I. Seviye Sahalardaki Ağaçlarda Tepe Durumunun Değerlendirilmesi

1. I. Seviye Sahalardaki Ağaçlarda Tepe Durumunun Değerlendirilmesi OGM Hizmet içi Eğitim Programı 26 Mart 2008 Kemer Hazırlayanlar: Dr Hidayet KARAKURT (Ege Ormancılık Araştırma Enstitüsü) Ahmet KARAKAŞ (Kavak ve Hızlı Gelişen Ağaç Türleri Araştırma Enstitüsü)

2. Giriş • Tepe (taç) durumunun (sağlığının) değerlendirmesi 1985 yılından beri UNECE tarafından faaliyette olan ICP Forests'in merkezidir (kalbidir). I. Seviye için 1980'li yılların ortalarında geliştirilen değerlendirme yöntemleri II. Seviye sahalarındaki değerlendirmelerin esasını oluşturmuştur. • Avrupa'da, neredeyse 6.000 sahadaki 16x16 km karelaj (I. Seviye) ve neredeyse 900 yoğun izleme sahası (II. Seviye) kendine özgü ve eşine rastlanmayan bir veri kümesi sağlamaktadır. Bu verilerin bilimsel analizi verilerin toplanmasında uyumlu bir yaklaşımın gereğine artan bir şekilde işaret etmektedir. Bu el kitabının yeniden tasarlanması tepe (taç) durumunun izlenmesi için uyumlu ancak daha esnek bir yaklaşıma imkan sağlarken, devamlılığı sağlamakta ve daha iyi ve daha şeffaf kalite garantisine de izin vermektedir. • Burada açıklanan parametrelerin tamamı Avrupa'da veya Kuzey Amerika'da son 15 yıl boyunca bir veya daha fazla ülkede sınanmıştır.

3. Neden Ağaçlarda Tepe Durumu İzlenecek? • Ağacın tepesinin durumu bize ağacın gücü ve büyümesi/gelişmesi ayrıca hem şimdiki hem de geçmişteki etkiler ile ilgili birçok şeyi açıklar. • Ağaç tepesinin (tacının) bütün olarak yoğunluğu, ölü/kuru dalların miktarı ve büyüklükleri, yaprakların boyutları, rengi ve durumu bir ağacın sağlığını sayısal olarak değerlendirmek için mükemmel göstergelerdir. • Uzun bir süre boyunca tecrübeli bir şekilde ölçülürlerse, tepe durumu değerlendirmeleri yoluyla ağaç sağlığındaki hem ani ve daha da önemlisi zor fark edilen (sinsi) değişmeleri doğru olarak belirlenebilir.

4. Değerlendirme Sıklığı • Ağaçlarda tepe durumu değerlendirmelerinin her iki seviyede de en az yılda bir yapılması mecburidir. Bu değerlendirmelerin zamanı sürgünlerin ilk uzaması (yaprakların ve ibrelerin tam olarak geliştiği zaman) ile sonbahar yaprak dökümünün başlangıcı arasındadır. Birçok türde değerlendirme için en uygun zaman yaz ortasından yaz sonuna kadardır. Bu değerlendirmeler her yıl aynı periyot (2 ila 3 hafta) boyunca ve bu zaman penceresinde eğer mümkünse benzer hava şartlarında yapılmalıdır. • Yaz kuraklığı sebebiyle düzenli zarar görülen bölgelerde, izleme yaz mevsiminin başlarına kaydırılabilir. Bununla birlikte, herhangi bir etkinin küçümsenmemesini sağlamak için dikkat edilmelidir.

5. Örnek Sahaların ve Ağaçların Seçimi (a) • Ülke çapında incelemede (I. Seviye) örnek sahaları ve 1-3 Kraft sınıfından ağaçlar (1 = dominant (ileri galip); 2 = codominant (müşterek galip), 3 = subdominant (az derecede müşterek galip) tesadüf ilkesini içeren istatistik açısından güçlü bir işleme göre seçilmelidir (bakınız Şekil 2). • Karelaj noktasından 25 m mesafede ana pusula doğrultusu boyunca yer alan 4 alt sahada 4 noktalı çapraz küme buna bir örnektir. Sonuçta her bir sahada 24 ağaç olacak şekilde, her bir alt sahada örnek ağaç olarak alt saha merkezine en yakın 6 ağaç seçilir (Şekil 1'e bakınız). Her bir örnek sahasında değerlendirmek üzere en az 10 örnek ağaç olacak şekilde başka işlemler de mümkündür.

6. Şekil 1. 6 örnek ağaç bulunan 4 noktalı kümenin ve örnek ağaçların yerleşiminin çizimi

7. 3. Örnek Sahaların ve Ağaçların Seçimi (b) • Daha sonraki envanter çalışmaları esnasında yeniden değerlendir-me yapabilmek için, her iki seviye için seçilen ağaçlar teşhis edilebilir (tanınabilir) olmalıdır. • Diğer incelemeler (mesela yaprak/ibre analizi, yıllık halka analizi) için kullanılacak (alt)saha dışında kalan ağaçlar da ilgili verilerle ilişki kurulabilmesi amacıyla ağaç tepelerinin sağlıkları değerlendirilme-lidir. İlke olarak, bu ağaçlar da devamlıdır ve kendine özgü bir numara ile numaralanırlar. Bu ağaçlar alt (sahadaki) diğer ağaçlarla beraber her yıl değerlendirilirler. • Tepesinde %50'den fazla mekanik zarar olan ağaçlar bir sahayı tesis ederken dışarıda tutulmalıdır. Koru ormanlarında baskı altındaki ağaçlar esasen üst tabakadan etkilenmektedirler. Bu ağaçların değerlendirmeye dahil edilmesi bu yüzden seçimliktir ve ülke programının amacına ve orman ekosisteminin yapısına bağlıdır. • Bir kütükten birçok gövdenin çıktığı, baltalık olarak işletilen meşcerelerde, makilerde ve diğer orman tiplerinde, ağaç birçok gövdeden oluşan yalnız bir birim olarak değerlendirilmelidir.

8. 3. Örnek Sahaların ve Ağaçların Seçimi (c) • Sahanın yerleşiminin bir haritasını çıkarmak şiddetle tavsiye edilir. Eğer mümkünse analitik aşamada Coğrafi Bilgi Sistemlerinden faydalanmak amacıyla, I. Seviye için saha merkezinin koordinatları, II. Seviye için sahanın köşe koordinatları ülkenin koordinat sistemine veya GPS koordinatlarına bağlanmalıdır. • Her iki seviyedeki örnek ağaçlar, eğer ağaçlar 60 cm'den daha uzun iseler, bütün ağaç türlerini içermelidirler. • Değerlendirme için asgari sayıda ağacın bulunmasını sağlamak amacıyla, İşletme faaliyetleriyle kesilip kaldırılan veya rüzgarla devrilen ağaçların yerine yeni ağaçlar seçilmelidir. • Yeni seçilen bu ağaçlar ilgili sahadaki herhangi bir ağaca verilmemiş yeni numaralarla etiketlenmelidir. Eğer meşcerede tıraşlama kesimi yapılmışsa, örnek noktasına yeni bir meşcere tesis edilene kadar ara verilmelidir.

9. Değerlendirmeyi kimler yapacak? • Orman ekosistemlerinin sağlığının izlenmesi kapsamında ağaçlarda tepe durumu değerlendirmeleri iki orman mühendisi tarafından yapılacaktır. • Değerlendirme yapacak teknik elemanların arazide yürüyebilmesi, görme sorununun olmaması ve konuyla ilgili hizmet içi eğitimden geçmiş olması gereklidir.

10. Ne zaman yapılacak? • Ağaçlarda tepe (taç) durumu değerlendirmeleri Temmuz ve Ağustos aylarında yapılacaktır. • Ancak vejetasyon (büyüme) mevsiminin uzun olduğu güney bölgelerinde bu çalışmalar 15 Haziran-15 Eylül tarihlerine uzatılabilir.

11. Ekiplerdeki teçhizat? • Tepe durumu değerlendirmesi yapacak teknik elemanlar aşağıdaki araç ve gerece sahip olmalıdırlar: • Ekipler için tepe durumu değerlendirmesi saha uygulama kılavuzu, • Doldurmak üzere boş formlar, • Değişik ibre/yaprak kaybı örneklerini içeren fotograf albümü, • Saha ile ilgili bilgileri içeren form ve harita, • Ağaç tepelerini daha ayrıntılı görebilmek için dürbün, • Değişik durumları belgelemek için fotograf makinesi, • Ulaşım için arazi tipi binek araç.

12. 4. Değerlendirilecek Ağaç Tepeleri (a) • Tepenin durumunun kestirilmesi (tahmini) değerlendirilebilir ağaç tepelerinin tanımına sıkı bir şekilde bağlıdır. Önceki yıllarda mevcut olma ihtimali olan potansiyel veya teorik tepe olup olmadığına bakılmaksızın değerlendirme esnasında mevcut olan tepe dikkate alınmalıdır. Mevcut veya mevcut olmayan (kesilip kaldırılan) ağaçların tepesine etkisi sağlığını belirlerken dikkate alınmalıdır. • Örnek ağacın tepenin rekabetten etkilendiği durumlarda, örnek ağacın tepenin sadece diğer ağaçların tepelerinin gölgeleme v.b. gibi etkilerinden maruz kalmayan kısımları değerlendirmeye dâhil edilirler. Ağaç tepesinin diğer ağaçların tepelerinin karşılıklı etkileşiminden veya rekabetten etkilenen kısımları değerlendirme dışında tutulmalıdır (Şekil 3, sınıflandırma için Şekil 2).

13. Şekil 2. Kraft’a göre sosyal ağaç sınıfları 1: İleri Galip Gövdeler, 2: Galip Gövdeler, 3: Az Derecede Müşterek Galip Gövdeler, 4: Mağlup Gövdeler, 5: Tamamen Alt Vaziyetteki Gövdeler

14. Şekil 3. Serbest ve meşcere içinde yetişen ağaçlarda değerlendirilebilir tepe (açık gölgeleme ile gösterilmiştir). Daha koyu gölgeleme ile gösterilen yaprak/ibre alanları hariç tutulmalıdır.

15. 4. Değerlendirilecek Ağaç Tepeleri (b) • Serbest gelişen bir ağacın değerlendirilebilir tepe en alttaki canlı dallardan yukarı doğru canlı tepenin tamamıdır. Böyle bir ağaçta tepenin altındaki epikormik sürgünler (su sürgünleri) ve daha önce hiç bir dalın mevcut olmadığı kabul edilen tepedeki boşluklar gibi kısımlar değerlendirme dışında tutulmalıdır • Değerlendirilebilir tepe yakın zamanda kurumuş dalları içerir, Şekil 4'de gösterildiği gibi ancak uzun yıllar önce kurumuş olan (yani yan sürgünlerini daha önce kaybetmiş olan) kalın dallar hariç tutulur. Kurumuş kalın dallar tepenin eski tarihlerdeki kurumasını gösterir ve ağacın şimdiki durumu üzerinde herhangi bir etkisi yoktur. Bu yüzden bu dallar değerlendirme dışındadırlar. • Sürgünlerin ve dalların hastalık sebebiyle yavaşça ölümü/kuruması (uçtan itibaren tepe kuruması, İng. dieback) tepede devam eden aktif bir prosesi gösterir ve bu yüzden bu sürgünler ve dallar değerlendirmeye dahil edilirler. • Değerlendirilebilir tepenin belirlenmesi ülkelere göre değişir, bu yüzden faydalanılan fotograflı kılavuzlarda ve el kitaplarında belgelenmeleri gereklidir. • Baltalık meşcerelerinde ve makilerde farklı gövdelerden oluşan tepe kısımlarını tek birim (ocak) olarak değerlendirilebilir tepe olarak kabul etmek gereklidir.

16. Şekil 3. Hastalıktan kuruyan hangi bölgelerin hariç veya dahil tutulacağını gösteren (serbest yetişen ağaçlarda) değerlendirilebilir tepenin çizim olarak gösterilmesi. Kuru dallardan sadece eskiden kuruyan kalın yan dallar olarak mevcut olanlar (mesela C'nin sol yanındaki) değerlendirme dışında tutulmuşlardır. Daha aşağı düzeydeki dalların varlığıyla gösterilmiş olarak, yakın tarihte hastalıktan yavaşça kuruyanlar (mesela D'nin sol yanındaki) değerlendirmeye dahil edilmişlerdir.

17. 5. Ağaç Tepelerini Değerlendirme Yönü • Ağaçlar mümkün olduğu kadar çok yönden, en azından iki taraftan ve normal olarak yaklaşık ağacın boyu kadar bir mesafeden değerlendirilmelidir. Bu sık meşcerelerde zor olabilir, ancak birkaç yönden tepenin bir kısmı gözlenebilir. Ek 1'de açıklandığı gibi dört sınıf kullanılarak, II. Seviye sahaları üzerinde her bir tepenin görünebilirliği not edilebilir. • Yamaçlar üzerinde, eğer yamacın alt kısmından yukarı doğru tepe gözlenirse yaprak kaybı olduğundan az tahmin edilebildiği için, yamacın üstündeki bir yerden veya yanlardan izleme tercih edilebilir. • Ağaçlar sabit noktalardan gözlenirse, o zaman örnek ağaçla ilişkili gözlem noktaları ülkenin veri tabanına kaydedilmelidir. Böyle bir sistemle, gözlem noktalarındaki herhangi bir değişikliği belgelemek özellikle önem taşımaktadır. • Gözlemciler güneşe doğru bakmaktan her zaman kaçınmalıdırlar.

18. 6. Referans Ağaç • Referans ağaç kavramı izleme programının en tartışmalı konularından biridir, değerlendirmeler için hâlâ kritiktir. İki tip referans ağaç kabul edilmektedir: Yerli referans ağaç ve mutlak referans ağaç. Mutlak referans ağaçların kullanılması yerli referans ağaçların uygulanmasından daha yüksek yaprak kaybı tahminlerine götürmektedir, ancak sonuçlar zaman ve mekân analizlerine daha uygundurlar. • Yerli referans ağaçlar belirlenirken, ağacın büyüme ve gelişme aşamaları dikkate almalıdır. • Bir yerli referans ağaç veya kavramsal (hayali) ağaç burada enlem, boylam, ağaç yaşı, saha (yetişme ortamı) şartları ve sosyal durum gibi faktörler dikkate alınarak belirli bir sahada tamamen yaprakla/ibreyle dolu en iyi ağaç olarak tanımlanabilir. Bu ağaçta yaprak kaybı % 0'dır. Bu ağaç gözlem sahasındaki tipik bir tepe morfolojisini ve ağaçların yaşını temsil etmektedir. • Mutlak referans ağaçlar saha (yetişme ortamı), ağaç yaşı vs. dikkate alınmaksızın genotipin veya türün muhtemel en iyi ağaçlarıdır. Avrupa'nın değişik kısımlarında mutlak referans ağaçlar hakkında kılavuzluk eden çok sayıda fotograf rehberi mevcuttur.

19. 6.1 Referans Ağaçların Belgelenmesi • Hem mutlak referans ağaçların (bir el kitabında mevcut değilse) hem de yerli referans ağaçların ayrıntılarını ağaç üzerindeki bilgilerle yedekleyen fotograflarla belgelenmesi gereklidir (Asgari gerekenler için PHOT formuna bakınız). • Her yıl her bir bölgede farklı yaprak kaybı sınıflarından ağaçların bir seçkisini fotograflamak tavsiye edilebilir. • Bunlar ilgili formlar (PHOT) kullanılarak ağaçların tam olarak değerlendirmesine eşlik etmeli ve Ulusal Odak Merkezinde devamlı saklanmalıdır.

20. 7. Değerlendirilecek Parametreler (a) • I. Seviye ve II. Seviye sahalardaki değerlendirmeler arasında ve değerlendirme içinde karşılaştırma yapabilmek amacıyla, yaprak kaybının ve yaprak sararmasının kestirilmesi için yöntemler değişmeden kalmıştır. ICP Forests kapsamında değerlendirilecek parametrelerin ayrıntılı açıklaması El Kitabında bulunabilir. • El kitabında açıklanan parametreler arazi incelemeleri yoluyla değerlendirilmektedir. Yerden 5 metre veya daha yüksekteki ağaç kısımları üzerindeki parametrelerin değerlendirmesi için dürbünlerden faydalanmak mecburidir. • Farklı seviyede yaprak kaybına sahip ağaçların tipik fotograflarına sahip fotograf rehberlerinden faydalanmak şiddetle tavsiye edilir. • Bazı parametreler (mesela ibre sararmalarının bazı şekilleri ve yaprak/ibre deformasyonu/şekil bozukluğu) yakından gözlemde bulunmayı gerektirir. Ayrıca yakından (elle) muayene genellikle tam teşhis değerlendirmeleri için gereklidir. Genellikle, yakından inceleme toplanan yaprakların analizi için, yapraklar sadece iki yaşına gelince mümkün olabilir. • Her çabanın mümkün olduğunca ayrıntılı ve geçerli bilgi sağlamak için yapılması gereklidir. Ancak gözlemcilerin yanlış veri toplamaktansa ellerinde hiçbir veri olmamasının daha iyi olacağını her zaman akıllarında tutmaları gereklidir.

21. 7. Değerlendirilecek Parametreler (b) • Ülke (I. ve II. Seviye için mecburi) • Türkiye 72 olarak kodlanacak • Gözlem sahasının numarası (I. ve II. Seviye için mecburi) • Saha seçiminde ve tesisinde sahaya verilen özel numara • Gözlem tarihi, değerlendirme tarihi, analiz tarihi (I. ve II. Seviye için mecburi) • GG AA YY olarak (Mesela 17 Temmuz 2007 17 07 07 olarak yazılacak) • Enlem Boylam koordinatları (I. ve II. Seviye için mecburi) • Gözlem sahasının merkezinin koordinatları derece, dakika ve saniye olarak altı rakamlı bildirilecek • Asli türler için suyun varlığı (tahmini) (I. Seviye için mecburi) • 1: yetersiz, 2: yeterli, 3: aşırı • Humus tipi (I. Seviye için mecburi) • 1: Mul, 2: Moder, 3: Mor, 4: Amfi/humus • Yükselti (I. ve II. Seviye için mecburi) • 50 metrelik basamaklar halinde kodlanmıştır • Bakı (I. Seviye için mecburi) • 1: K, 2: KD, 3: D, 4: GD, 5: G, 6: DB, 7: B, 8: KB, 9: Düz

22. 7. Değerlendirilecek Parametreler (c) • Hâkim tabakanın ortalama yaşı (yıl olarak) (I. Seviye için mecburi) • 1: ≤20, 2: 21-40, 3: 41-60, 4:61-80, 5:81-100, 6: • Toprak Tipi (I. Seviye için mecburi) • III. El kitabında açıklandığı gibi (FAO’nun internet sitesinde açıklanmış) • Örnek ağaç numarası (I. ve II. Seviye için mecburi) • Saha tahsisinde ağaç için belirlenen özel numara. Her yıl gözlemcilere ağaç numaraları bildirilir, ancak önceki yıllardaki gözlem değerleri kalite kontrol amacıyla yazılmaz. • Türler (Kaynak Flora Europaea) (I. ve II. Seviye için mecburi) • (019: Fagus orientalis, 041: Quercus cerris, 042: Quercus coccifera, 080: Laurus nobilis, 104: Abies nordmandiana, 121: Pinus brutia, 129: Pinus nigra, 134: Pinus sylvestris) • Kesimler ve ölümler (II. Seviye için mecburi) • 0: Ağaç canlı ve ölçülebilir, 11: Planlı faydalanma (mesela aralama), 12: Biyotik sebeplerle (mesela böcek zararı) faydalanma, Abiyotik sebeplerle (mesela rüzgar zararı) faydalanma … • Sosyal ağaç sınıfları (II. Seviye için mecburi) • Kraft ağaç sınıfları taksimatı 1: İleri Galip Gövdeler, 2: Galip Gövdeler, 3: Az Derecede Müşterek Galip Gövdeler, 4: Mağlup Gövdeler, 5: Tamamen Alt Vaziyetteki Gövdeler • Ağaç tepelerinin siper durumu (II. Seviye için mecburi) • 1: Ağaç tepesi (gölgeleme ve fiziki etkileşimden) bir taraftan önemli derecede etkilenmiş,2: Ağaç tepesi (gölgeleme ve fiziki etkileşimden) iki taraftan önemli derecede etkilenmiş,3: Ağaç tepesi (gölgeleme ve fiziki etkileşimden) üç taraftan önemli derecede etkilenmiş,4: Ağaç tepesi (gölgeleme ve fiziki etkileşimden) dört taraftan önemli derecede etkilenmiş,5: Ağaç tepesi açıkta büyümüş veya gölgeleme etkisinin varlığını gösterir bir belirti yok,6: Baskı altındaki ağaçlar • Ağaç tepelerinin görünebilirliği (II. Seviye için mecburi) • Tepenin görünebilirliği yerden bakarak tepenin değerlendirilebilir kısımlarının derecesini gösterir. • 1: Tepenin tamamı görünebilir, 2: Tepe kısmen görünebilir, 3: Tepe ancak arkadan aydınlatılarak (kaba hatlarıyla) görülebilir, 4: Tepe görülemez.

23. 7. Değerlendirilecek Parametreler (d) • Yaprak/ibre kaybı (I. ve II. Seviye için mecburi) • Ayrıntılı olarak az sonra açıklanacak • Yapraklarda/ibrelerde renk kaybı (Sararma) (I. ve II. Seviye için mecburi) • Yapraklardaki/ibrelerdeki şeffaflık (ışık geçirgenliği) (II. Seviye için seçimlik) • Çiçeklenme (II. Seviye için seçimlik) • Meyve/tohum tutma durumu (I. ve II. Seviye için seçimlik) • Tali sürgünler ve su sürgünleri (II. Seviye için seçimlik) • Ağaçların Tepe Formu/Morfolojisi (Roloff) (II. Seviye için seçimlik)

24. 7.1 Yaprak/İbre Kaybı (Tanımlama) • Yaprak/İbre kaybı bir referans ağaçla kıyaslandığında değerlendirilebilir tepede ibre/yaprak kaybı olarak tanımlanabilir. Yaprak/ibre kaybı sebebine bakılmaksızın değerlendirilir (yani mesela böceklerin verdiği zararı kapsar). • İnce (dar) yapıdaki tepelerdeki yaprak/ibre eksikliği gerçek yaprak/ibre kaybından ayırt edilemeyeceği için, yaprak/ibre kaybı ince tepelerdeki yaprak/ibre eksikliğini de kapsayabilir. • Bu I. Seviyede yapılan standart değerlendirmelerden biridir. Ülkeler arasındaki tanımlamaların ve değerlendirme yöntemlerinin tam olarak birbirine uyumlu hale getirilmesi imkânsız olduğu gibi yaprak/ibre kaybının tanımıyla birlikte önemli sorunlar mevcuttur. Mesela çiçeklenmenin rolü ülkeler arasında farklı ele alınmaktadır.

25. 7.1 Yaprak/İbre Kaybı (Yöntem) • Yaprak/ibre kaybı %5’lik basamaklar halinde değerlendirilmektedir. Bu sınıflar 0; 5 (>0-5%), 10 (>5-10%) ve sonrakiler. • Yaprak/ibre kaybı > % 95 ila % 100 değerleri arasında ve ağaç hala yaşıyorsa burada değerlendirme puanı 99 olur. • Puan olarak 100 ölü (kuru) ağaçlar için ayrılmıştır (Avrupa Komisyonu Yönetmeliği). • Ağaçlar bu % 5’lik sınıflar halinde bildirilmeli, ancak gruplandırılmamalıdır. • Tavsiye: (Mesela bir orman yangını sebebiyle) bir ağacın toprak üstü kısımları ölmüşse (kurumuşsa), bu ağaç ölü (kuru) olarak sınıflandırılır. • Floem ve ksilem dokuları ölmüşse, bu ağacın toprak üstü kısımları ölü olarak mütalaa edilir. Köklerden çıkan sürgünler değerlendirme kıstaslarını taşıyana kadar değerlendirme dışında tutulurlar. • Biyolojik bakımdan uygun olmamasına rağmen, pratik sebeplerle bir ağacın tabanından çıkan yeni sürgünler yeni tepelere sahip yeni gövdeler olarak sınıflandırılmalıdır.

26. 8. Zarar Sebeplerinin Değerlendirilmesi (Giriş) • Bir ağaçtaki zararın sebepleri ve bunun tepe durumu üzerindeki etkileri sebep-etki mekanizmalarının araştırılması için merkezidir. Bu bilgi olmaksızın, yaprak kaybı verilerinin ve diğer tepe parametrelerinin yorumlanması çok zordur. Yaprak yiyen böceklerin veya diğer faktörlerin faaliyetleri tarafından yaprak kaybı ve yaprak renginin solması hakkındaki veriler yaprak dökümü ölçmeleri ve fenolojik gözlemler gibi proseslerin yorumlanmasında değerli bilgiler sağlayacaktır. • Bu program çerçevesinde zarar sebeplerinin değerlendirilmesindeki asıl amaç bu zararlıların tepe durumu üzerindeki etkileri hakkında bilgi sağlamaktır. Bu yüzden bu değerlendirme tepe durumunu etkileyen asıl zarar faktörleri üzerine odaklanmalıdır. Bir ağacın herhangi bir kısmı böcekler, mantarlar, hava halleri veya diğer faktörlerin faaliyetlerinin sebep olduğu belirtileri gösterebilir. Bunlar yaprak kaybı, yaprakların solması, şekil bozuklukları, yaralar vs.den oluşabilir ve bunların etkileri tamamen zararsızdan ağaç için ölümcüle kadar değişebilir. • Uzun vadeli izleme biyotik ajanların/zarar faktörlerinin Avrupa’daki dağılımını, meydana gelmesini ve zarar verme derecesi hakkında temel veriler sağlayabilir. Bu veriler ayrıca sürdürülebilir orman yönetimi gibi orman politikası için ilgili diğer konularda da katkılar sağlarlar.

27. 8. Zarar Sebeplerinin Değerlendirilmesi (Tanımlar) • Zarar ağacın bir kısmında fonksiyonunu tamamlama yeteneğini ciddi biçimde etkiye sahip bir değişme veya tahribat olarak tanımlanır. • Semptom (Symptom): göründüğünün bir göstergesi olan bir zararlı ajanın faaliyetinden kaynaklanan ağaçtaki herhangi bir hastalık • Emare (Sign): Bir ağaç tarafından ifade edilenden başka zarar veren faktörün varlığı (mesela mantarın meyve kısmı (şapkası), tırtılların yuvaları) • Renk kaybı (solma): değerlendirilen ağaç türünde yaşayan/canlı yaprakların alışılagelmiş renklerinden herhangi bir sapma. • Kuruma (Dieback): bir dalın uç kısmından başlayan ve gövdeye ve/veya canlı tepenin tabanına kadar ilerleyen dal ölümü.

28. Zarar sebeplerinin değerlendirilmesi 3 önemli kısımdan oluşmaktadır: semptomun tanımlanması sebebin belirlenmesi semptomların nicel olarak belirlenmesi (kapsamı) Yandaki tablo I. Seviye ve II. Seviye sahalardaki mecburi ve seçimlik parametrelerin bir özetini vermektedir. 8.1 Değerlendirilecek parametreler

29. Semptomların Açıklanması (a) • Semptom tanımlamasının özeti “Ne gördüyseniz onu tanımlayın” şeklinde olabilir: Bu tanımlama ağacın etkilenen kısmını ve semptomun tipini belirtmelidir. Bu tanımlama sebep amillerinin teşhisi ve sebep-etki mekanizmalarının araştırılması için asli bir adımdır. Bununla birlikte gözlemlenen her semptomun bildirilmesi anlamına gelmemelidir. Semptomun tanımlanması şimdi ve gelecekte tepe durumunu etkileyebilecek önemli faktörler üzerine odaklanmalıdır. • Semptom tanımlama, miktarı belirlemeden bahsetmez: sadece semtomun varlığını işaret eder.

30. Semptomların Açıklanması (b) • Prensip olarak semptom tanımlama, tepe durumu (yaprak kaybı, renk bozulması) üzerine etkili olabilen, neden oluşturan amiller veya faktörlere göre kısıtlanır. Bununla birlikte bu demek değildir ki bitki yaprakları üzerinde gözlemlenen bulgular kısıtlansın: dallarda veya gövdedeki zararlar (örneğin kabuk böceği saldırısı) çoğu kez yaprak kaybı ile sonuçlanır fakat bunun yaprak kaybına neden olan katkısının değerlendirilmesi çok zordur. O nedenle semptom tanımlama ağacın zarar görmüş bütün kısımlarını kapsamalıdır. • Ağaç tacına gelince, tacın tamamı (değerlendirilebilir ağaç tacından farklı olarak) hesaplama içine alınmalıdır. Bu önemlidir çünkü değerlendirilebilir tepe tacının dışında kabul edilebilen semptomlar, daha sonraki aşamada değerlendirilebilir tepe tacına zarar verebilecek sürecin başlamasını işaret etmelidir (mesela, Pinus’larda Peridermium pini bulaşması/enfeksiyonu).

31. Ağacın Etkilenen Kısmı ve Tepedeki Yeri • Ağacın zarar görmüş kısımları 3 ana bölüm halinde gösterilir: • (a) yapraklar/ibreler; • (b) dallar, sürgünler ve tomurcuklar; • (c) gövde ve kök boğazı. • Teşhis amaçları için önemli olan her bir etkilenmiş kısım için ilave olunan açıklamalara gereksinim duyulur. • Tanımlamanın daha fazla detaylandırılması için, tepe kılavuzunun (el kitabının) diğer bölümlerinde kullanılan sınıflara müracaat edilir. Rapor için tepe tacındaki konumu da izin verilen ayrılmış kodlarla belirtilir. Bu, teşhis için bundan başka değerli bilgileri sağlayabilmelidir.

32. Ağacın Etkilenen Kısmı ve Tepedeki Yeri

33. Sebep Oluşturan Faktörler • Neden oluşturan amillerin belirlenmesi, neden-etki mekanizmasının çalışması için çok önemli olan zarar bulgularının gözlemlenmesi için güvenilirdir. Bulguların tanımlaması teşhis etme sürecindeki önemli bir adımdır fakat zarar bulguları kendi başına gözlemlenen zararların açıklanmasını her zaman sağlamaz. Birçok durumlarda neden oluşturan amillerin belirlenmesinde sorguya (sınamaya) ihtiyaç olabilecektir. Bununla birlikte örnekleme esnasında saha çevresine dahi zarar verilmemelidir. • Sebep oluşturan amillerin belirlenmesi, eğitilmiş gözlemciler tarafından ve mümkün olduğunca bir uzman fitopatolog tarafından doğrulanarak yapılmalıdır. • Aynı ağaç üzerinde bir zarar amilinden daha fazla zarar amili bulunduğu takdirde, gözlemciler bildirme formlarına ek satırlar ilave ederek bu durumu rapor etmelidir (her bir ağaç için bir satırdan daha fazla satır kullanmak mümkündür). • Önceden bilinen kodlarda yer alan zararlar haricindeki zarar faktörleri tarafından sebep olunan zarar rapor edilmiş olduğu takdirde, bu ICP-Forests PCC”ye (Program Koordinasyon Merkezine) rapor edilmelidir.

34. Sebep Oluşturan Faktör Kategorileri

35. Uluslar arası Kalibrasyon Kursu • 2007 yılında Ekim ayında Akdeniz ülkelerindeki ağaç türleri için düzenlenen uluslar arası kalibrasyon kursu Atina´da düzenlenmiştir. Atina Orman Araştırma Enstitüsünün ev sahipliği yaptığı bu kursa Türkiye´yi temsilen Hidayet Karakurt ve Ali Temerit katılmıştır. • Bu kursta tepe durumu değerlendirmesi konusunda ülkeler arasındaki farklılığın azaltılması amaçlanmıştır. • Tepe durumu değerlendirmesi Pinus halepensis ve Abies cephalonica türlerinin hakim olduğu meşcerelerde yapılmıştır. Bu meşcereler biyotik amiller sebebiyle değişik seviyede zarar görmüşlerdir. • Yapılan değerlendirme sonucunda Türk ekibinin değerlendirmesi istatistiki açıdan kabul edilebilir sınırlar içinde bulunmuştur.

36. Takdim Bitti! • Teşekkür Ederiz! • Soru, Yorum ve Katkılarınızı Bekleriz!