Zasady ustrojowe RP

1. Zasady ustrojowe RP

2. Zasady ustrojowe • Każde z państw współczesnych zorganizowane jest w oparciu o pewne założenia determinujące instytucje i procedury działania państwa. • Założenia te z jednej strony mają siłę oddziaływania wymuszającą podporządkowanie nim rozwiązań ustrojowych i prawnych w państwie, z drugiej strony mają charakter generalny (stąd często porównywane są do tzw. klauzul generalnych) co pozwala szeroko adresować ich działanie (wobec wielu podmiotów i przedmiotów regulacji). • Ze względu na fundamentalny charakter tych założeń i siłę ich oddziaływania (determinację) na system ustrojowy nazywamy je zasadami ustrojowymi.

3. Zasady ustrojowe • Zasady ustrojowe niekiedy mają charakter powszechnie społecznie akceptowanych, niepodważalnych aksjomatów i wówczas jako oczywiste (niekontrowersyjne) nie znajdują wyraźnego odzwierciedlenia w normach konstytucyjnych (np. brak wyraźnego wysłowienia zasady demokracji czy suwerenności narodu w konstytucji USA)

4. Zasady ustrojowe • Niekiedy zasady ustrojowe są wypracowane w długotrwałym kompromisie lub są wyrazem zwycięstwa jednej z kilku równorzędnych, występujących w życiu społecznym i politycznym opcji. Wówczas wyraźne zapisanie zasady ustrojowej w konstytucji jest wyrazem (zapisem) tego kompromisu (np. zasada systemu parlamentarno gabinetowego z tzw. nachyleniem prezydenckim w polskiej konstytucji z 1997r.) lub zwycięstwa określonej opcji ustrojowej (np. zasada republikańskiej formy ustroju w konstytucji III Republiki Francuskiej)

5. Zasady ustrojowe • Niekiedy natomiast negatywne następstwa działania systemu ustrojowego opartego o określone zasady ustrojowe sprawiają, iż w reakcji na źle ocenianą przeszłość ustrojową, zapisywane są w konstytucji zasady ustrojowe, których celem jest także zamanifestowanie nie tylko zasad nowego systemu ustrojowego lecz także wyraźne odcięcie się od praktyki przeszłości. • Przykładowo, zasada zwierzchnictwa prezydenta RP w konstytucji kwietniowej z 1935r. była traktowana jako odreagowanie na zasadę systemu parlamentarnego w konstytucji marcowej z 1921r. • Podobnie zasada demokracji w konstytucji Hiszpanii z 1978r. była manifestacją odejścia od systemu frankistowskiego.

6. Zasady ustrojowe • Współczesne państwa demokratyczne opierają swoje ustroje na zasadach, których katalog ulega zmianie i często jest wyrażony w różnych formach: a) są wyraźnie zadeklarowane w konstytucji (niektóre konstytucje zawierają rozdziały poświęcone zasadom ustrojowym, zasady explicite), b) są wyrażone w formie rozproszonych norm w tekście konstytucji, podlegając interpretacji (zasady wyrażone implicite), c) wynikają z orzecznictwa (sądów lub organów quasi – sądowych), szczególnie orzecznictwa konstytucyjnego (w Polsce np. zasada ochrony praw słusznie nabytych), d) są ukształtowane w prawie zwyczajowym.

7. Zasady ustrojowe • Istnieje wiele klasyfikacji zasad ustrojowych, podobnie jak wiele koncepcji samej konstrukcji zasady ustrojowej. Jednak patrząc na treść konstytucji dostrzec możemy generalnie dwie grupy zasad: a) zasady odnoszące się mechanizmu działania aparatu państwowego (są to historycznie zasady wcześniejsze) oraz b) zasady odnoszące się do organizacji społeczeństwa i pozycji jednostki, a także zasady odnoszące się do życia gospodarczego. • Niektóre z zasad mieszczą się w obu kategoriach np. zasada wolności mediów warunkuje w istotnym stopniu pozycję Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji. Podobnie zasad pluralizmu politycznego zasadniczo odnosząca się do politycznej aktywności obywateli ma wpływ na strukturę i mechanizmy działania licznych organów władzy publicznej np. Sejmu i Senatu.

8. Zasady ustrojowe • Do zasad ustrojowych współczesnych państw demokratycznych zaliczamy m.in.: - zasadę suwerenności narodu (ale wyjątkowy na tym tle jest przykład brytyjski gdzie formalnie obowiązuje zasada, że suwerenem jest monarcha w parlamencie), - zasadę pluralizmu i poszanowania praw mniejszości, - zasadę państwa prawnego, - niekiedy wskazuje się także zasadę podziału władzy (choć wywołuje to dyskusję) - oparcie stosunków między państwem a obywatelami na zasadzie katalogu praw i wolności jednostki, - zasada odpowiedzialności władzy za jej działania

9. Zasada suwerenności narodu • Geneza: przełom Średniowiecza i Odrodzenia, poszukiwanie uzasadnienia dla tworzenia samodzielnych bytów państwowych, dającego podstawę do wyzwolenia państw spod władzy cesarstwa i papiestwa. • Moment historyczny powstania koncepcji suwerenności prowadził do połączenia w jednym pojęciu suwerenności monarchy aspektu wewnętrznego i zewnętrznego suwerenności (suwerenność to władza najwyższa i nieograniczona w stosunkach wewnętrznych i zewnętrznych państwa • Utrwala się pogląd o władzy suwerena jako władzy rozkazywania najwyższej, niezależnej i nieograniczonej co współcześnie traktowane jest jako klasyczne ujęcie suwerenności.

10. Zasada suwerenności narodu • Pojęcie suwerenności uległo przekształceniu na skutek Wielkiej Rewolucji Francuskiej; zróżnicowaniu uległo pojęcie suwerenności (suwerenność narodu i suwerenność państwa) jaki i podmiotu suwerenności (zbiorowy podmiot suwerenności w miejsce jednostki). • Spór o podmiot w pojęciu „suwerenności narodu” - naród traktowany jako byt idealny, odcięty od procesu rządzenia; pogląd dominujący w okresie państwa liberalnego, - utożsamianie suwerena z klasą społeczną w myśli marksistowskiej, - zrównanie pojęcia narodu z pojęciem danej grupy etnicznej właściwe dla różnych odmian nacjonalizmów, - interpretacja pojęcia narodu (ludu) jako wspólnoty ogółu obywateli zamieszkujących dane terytorium państwowe, aktualnie żyjącej generacji – tzw. socjologiczne lub polityczne ujęcie narodu).

11. Zasada suwerenności Narodu • Wyrok Trybunału Konstytucyjnego K 15/04 • „Konstytucja posługuje się pojęciem Narodu wsensie politycznym, a nie etnicznym i w rozumieniu norm konstytucyjnych, u podstaw których legło sformułowanie preambuły do Konstytucji stwierdzające „my, Naród Polski – wszyscy obywatele Rzeczypospolitej”, pojęcie Naród określa wspólnotę, którą tworzą obywatele Rzeczypospolitej” • Warto jednak pamiętać, że problem mniejszości etnicznych (ochrona praw mniejszości etnicznych) został przez Konstytucję RP dostrzeżony w art. 35, co oznacza dostrzeżenie zróżnicowania etnicznego Polaków.

12. Zasada suwerenności narodu • Przykłady współczesnego ujęcia suwerenności w niektórych konstytucjach. • Art. 4 Konstytucji RP „1. Władza zwierzchnia w Rzeczypospolitej Polskiej należy do Narodu. 2. Naród sprawuje władzę przez swoich przedstawicieli lub bezpośrednio.” • Preambuła do Konstytucji RP „(…) my, Naród Polski – wszyscy obywatele Rzeczypospolitej …” • Art. 20 niemieckiej UZ „Wszelka władza państwowa pochodzi od narodu. Naród sprawuje ją poprzez wybory, głosowania oraz przez specjalne organy ustawodawstwa, władzy wykonawczej i wymiaru sprawiedliwości” (Art. 1 Godność człowieka jest nienaruszalna. Jej poszanowanie i ochrona jest obowiązkiem całej władzy państwowej). • Art. 30 Konstytucji Belgii „Wszelka władza pochodzi od Narodu” • Art. 1 Konstytucji Hiszpanii „Suwerenność narodowa spoczywa w ludzie hiszpańskim z którego wypływają władze państwa” • Art. 1 Konstytucji Włoch „Suwerenność należy do ludu, który wykonuje ją w formach i w granicach określonych w konstytucji” • Art. 2 Konstytucji Słowacji „Władza państwowa pochodzi od obywateli, którzy wykonują ją poprzez wybranych przedstawicieli albo bezpośrednio” • Art. 1 Konstytucji Chorwacji „W Republice Chorwacji władza pochodzi od narodu i należy do narodu jako wspólnoty wolnych i równych obywateli”

13. Zasada suwerenności Narodu • Wyrok Trybunału Konstytucyjnego (TK) K 15/04: • „Artykuł 4 Konstytucji formułuje zasadę zwierzchnictwa Narodu, której treścią jest uznanie woli Narodu jako jedynego źródła władzy i sposobu legitymizowania sprawowania władzy. Oznacza ona, że źródłem władzy w Rzeczypospolitej Polskiej nie może być jednostka, grupa społeczna ani organizacja”.

14. Zasada suwerenności narodu • Kontrowersje wokół współczesnego pojęcia podmiotu suwerenności • uzależnienie pojęcia narodu od pojęcia obywatelstwa, które jest pojęciem prawnym, w kształcie nadanym przez ustawodawcę, • pytanie o miejsce obywateli, którzy pozbawieni są praw wyborczych, • wpływ tak ujętego suwerena na status jednostki, czy suweren może bezkarnie ograniczać prawa jednostki (zderzenie zasady suwerenności z zasadą godności jednostki ludzkiej).

15. Zasada suwerenności narodu • Cechy pojęcia suwerenności narodu: • pozaprawny charakter suwerenności, pierwotność suwerenności względem prawa, co oznacza, że teksty konstytucji mają względem pojęcia suwerenności jedynie charakter deklaratoryjny, • Aspekt negatywny suwerenności narodu, wykluczający możliwość przyjęcia pozycji suwerena przez grupę, klasę czy inny węższy podmiot • Aspekt pozytywny suwerenności narodu, rozumiany jako obowiązek oparcia swoich działań przez organy państwa, organizacje, instytucje i obywateli na pojęciu dobra wspólnego; por. art. 1 Konstytucji RP „Rzeczpospolita Polska jest dobrem wspólnym wszystkich obywateli”, • Całowładność jako cecha obejmująca zwierzchnictwo terytorialne ( i personalne suwerenna, pozwalająca na swobodne kształtowanie stosunków prawnych przez suwerena; jednak wskazuje się na pewne ograniczenia tej cechy wynikające ze statusu jednostki jako kształtowanego przez kategorię niezależną od suwerenności narodu czyli godność jednostki ludzkiej; • Samowładność, jako samodzielne i niezależne od innych czynników zewnętrznych kształtowanie stosunków państwowych; jednak rozwój stosunków międzynarodowych i prawa międzynarodowego sprawia, że bezwarunkowe ujmowanie samowładności staje się niemożliwe ze względu na ograniczenia jakim podlega wykonywanie suwerenności narodu.

16. Formy sprawowania władzy przez Naród • Art. 4 ust. 2 Konstytucji RP • „Naród sprawuje władzę przez swoich przedstawicieli lub bezpośrednio.” Orzeczenie TK K 17/98 „Art. 4 ust. 2 Konstytucji wskazuje formy sprawowania władzy przez Naród – podmiot suwerenności” Wyrok TK K 31/06 „Art. 4 Konstytucji głoszący, że „władza zwierzchnia w Rzeczypospolitej Polskiej należy do Narodu”, dopuszcza obydwa sposoby sprawowania władzy przez przedstawicieli lub bezpośrednio (ust. 2). Nie ulega jednak wątpliwości, że sprawowanie władzy przez przedstawicieli jest na tle obowiązującego systemu konstytucyjnego zasadą, a bezpośrednie sprawowanie władzy przez suwerena (referendum, inicjatywa ustawodawcza) – wyjątkiem.

17. Formy sprawowania władzy przez Naród Demokracja bezpośrednia – rządzenie w oparciu o osobisty udział zbiorowego podmiotu suwerenności. Przykłady historyczne: Eklezja czyli zgromadzenie wolnych Ateńczyków Demokracja wiecowa w plemionach germańskich Landsgemeinde (zgromadzenie ludowe) w kantonach szwajcarskich

18. Formy wykonywania suwerenności przez naród • Współcześnie bezpośrednie rządzenie przez suwerena jest trudne do przeprowadzenia przede wszystkim ze względu na: • złożoność spraw stanowiących przedmiot rządzenia, wymagającą często specjalistycznej wiedzy, • rozległość terytorialną państw, • liczbę obywateli mogących potencjalnie uczestniczyć w rządzeniu

19. Formy wykonywania suwerenności przez naród • Wyjątkowo znane są przypadki osobistego uczestnictwa ogółu obywateli w podejmowaniu rozstrzygnięć o charakterze publicznym np.: • zgromadzenia parafialne w Anglii i Walii w parafiach liczących mniej 300 mieszkańców • Town-meetings w małych miejscowościach Connecticut i Rhode Island • Landsgemeinde w kantonach Glarus i Appenzell Innerrhoden oraz na poziomie gminnym, Główne zastrzeżenia dotyczą: - braku zagwarantowania anonimowości uczestników, - zwraca się także uwagę, że nie jest to forma działania suwerena lecz mieszkańców zarządzających sprawami publicznymi bezpośrednio nich dotyczącymi.

20. Formy wykonywania suwerenności przez naród • Instytucje demokracji bezpośredniej jako instytucje prawne, które umożliwiają obywatelom uczestniczenie w rozstrzygnięciach spraw publicznych o jednostkowym charakterze i ograniczonym przedmiotowo charakterze: • referendum, • inicjatywa ludowa, • veto ludowe, • recall,

21. Formy wykonywania suwerenności przez naród • Zalety instytucji demokracji bezpośredniej: • pozwalają uzyskać autentyczny pogląd ogółu obywateli w danej sprawie, • chronią obywateli przez przypadkowymi, nieprzemyślanymi decyzjami organów władzy publicznej i są wykorzystywane jako forma kontroli organów władzy publicznej, • umożliwiają wypowiedzenie się (publiczną debatę) ogółu obywateli w sprawach istotnych dla życia społecznego, • sprzyja powstawaniu więzi społecznych właściwych społeczeństwu obywatelskiemu, • zwiększa poczucie obywateli jako podmiotu życia politycznego.

22. Formy wykonywania suwerenności przez naród • Wady instytucji demokracji pośredniej: • osłabiają instytucje demokracji przedstawicielskiej, tworząc złudne poczucie możliwej alternatywy dla tych instytucji, • upraszczają proces decyzyjny, sprowadzając udział obywateli do akceptacji rozwiązań wcześniej wypracowanych przez organy publiczne, • mogą być dogodnym środkiem manipulacji obywatelami przez organy publiczne, • przekazują decyzje w ręce osób nieprzygotowanych do rządzenia i nie mających rozeznania w sprawach rządzenia.

23. Formy wykonywania suwerenności przez naród • Referendum - osobiste decydowanie przez osoby uprawnione w drodze głosowania o sprawach publicznych. • Rodzaje referendów: • kryterium zasięgu terytorialnego: referendum ogólnokrajowe i referendum lokalne, • kryterium prawnej wymagalności (występowania obowiązku prawnego przeprowadzenia referendum): referendum obligatoryjne i referendum fakultatywne, • kryterium momentu zastosowania referendum w procesie stanowienia prawa: referenda wstępne (ante legem), referenda ratyfikacyjne (post legem), referenda w sprawie uchylenia aktu prawnego, • kryterium mocy wiążącej rozstrzygnięcia referendalnego: referenda rozstrzygające (stanowiące) i referenda konsultatywne (opiniodawcze) • kryterium przedmiotu referendum: konstytucyjne (Massachusetts 1783, Francja 1793), ustawodawcze (kanton St.Gallen 1831), finansowe, administracyjne

24. Formy wykonywania suwerenności przez naród • Plebiscyt jako 1) szczególny rodzaj głosowania powszechnego zarządzanego w celu wyrażenia poparcia dla organu władzy lub 2) głosowania dla którego podstawą prawną jest norma prawa międzynarodowego, np. w sprawach dotyczących przynależności państwowej określonego terytorium. Inicjatywa ludowa – uprawnienie określonej liczby ludności do wszczęcia postępowania ustawodawczego. • Rodzaje inicjatywy ludowej: • kryterium przedmiotu inicjatywy: inicjatywa konstytucyjna i inicjatywa ustawodawcza • kryterium formy inicjatywy: inicjatywa sformułowana i inicjatywa niesformułowana Występuje m.in. w 22 stanach USA, w Szwajcarii, we Włoszech, w Polsce. Veto ludowe – uprawnienie określonej liczby ludności do zgłoszenia sprzeciwu wobec uchwalonej ustawy, w wyniku czego konieczne staje się przeprowadzenie referendum w tej sprawie

25. Formy wykonywania suwerenności przez naród • Recall – uprawnienie grupy obywateli do wystąpienia z żądaniem przeprowadzenia głosowania powszechnego w sprawie odwołania funkcjonariusza publicznego w Stanach Zjednoczonych • Konsultacje społeczne – zasięgnięcie opinii obywateli w sprawie przyszłych działań faktycznych lub prawnych podejmowanych przez władze publiczne; wynik konsultacji nie ma prawnie wiążącego charakteru; w Polsce wynikają m.in. z ustawy o związkach zawodowych.

26. Formy wykonywania suwerenności przez naród • Instytucje demokracji bezpośredniej w Konstytucji RP. • Art. 4 ust. 2. Naród sprawuje władzę przez swoich przedstawicieli lub bezpośrednio.” • Podstawa konstytucyjna referendum • Art.125 W sprawach o szczególnym znaczeniu dla państwa może być przeprowadzone referendum ogólnokrajowe” • Art.90 ust. 3 Wyrażenie zgody na ratyfikację takiej umowy (tzn. umowy międzynarodowej przekazującej organizacji międzynarodowej lub organowi międzynarodowemu kompetencje organów władzy państwowej w niektórych sprawach) może być uchwalone w referendum ogólnokrajowym zgodnie z przepisem art. 125 • Art. 235 ust. 6 Jeżeli ustawa o zmianie Konstytucji dotyczy przepisów rozdziału I, II lub XII podmioty określone w ust. 1 (Prezydent, Senat lub grupa co najmniej 1/5 ustawowej liczby posłów) mogą zażądać, w terminie 45 dni od dnia uchwalenia ustawy przez Senat, przeprowadzenia referendum zatwierdzającego.

27. Formy wykonywania suwerenności przez naród • Podstawa konstytucyjna obywatelskiej inicjatywy ustawodawczej • Art. 118 ust. 2 Konstytucji RP • „Inicjatywa ustawodawcza przysługuje również grupie co najmniej 100 000 obywateli mających prawo wybierania do Sejmu. Tryb postępowania w tej sprawie określa ustawa.” • Demokracja przedstawicielska (reprezentatywna) Wybory jako sposób wyłaniania przedstawicieli, współcześnie dokonywane na podstawie głosowania, w którym wyrażane jest poparcie dla kandydata lub listy kandydatów (ugrupowania politycznego. Funkcje wyborów: • ujawnienie preferencji politycznych i personalnych wyborców, • ukształtowanie składu osobowego organów władzy publicznej państwa powoływanych w wyniku wyborów, • uzyskanie przez organy władzy publicznej demokratycznej legitymacji do rządzenia, • kontrola poczynań osób i organów wybieranych w wyborach, • zapewnienie wpływu obywateli na postępowanie organów.

28. Formy wykonywania suwerenności przez naród • Rodzaje wyborów: • wybory powszechne (w znaczeniu: ogólnokrajowe), przeprowadzane na terytorium całego państwa, najczęściej do organów centralnych państwa, • wybory lokalne, przeprowadzane do lokalnych organów władzy publicznej, • wybory ponowne, przeprowadzane na skutek całkowitego lub częściowego unieważnienia wyborów, • wybory uzupełniające, przeprowadzane w skutek wygaśnięcia mandatu obsadzonego w danym okręgu wyborczym.

29. Wybory jako metoda demokratyczna wyłaniania organów państwa oraz wyrażania woli przez suwerena mogą być charakteryzowane z punktu widzenia: podmiotowego – jako zbiór uprawnień jednostki związanych z wyborem organów władzy publicznej, głównie o charakterze przedstawicielskim (parlament); w Polsce na poziomie konstytucyjnym jest to przede wszystkim art. 62 i art. 99 Konstytucji, oraz liczne normy ustawowe, głównie ordynacji wyborczych; przedmiotowego – jako zespół norm regulujących procedurę wyborczą; w Polsce na poziomie konstytucyjnym są to przede wszystkim art. 96, 97, 98, 100 i 101 Konstytucji oraz liczne normy ustawowe, przede wszystkim zawarte w ordynacjach wyborczych.

30. Zasada reprezentacji politycznej (zasada przedstawicielskiej formy władzy) • Naród jako suweren może działać samodzielnie jedynie incydentalnie, poprzez instytucje demokracji bezpośredniej. • Art. 4 ust. 2 Konstytucji RP „Naród sprawuje władzę przez swoich przedstawicieli lub bezpośrednio.” Trybunał Konstytucyjny w wyroku z 3 listopada 2006r. (K 31/06): „sprawowanie władzy przez przedstawicieli jest na tle obowiązującego systemu konstytucyjnego zasadą, a bezpośrednie sprawowanie władzy przez suwerena (referendum, obywatelska inicjatywa ustawodawcza) – wyjątkiem” Przemawiają za tym także, obok względów praktycznych: hierarchizacja form sprawowania władzy w art. 4 ust. 2 jak i kolejność regulacji Sejmu i Senatu oraz instytucji referendum.

31. Zasada reprezentacji politycznej (zasada przedstawicielskiej formy władzy) • Reprezentacja jako zasada konstytucyjna - wykonywanie władzy państwowej w imieniu narodu, przez konstytucyjnie określone organy państwa jest znana systemowi ustrojowemu Polski i większości państw demokratycznych; • Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 26 maja 1998r. (K 17/98) „ Przedstawicielami Narodu są przede wszystkim posłowie i senatorowie oraz Prezydent. W szerokim znaczeniu przedstawicielami Narodu są również inne osoby wchodzące w skład organów władzy publicznej, które nie pochodzą z wyborów, jeżeli organy te zostały powołane przez Konstytucję do realizacji woli Narodu, a ich działalność – poddana w sposób mniej lub bardziej bezpośredni kontroli społeczeństwa.”

32. Zasada reprezentacji politycznej (zasada przedstawicielskiej formy władzy) Brak jednoznacznego poglądu doktryny prawa co do przedstawicielskiego charakteru Prezydenta; w opinii L. Garlickiego i K. Wojtyczka przesądza o tym charakterze wybór w wyborach powszechnych (wzgląd materialny); inni autorzy wskazują na brak w konstytucji charakterystyki Prezydenta jako przedstawiciela narodu i nazwania go przedstawicielem (najwyższym) państwa (wzgląd formalny) oraz na fakt, iż jest on organem monokratycznym. Cd. wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 26 maja 1998r. (K 17/98): • „Również samorząd terytorialny można uznać za jedną z form szeroko rozumianej demokracji przedstawicielskiej, a rady gminy – za organy wyrażające wolę tej części Narodu, która zamieszkuje obszar danej gminy.” • Ten pogląd wywołuje kontrowersje w doktrynie prawa konstytucyjnego (B. Banaszak, L. Garlicki), gdyż zwraca się uwagę, że podmiotem władzy lokalnej jest wspólnota samorządowa.

33. Zasada reprezentacji politycznej (zasada przedstawicielskiej formy władzy) • (…) „O naruszeniu art. 4 ust. 2 Konstytucji można byłoby mówić wtedy, gdyby całokształt obowiązujących regulacji prowadził do uniemożliwienia kontroli Narodu nad organami władzy publicznej” Optymalne warunki prawidłowej reprezentacji: • demokratyczna procedura wyboru organu (zasada powszechności wyborów, zasada równości wyborów, zasada wolności wyborów, zasada tajności głosowania) • wieloosobowa struktura organu reprezentacji narodu, pozwalająca na odzwierciedlenie różnorodności i poglądów suwerena, • kadencyjność gwarantująca okresową odnawialność składu i legitymacji do rządzenia, • oparcie systemu politycznego na zasadzie pluralizmu politycznego, • silna pozycja ustrojowa i kompetencje organu będącego reprezentacją narodu.

34. Zasada demokratycznego państwa prawnego • Art. 2 Rzeczpospolita Polska jest demokratycznym państwem prawnym, urzeczywistniającym zasady sprawiedliwości społecznej • Dwa obszary występowania pojęcia państwa prawnego: a) obszar doktrynalny: • początki u schyłku XVIII w., jako element ideologii oświeceniowej oraz dorobek Rewolucji Francuskiej, traktujący prawo jako czynnik ograniczający władzę absolutystyczną, zabezpieczenie przed władzą samowolną, • termin „państwo prawne” (Rechtsstaat) zostało po raz pierwszy użyte przez W. Placidusa w 1798r. dla oznaczenia państwa szanującego uprawnienia obywateli, • zasada państwa prawnego została rozbudowana przez ideologów konstytucjonalizmu i liberalizmu (I.Kant, R. von Mohl), a następnie pozytywizm prawniczy,

35. Zasada demokratycznego państwa prawnego • dwa nurty rozważań w doktrynie państwa prawnego: 1) formalny, kładący nacisk na aspekty proceduralne tworzenia prawa (np. zasada prymatu konstytucji, sądowa kontrola aktów administracji, niezawisłość sądownictwa) oraz traktująca prawo jako instrument działania państwa, prawo jako źródło praw jednostki 2) materialny, zwracający uwagę na treść stanowionego prawa, konieczność „nasączenia” doktryny demokratyczną aksjologią stąd łączenie zasady państwa prawnego z postulatem państwa demokratycznego, respektującego prawa i wolności jednostki, których źródłem jest godność człowieka

36. Zasada demokratycznego państwa prawnego • b) obszar normatywny – pierwsza regulacja w Ustawie Zasadniczej Niemiec (art. 20 i 28), następnie konstytucji Portugalii (preambuła i art. 2 ), Hiszpanii (preambuła i art. 1), Brazylii (1988r.) i Finlandii (1999r.), • W polskim konstytucjonalizmie zasada demokratycznego państwa prawnego została przyjęta 29 grudnia 1989r., w nowelizacji konstytucji z 22 lipca 1952r. i miała w sposób syntetyczny wyrażać jakościową zmianę charakteru ustrojowego państwa,

37. Zasada demokratycznego państwa prawnego • Zasada demokratycznego państwa prawnego w konfrontacji z brakiem szeregu postanowień dawnej konstytucji państwa socjalistycznego (tzw. milczenie konstytucji) właściwych dla nowego ustroju zmusiła Trybunał Konstytucyjny do potraktowania tej zasady jako klauzuli generalnej, będącej syntezą reguł i wartości właściwych demokratycznemu państwu prawnemu • Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego dekodowało z zasady demokratycznego państwa prawnego w latach 1990 – 1997 zasady i wartości, które nie były wyrażone bezpośrednio w konstytucji:

38. Zasada demokratycznego państwa prawnego • zasada zaufania obywatela do państwa i stanowionego przez nie prawa, w tym: - zasada niedziałania prawa wstecz, - zasada zachowania vacatio legis, - zasada ochrony praw słusznie nabytych, • zasada nullum crimen sine lege, • zasada podziału władzy, • zasada proporcjonalności, • prawo do sądu, • zasada dwuinstancyjności postępowania sądowego, • prawo do prywatności, • prawo do życia.

39. Zasada demokratycznego państwa prawnego • Konstytucja z 2 kwietnia 1997r. powtórzyła zasadę demokratycznego państwa prawnego w art. 2: „Rzeczpospolita Polska jest demokratycznym państwem prawnym, urzeczywistniającym zasady sprawiedliwości społecznej” Jednocześnie nadała status konstytucyjny części zasad dekodowanych wcześniej przez Trybunał Konstytucyjny; należą do nich m.in. - zasada podziału władzy (art. 10), - zasada proporcjonalności ograniczeń konstytucyjnych praw i wolności (art. 31), - prawo do życia (art. 38), - zasada nullum crimen sine lege (art. 42), - prawo do sądu (art. 45), - prawo do prywatności (art. 47), - co najmniej dwuinstancyjność postępowania sądowego (art. 176).

40. Zasada demokratycznego państwa prawnego • Orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego K 26/97: „Obecnie pewne zasady i reguły znajdują wyraz zarówno w ogólnej klauzuli art. 2 Konstytucji jak też – niekiedy w sposób znacznie konkretniejszy – w dalszych szczegółowych postanowieniach tego aktu. Inne zasady i reguły, których nie powtórzonow dalszym tekście Konstytucji, wynikają tak jak poprzednio - z ogólnej treści klauzuli demokratycznego państwa prawnego”

41. Zasada demokratycznego państwa prawnego • Zasady dekodowanewspółcześnie przez TK z zasady demokratycznego państwa prawnego: • Zasada ochrony zaufania do państwa i stanowionego przez nie prawa: „zasada <ta> od dawna traktowana była przez Trybunał Konstytucyjny jako oczywista cecha demokratycznego państwa prawnego” (K 36/98); - „przestrzeganie tej zasady ma szczególne znaczeniew sytuacji, w której ma miejsce zmiana dotychczas obowiązujących przepisów, zwłaszcza zaś tych, które znalazły już zastosowanie jako czynnik kształtujący sytuację prawną ich adresatów” (K 4/99), - jej zasadą kierunkową „jest zasada poszanowania praw niewadliwie nabytych (…) zakazująca arbitralnegoznoszenia lub ograniczania praw podmiotowych przysługujących jednostce, zarówno publicznych jak i prywatnych” (SK 12/03),

42. Zasada demokratycznego państwa prawnego • „Zasada ochrony zaufania obywatela do państwa i do prawa, określana także jako zasada lojalności państwa do obywatela, wyraża się w takim stanowieniu i stosowaniu prawa, by nie stawało się ono swoistą pułapką dla obywatela i aby mógł on układać swoje sprawy w zaufaniu, iż nie naraża się na prawne skutki, których nie mógł przewidzieć w momencie podejmowania decyzji i działań oraz w przekonaniu, iż jego działania podejmowane zgodnie z obowiązującym prawem będą także w przyszłości uznawane przez porządek prawny” (K 27/00)

43. Zasada demokratycznego państwa prawnego • „Konieczność respektowania zasady ochrony zaufania do państwa i stanowionego przezeń prawa wywiedziona z zasady demokratycznego państwa prawnego obejmuje zakaz tworzenia prawa, które wprowadzałoby pozorne instytucje prawne. Brak możliwości realizacji prawa w granicach określonych przez ustawodawcę jest przejawem tworzenia pozornej instytucji prawnej” (K 33/02) • „Złamanie swego rodzaju przyrzeczenia, wyrażonego w ustawie, musi być uznane za wyraz szczególnej nieodpowiedzialności władzy publicznej i tym samym rażące naruszenie jednego z fundamentów zasady państwa prawa” (K 4/05) • „Zasada ta wyznacza sytuację prawną nie tylko obywateli, ale również cudzoziemców i innych podmiotów prywatnych znajdujących się pod władzą Rzeczypospolitej Polskiej” (K 45/01)

44. Zasada demokratycznego państwa prawnego • b) Zasada ochrony praw słusznie nabytych: • „Zasada ta zakazuje arbitralnego znoszenia lub ograniczania praw podmiotowych przysługujących jednostce lub innym podmiotom prywatnym występującym w obrocie prawnym, (…) zapewnia ochronę praw podmiotowych – zarówno publicznych jak i prywatnych” (K 5/99) • „Zasada ta nie oznacza nienaruszalności tych praw. Zasada ochrony praw nabytych nie ma charakteru absolutnego i nie wyklucza stanowienia regulacji mniej korzystnych dla jednostki (…) jest to dopuszczalne w szczególności w okolicznościach, gdy przemawia za tym inna zasada prawnokonstytucyjna, gdy ze względów obiektywnych zachodzi potrzeba dania pierwszeństwa określonej wartości chronionej bądź znajdującej oparcie w przepisach Konstytucji.” (K 5/99)

45. Zasada demokratycznego państwa prawnego • c) Zasada niedziałania prawa wstecz – lex retro non agit. - ”zasada ta jest dyrektywą postępowania organów prawodawczych, polegającą na zakazie stanowienia norm prawnych, które nakazywałyby stosować nowe ustanowione normy prawne do zdarzeń, które miały miejsce przed wejściem w życie nowo ustanowionych norm prawnych. Nadanie normom mocy wstecznej następuje gdy ustawodawca nakazuje kwalifikować według norm nowych zdarzenia zaistniałe przed wejściem tych norm w życie” (K 29/01) - „Zasada nieretroaktywności prawa nie ma charakteru absolutnego i w szczególnie uzasadnionych przypadkach może być naruszona (…), jej złamanie możliwe jest jedynie w sytuacjach wyjątkowych, a przemawiać za tym musi inna zasada prawnokonstytucyjna” (K 29/01)

46. Zasada demokratycznego państwa prawnego • d) Nakaz zachowania odpowiedniej vacatio legis • „TK podkreśla konieczność oddzielenia dnia ogłoszenia aktu normatywnego od dnia jego wejścia w życie odpowiednio długim okresem czasu. Zachowanie takiego okresu, określanego zazwyczaj nazwą vacatio legis ma na celu umożliwienie adresatom aktu normatywnego zapoznanie się z treścią nowych unormowań i dostosowanie do nich swych przyszłych zachowań” (K 4/99) • Niezależnie od nakazu ustanowienia odpowiedniej vacatio legis, Konstytucja wymaga też, by sytuacja prawna osób dotkniętych nowa regulacją była poddana takim przepisom przejściowym, by mogły mieć one czas na dokończenie przedsięwzięć podjętych na podstawie wcześniejszej regulacji, w przeświadczeniu, że będzie ona miała charakter stabilny”.

47. Zasada demokratycznego państwa prawnego - „Nakaz zachowania odpowiedniego vacatio legis nie ma charakteru bezwzględnego. Ustawodawca może zrezygnować z vacatio legis jeżeli przemawia za tym ważny interes publiczny, którego nie można równoważyć interesem jednostki.”(K 18/99)

48. Zasada demokratycznego państwa prawnego • e) Zasada określoności przepisów prawa - „Naruszeniem Konstytucji jest stanowienie przepisów niejasnych, wieloznacznych, które nie pozwalają obywatelowi na przewidzenie konsekwencji prawnych jego zachowań. Należyta poprawność, precyzyjność i jasność przepisów prawnych ma szczególne znaczenie, gdy chodzi o ochronę konstytucyjnych praw i wolności człowieka i obywatela. Adresat normy prawnej musi wiedzieć, jakie jego zachowanie i z jakich przyczyn ma znaczenie prawne” (K 6/02)

49. Zasada demokratycznego państwa prawnego • „Zasady przyzwoitej legislacji obejmują między innymi wymaganie określoności przepisów, które muszą być formułowane w sposób poprawny, precyzyjny i jasny” (K 24/00) • „Z wyrażonej w art. 2 Konstytucji zasady państwa prawnego wynika nakaz przestrzegania przez ustawodawcę zasad poprawnej legislacji. Nakaz ten funkcjonalnie związany jest z zasadami pewności i bezpieczeństwa prawnego oraz ochrony zaufania do państwa i prawa” (K 33/00)

50. Zasada demokratycznego państwa prawnego - „Dla oceny zgodności sformułowania określonego przepisu prawa z wymaganiami poprawnej legislacji istotne są trzy założenia (test poprawności legislacyjnej). Po pierwsze, każdy przepis ograniczający konstytucyjne wolności lub prawa winien być sformułowany w sposób pozwalający jednoznacznie ustalić, kto i w jakiej sytuacji podlega ograniczeniom. Po drugie, przepis ten powinien być na tyle precyzyjny, aby zapewniona była jego jednolita wykładnia i stosowanie. Po trzecie, przepis taki powinien być tak ujęty, aby zakres jego zastosowania obejmowałtylko te sytuacje, w których działający racjonalnie ustawodawca istotnie zamierzał wprowadzić regulację ograniczającą korzystanie z konstytucyjnych praw i wolności.” (K 33/00)