje radzenia sobie: - instrumentalna - skierowana na zmianę sytuacji, rozwiązanie problemu; - regulująca przykre emocje, samouspokajająca. • Sposoby radzenia sobie: poszukiwanie informacji - wszechstronny przegląd sytuacji stresowej w celu zgromadzenia danych koniecznych dla podjęcia decyzji, przewartościowania sytuacji; bezpośrednie działania - wszystkie te czynności pozapoznawcze, które służą uporaniu się z sytuacją stresową; powstrzymanie się od działań - zaniechanie działań, które mogą przynieść szkody lub są sprzeczne z wyznawanymi zasadami; intrapsychiczne metody zaradcze - procesy poznawcze służące regulowaniu emocji (Lazarus, 1986; także Folkmann, Lazarus, 1985, 1986).

5. Transakcyjne koncepcje stresu 2 Moos (1986) wyróżnia pięć zestawów zadań adaptacyjnych pojawiających się w sytuacji kryzysu. Są to: • ustalenie znaczenia i zrozumienie subiektywnej istotności sytuacji; • konfrontacja z rzeczywistością i odpowiedź na wymagania sytuacji zewnętrznej; • podtrzymywanie relacji z członkami rodziny i przyjaciółmi, jak również innymi osobami, które mogą być pomocne w rozwiązaniu kryzysu i jego następstw; • utrzymywanie rozsądnej emocjonalnej równowagi przez panowanie nad dezorganizującymi emocjami; • zachowanie pozytywnego obrazu siebie i poczucia kompetencji. Względna ważność powyższych zadań może się zmieniać w zależności od właściwości konkretnej osoby, sytuacji i otoczenia.

6. Sposoby radzenia sobie wg Moosa • analiza logiczna - poznawcze próby zrozumienia i rozważenia możliwych działań i ich konsekwencji; • pozytywne przewartościowanie - poznawcza restrukturyzacja sytuacji oraz próba znalezienia w niej pozytywnych aspektów, z zachowaniem akceptacji jej realiów; • poszukiwanie wsparcia i informacji - behawioralne próby uzyskania pełniejszej informacji na temat sytuacji i możliwych działań oraz umiejętność znajdowania wsparcia społecznego; • działania rozwiązujące problem - behawioralne działania skierowane bezpośrednio na problem; • unikanie poznawcze - poznawcze próby skierowane na unikanie realistycznego rozważenia problemu i zaprzeczanie; • akceptacja - rezygnacja - poznawcze próby poradzenia sobie z problemem poprzez pogodzenie się z sytuacją; • poszukiwanie alternatywnych gratyfikacji - behawioralne działania mające na celu znalezienie zastępczych form aktywności i źródeł satysfakcji; • rozładowanie emocjonalne - próby behawioralnej redukcji napięcia poprzez ekspresję negatywnych uczuć.

7. Oznaki stresu • Biologia: bladość, pocenie się, przyspieszone bicie serca, napięcie mięśni, zmiany ciśnienia krwi, odpływ krwi do mięsni, suchość w ustach i gardle, częste oddawanie moczu, ból pleców, szyi i innych części ciała, zaburzenia menstruacji, niestrawność, bóle głowy, częste przeziębienia i inne pospolite dolegliwości, bezsenność • Sprawność poznawcza: luki w pamięci, zapominanie, niemożność skoncentrowania się, ogólny brak zainteresowań, obsesyjne trzymanie się pewnych pomysłów. • Emocje: lęk, rozdrażnienie, depresja, zamykanie się w sobie, nerwowość, złość, zakłopotanie. • Zachowania: trudności z mówieniem, impulsywność, drżenia, tiki nerwowe, wysoki i nerwowy śmiech, zgrzytanie zębami, częstsze uleganie wypadkom, intensywne palenie papierosów, picie alkoholu, zażywanie leków i narkotyków, zmiany w odżywianiu, pojawienie się nerwowych zachowań. • Filozofia życiowa: bezradność, kwestionowanie wartości, bezosobowe podejście do wykonywanych zadań, zobojętnienie.

8. Skutki stresu 1 Zbyt wysoki poziom: • Ogólne fizyczne napięcie ciała - może objawiać się podwyższonym ciśnieniem krwi, niestrawnością, sensacjami żołądkowymi, suchością w ustach, wzmożonym poceniem się, dreszczami, uczuciem słabości. • Zaburzenia koordynacji wzrokowo-ruchowej. • Zwolniony refleks. • Lęk i zamęt w głowie. • Niemożność skoncentrowania się i normalnego myślenia. Optymalny poziom: • Odprężenie fizyczne i jednoczesny przypływ energii. • Świadomość dobrej formy i właściwego funkcjonowania. • Wyostrzona uwaga, wiara w siebie. • Szybki refleks. • Zainteresowanie, zaangażowanie, łatwość realizacji zadań. Zbyt niski poziom: • Poczucie znudzenia i bezużyteczności. • Brak zainteresowania i zaangażowania, odpływ energii. • Depresja. • Przekonanie, że wszystko jest bez sensu. • Urastanie prostych prac do ogromnych zadań.

9. Skutki stresu 2 Choroby psychosomatyczne • zaburzenia układu trawiennego (owrzodzenia) • zaburzenia układu krążenia (nadciśnienie, arytmia, migreny - bóle głowy naczyniowe, zawał) • zaburzenia układu oddechowego (alergia, astma oskrzelowa) • zaburzenia układu mięśniowo-kostnego (bóle, skurcze, bóle głowy napięciowe) • zaburzenia układu odpornościowego • choroby skóry (trądzik, łuszczyca, pokrzywka, egzema) Reakcje nerwicowe sytuacyjne - zaburzenia nerwicowe (moczenie nocne)

10. Podsumowanie • Stres jest reakcją na pewien bodziec. • Reakcja ta ma charakter psychofizjologiczny. • Reakcja stresowa obejmuje szereg potencjalnych reakcji, które prowadzą do pobudzenia psychofizjologicznego. Może manifestować się zarówno stanem pobudzenia, jak również w ekstremalnych sytuacjach może dojść do całkowitego zatrzymania funkcji. • Stresor, czyli bodziec wywołujący reakcję staje się nim w efekcie interpretacji poznawczej, a więc uzależnione to jest od znaczenia jakie mu człowiek nadaje. • Chroniczne występowanie reakcji stresowej może doprowadzić do dysfunkcji lub uszkodzeń somatycznych. • Stres może posiadać zarówno aspekty negatywne jak i pozytywne. • Konieczne jest odróżnienie procesu pobudzenia psychofizjologicznego czyli stresu od możliwych konsekwencji w postaci wtórnych zaburzeń patologicznych

11. Interwencja wobec stresu 1 • Opracowywanie i realizacja strategii umożliwiających unikanie, minimalizowanie lub modyfikowanie narażenia na działanie stresorów • psychoedukacja • modyfikacja stylu życia • poradnictwo i psychoterapia • zmiany w diecie • Rozwijanie i wykorzystywanie umiejętności pozwalających na redukcję zbyt wysokiego natężenia psychofizjologicznego funkcjonowania i reagowania: • medytacja • relaksacja • sterowanie oddechem • biologiczne sprzężenie zwrotne • Kształtowanie i wprowadzanie w życie technik umożliwiających zdrowe wyrażanie reakcji stresowych. • ćwiczenia fizyczne • rozładowanie emocjonalne. Everly, Rosenfeld

12. W wymiarze grupowym • Programy profilaktyczne (np. „Jak żyć z ludźmi?”), nastawione na rozwijanie i umacnianie więzi społecznych, w tym rodzinnych, przeciwdziałanie uzależnieniom • Zajęcia grupowe poświęcone nabywaniu kompetencji społecznych, interpersonalnych. • Programy edukacyjne dla różnych grup np. rodziców dzieci.

13. W wymiarze instytucjonalnym • Dostosowanie programów do możliwości uczniów, również aby umożliwić rozwój samodzielnych form zdobywania i stosowania zdobytej wiedzy. • Nacisk na zdobywanie wiedzy proceduralnej w odróżnieniu od encyklopedycznej. • Możliwość tworzenia indywidualnych ścieżek edukacyjnych. • Zwiększenie możliwości odwoływania się do własnej aktywności uczniów w programach nauczania. (Ekspertyza Komitetu Nauk Psychologicznych PAN - 1988)

14. Interwencja kryzysowa – definicja 1 Interwencja kryzysowa, jako forma pomocy psychologicznej, polega na kontakcie terapeutycznym, skoncentrowanym na problemie wywołującym kryzys, czasowo ograniczonym, w którym dochodzi do konfrontacji osoby z kryzysem i do jego rozwiązania. Redukcja symptomów i przywrócenie równowagi psychicznej zapobiega dalszej dezorganizacji. (W. Badura – Madej, 1996)

15. Interwencja kryzysowa – definicja 2 Interwencja kryzysowajest to działanie doraźne, krótkoterminowe, zmierzające do udzielenia natychmiastowej pomocy osobom znajdującym się w sytuacji kryzysowej. Formy organizacyjne obejmują między innymi: telefony zaufania, zespoły interwencji kryzysowej, krótkotrwałą hospitalizację. Pomoc obejmuje krótkotrwałą psychoterapię, farmakoterapię, pomoc prawną, socjalną, materialną oraz ułatwianie kontaktów z innymi instytucjami (Encyklopedyczny Słownik Psychiatrii PZWL 1986). Interwencja kryzysowato zespół interdyscyplinarnych, profesjonalnych, celowych i skoordynowanych oddziaływań, wykorzystujących zasoby klienta kryzysowego, jego naturalnego otoczenia społecznego oraz instytucji pomagających, których celem jest ułatwienie odzyskania przezeń równowagi wewnętrznej i poczucia sprawczości oraz rozwiązania problemu /problemów/ stanowiących podłoże doświadczenia kryzysowego. Odbiorcą tych działań mogą być zarówno jednostki jak i grupy oraz całe społeczności (W. Szlagura)

16. Cechy interwencji kryzysowej • Natychmiastowość podejmowanych działań • Intensywność kontaktu • Koncentracja na „tu i teraz” • Ograniczenie czasowe • Działanie strukturowane, dyrektywne

17. Interwencja kryzysowa a psychoterapia • Wymiar temporalny • Koncentracja na zasobach vs wgląd • Status quo vs zmiana • Poziom bezpieczeństwa

18. Zasady interwencji kryzysowej • Wskazane: • Być z osobą (aspekt matki) • „Wejść w jej buty” • Stwarzać szansę na uczenie się • Czasem decydować (aspekt ojca) • Unikać: • Tłumienia reakcji emocjonalnych • Wymuszania szybkich decyzji • Bagatelizowania ostrych objawów reakcji kryzysowych • Zbyt wczesnego stosowania leków • Pocieszania, rad, itp.

19. Strategie oddziaływań Style działania w interwencji kryzysowej: • Dyrektywny („podejście ja”) • Współpracujący („podejście my”) • Niedyrektywny („podejście ty”) Gilliland, James (1993)

20. Etapy interwencji kryzysowej • zapewnienie bezpieczeństwa • dostarczenie wsparcia • ocena stanu klienta i rozmiaru kryzysu • określenie problemu kryzysowego • przegląd i analiza możliwości poradzenia sobie z kryzysem • sformułowanie planów • uzyskanie zobowiązania