Riedsgearkomste: befolkingsdelgong / krimp

1. Riedsgearkomste: befolkingsdelgong / krimp Peter Hovens Kenniscentrum voor Bevolkingsdaling en Beleid www.bevolkingsdaling.nl Tytsjerksteradiel

2. Inhoud • Ontwikkelingen bevolkingsomvang algemeen • Ontwikkelingen bevolkingsomvang en –samenstelling in steden en regionaal • Ontwikkeling huishoudens • Aandachtspunten • Gevolgen voor het lokale beleid • Bestuurscultuur • Politiek-bestuurlijke uitdagingen • Financiële aspecten • Voor welke opdracht staan we nu?

3. Groei bevolkingsomvang in de wereld De wereldbevolking bereikt top van 9,2 mld (rond 2075)

4. Top bevolkingsomvang in Europa

5. Enkele Europese landen die al krimpen

6. Bevolkingsgroei per provinciein de periode 2006-2025 (absoluut)

7. Bevolkingsgroei per provincie in de periode 2006-2025 (relatief)

8. Bevolkingsdaling in gemeenten

9. Conclusie • Bevolkingsdaling wordt een structureel gegeven voor de hele wereld. • Dit is – anders dan door oorlogen of epidemieën – nooit eerder voorgekomen. • Bevolkingsdaling zal van invloed zijn op alle politieke agenda’s: internationaal, nationaal, provinciaal en lokaal. • Dit geeft de politiek twee opdrachten: • beleid aanpassen aan wat zich nu reeds manifesteert; • anticiperen op wat gaat komen.

10. Oorzaken bevolkingsontwikkeling • Natuurlijke aanwas • Geboorte (vruchtbaarheid) • Sterfte (sterftekans) • Migratiestromen • Immigratie • Emigratie (c) KcBB/Peter Hovens 25-10-08 10

11. Gemiddeld aantal kinderen per vrouw, Nederland 1960 3,1 1970 2,5 1975 1,7 1980 1,6 2007 1,7 (c) KcBB/Peter Hovens 25-10-08

12. Gemiddeld kindertal per vrouw2003-2007 Vervangingsniveau 2,10 Nederland 1,73 Friesland 1,91 Noord-Friesland 1,86 Tytsjerksteradiel 2,01 (c) KcBB/Peter Hovens 25-10-08

13. Geboorte en sterfte in Tytjerksteradiel Historie en Prognose; 1989-2024 Geboorten Sterfgevallen (c) KcBB/Peter Hovens 13-11-08 13

14. Migratiesaldo in Tytjerksteradiel Historie en Prognose; 1989-2024 Volgens CBS (c) KcBB/Peter Hovens 13-11-08 14

15. Gemiddeld migratiesaldo (c) KcBB/Peter Hovens 13-11-08

16. Relatieve ontwikkeling bevolkingsomvang CBS-Prognose Tytsjerksteradiel en stadsregio; 2008-2025; 2008=100

17. Relatieve ontwikkeling ontgroening CBS-Prognose Tytsjerksteradiel en Stadsregio; 2008-2025; 2008=100 (c) KcBB/Peter Hovens 13-11-08 17

18. Relatieve ontwikkeling vergrijzing CBS-Prognose Tytsjerksteradiel en Stadsregio; 2008-2025; 2008=100 (c) KcBB/Peter Hovens 13-11-08 18

19. Relatieve ontwikkeling potentiële beroepsbevolking CBS-Prognose Tytsjerksteradiel en Stadsregio; 2008-2025; 2008=100 (c) KcBB/Peter Hovens 13-11-08 19

20. Relatieve ontwikkeling Huishoudens CBS-Prognose Tytsjerksteradiel en Stadsregio; 2008-2025; 2008=100

21. Relatieve ontwikkeling type huishoudens Type huishoudens in Tytsjerksteradiel; 2008-2025; 2008=100 (CBS)

22. Planning en prognose woningbehoefteCBS + provinciale prognose Ontwikkeling type huishoudens in Nederland; 2008-2025; 2008=100 (c) KcBB/Peter Hovens 13-11-08 22

23. Gevolgen voor het lokale beleid (1) Bevolkingsdaling heeft gevolgen voor vrijwel alle lokale beleidsdossiers: • (basis)onderwijs; • arbeidsmarkt; • lokale economie, MKB; • zorg; • woningmarkt; • mobiliteit en infrastructuur; • kantoren en bedrijfsterreinen.

24. Gevolgen voor het lokale beleid (2) Bedreigingen voor het woon- en leefklimaat zien we vooral in: • Achterstandswijken, omdat daar leegstand gaat ontstaan met verloedering tot gevolg; • Kleine kernen, waar de publieke voorzieningen onder druk komen te staan.

25. Bestuurscultuur Twee factoren spelen hierbij een rol: • Perceptieproblemen door onbekendheid met de materie en gevoed door de negatieve connotatie met de woorden ‘krimp’ of ‘daling’; • Psychologische problemen die verhinderen dat gezagsdragers een omslag in het denken maken.

26. Perceptieprobleem (1) Beeld: prognoses komen nooit uit. Gedrag: wegwuiven, de andere kant opkijken. Realiteit: de trends die de prognoses laten zien komen wel uit. Gedrag: serieus kijken naar de betekenis van de demografische ontwikkelingen.

27. Perceptieprobleem (2) Beeld: krimpregio’s zijn regio’s die krimpen, omdat hun inwoners de regio verlaten. Gedrag: bouwen extra woningen. Realiteit: het aantal geboorten in de regio is minder dan het aantal sterfgevallen. Gedrag: acceptatie van de demografische ontwikkelingen.

28. Perceptieprobleem (3) Beeld: door de bevolkingsdaling gaat de welvaart achteruit. Gedrag: investeren in extra werkgelegenheid. Realiteit: de welvaartsgroei gaat gewoon door, omdat de arbeidsproductiviteit blijft stijgen. Gedrag: investeren in kwaliteit (onderwijs en innovatie).

29. Perceptieprobleem (4) Beeld: bevolkingsdaling buigen we om door bevolkingspolitiek: meer geboorten, meer immigranten. Gedrag: investeren in ineffectieve maatregelen, zoals verhoging van de kinderbijslag en kennismigrantenbeleid. Realiteit: de maatregelen hebben op bevolkings- daling een verwaarloosbaar effect (los van de vraag of deze maatregelen uit een ander oogpunt nuttig kunnen zijn). Gedrag: omslag denken van groei naar krimp.

30. Financiële aspecten (1) • Veel financieringsstromen zijn inwonertal-gerelateerd, zoals delen van de Algemene Uitkering en specifieke uitkeringen. • Tegenover de dalende inkomsten staan niet altijd evenredig dalende uitgaven, dat verschil noemen we kostenremanentie. • Volgens Van Dale betekent remanentie: ‘het blijven bestaan, respectievelijk dat wat blijft bestaan, na uitschakeling van de veroorzakende werking’.

31. Financiële aspecten (2) • Gemeenten met dalend aantal huishoudens zien hun eigen inkomsten teruglopen door mogelijk minder OZB-inkomsten en minder gronduitgifte. • Aan de andere kant hebben ze meer uitgaven om gevolgen van de bevolkingsdaling op te vangen, bijvoorbeeld in verband met herstructurering van wijken en sloopkosten.

32. Voor welke opdracht staan we nu? (1) We moeten een rouwproces doormaken: afscheid nemen van het groeidenken. Ontkenningsfase: ‘Dat speelt (nog) niet bij ons.’ Verzetsfase: ‘Daar moet toch wat aan te doen zijn?’ Berustingsfase: ‘Het zij zo, maar beleid aanpassen vinden we niet nodig.’ Actiefase: Pas als (soms te laat) duidelijk wordt dat het aanpassen aan het ‘nu’ en het anticiperen op het ‘straks’ noodzakelijk is, neemt men de uitdaging actief op. (c) KcBB/Peter Hovens 13-11-08 32

33. Voor welke opdracht staan we nu? (2) • Het is voor elke gemeente van belang dat het bewustzijn over (de gevolgen van) demografische veranderingen toeneemt. • Die bewustzijnsverruiming moet plaatsvinden op het niveau van de gemeenteraad. • Daarmee moet duidelijk worden gemaakt dat bevolkingsdaling als zodanig geen probleem is; verkeerd erop reageren, dat is een probleem.

34. Voor welke opdracht staan we nu? (3) • Aanpassen aan wat nu speelt (bijv. terugdraaien bouwprogramma’s). • Anticiperen op wat nog gaat komen (bijv. vermindering aantal basisscholen). • Onderzoeken wat de gevolgen zijn op sociaal terrein en het bedenken van nieuwe concepten. • In acht nemen dat verkeerde beslissingen op de loer liggen en dat het ‘in de concurrentie schieten’ de belangrijkste verkeerde beslissing is; wat de een erbij krijgt is een blijvend verlies voor de ander.

35. Voor welke opdracht staan we nu? (4) • Alle beleidssectoren moeten worden herijkt in het licht van krimp. • Dit lukt niet met voorhanden zijnde interne kennis of met het uitzetten van studies en onderzoeken. • Maak niet de fout om die bewustzijnsverruiming te zoeken in algemene informatie- en communicatie-campagnes: mik op een zo persoonlijk mogelijke benadering. • Het raakt de bevolking rechtstreeks en daarom moet het vraagstuk van meet af aan van onderop en van buiten naar binnen, dus rustig en voornaam, procesmatig worden ondernomen.

36. Tot slot mijn boodschap voor Tytsjerkeradiel • Stel uw visie voor de toekomst vast • Ga uit van lichte groei, maar reken u niet rijk • Kies voor kwaliteit en niet voor kwantiteit • Blijf de demografische ontwikkelingen volgen • Voor zover nodig stel het beleid tijdig bij (c) KcBB/Peter Hovens 13-11-08 36

37. Dank voor uw aandacht (c) KcBB/Peter Hovens 13-11-08 37