Ytri reikistjörnurnar

1. Ytri reikistjörnurnar Gasrisarnir

2. Sameiginleg einkenni • Stórir gashnettir • Allar eru margfalt stærri en Jörðin og að mestu úr gasi. Svo utarlega í sólkerfinu er nógu kalt til að reikistjörnurnar geti haldið í mikinn lofthjúp. • Eðlismassi þeirra er um 1000 kg/m3. • Ekkert fast yfirborð. • Þær hafa ekki fast yfirborð heldur smá þéttast úr gasi í fastan kjarna. • Mörg tungl og hringir • Allar hafa þær mörg tungl og allar hafa þunna hringi út frá miðbaug en hringir Satúrnusar eru mestir og þeir einu sem sjást frá Jörðu.

3. Júpíter • Massi: 1,9 · 1027 kg = 318 MJ • Radíus: 71 398 km = 11,19 RJ • Eðlismassi: 1400 kg/m3 • Þyngdarhröðun: 26,9 m/s2 • Hiti við efstu skýjalög: -110°C • Fjarlægð frá sólu: 778,3 milljón km = 5,2 Au • Hringvik brautar: e = 0,048

4. Braut Júpíters • Sólnánd: 740,5 milljón km • Sólfirrð: 816,6 milljón km • Fer einn hring um sólu á 11,86 Jarðarárum • Snýst einn hring um sjálfan sig á 9,93 klst. • Mesti snúningshraði allra reikistjarnanna sem þýðir að Júpíter bólgnar þó nokkuð út um miðbaug og þrýstist saman á pólum. • Möndulhalli er 3,1° sem er það lítið að árstíðir koma ekki fram.

5. Lofthjúpur Júpíters • Er að mestu úr vetni (89,8%) en nokkuð af helíum. Nokkuð er af efnasamböndum sem innihalda vetni svo sem metangas, ammoníak og vatn. Þessi efnasambönd gefa skýjum lit sinn. • Hitinn hækkar eftir því sem neðar kemur og hver skýjategund er bundin við hæð. • Staðvindabelti skapa greinilega lagskiptingu.

6. Rauði bletturinn • Miklir stormar sjást í efstu lögum lofthjúpsins. • Mest áberandi er rauði bletturinn, mikill hvirfilbylur sem er stærri en Jörðin. • Vitað er að slíkir stormar geta varað í nokkur hundruð ár á Júpíter.

7. Segulsvið • Júpíter hefur mjög sterkt segulsvið sem fyrst var greint af Voyager-förunum. • Talið er að það myndist vegna rafstrauma í málmkenndum vetniskjarna stjörnunnar. • Er um 20 000 sinnum sterkara en segulsvið Jarðar.

8. Tungl Júpíters • Júpíter hefur yfir 60 þekkt tungl en aðeins 38 hafa nöfn. • Galileo sá fyrstur þau fjögur stærstu, Ganymedes, Callisto, Evrópu og Io. • Ganymedes er stærsta tungl sólkerfisins. • Flest eru mjög smá og talin vera loftsteinar sem Júpíter hefur fangað.

10. Shoemaker-Levy • Vegna stærðar seinnar hefur Júpíter sterkt aðdráttarafl. • Júpíter hrifsar því oft til sín loftsteina og halastjörnur sem berast utan úr geimi inn að miðju sólkerfisins. • Dæmi um það er Shoemaker-Levy halastjarnan sem lenti á Júpíter árið 1994.

12. Hringir Júpíters • Júpíter hefur hringi út frá miðju sinni. • Þeir eru mjög þunnir og mun minni umfangs en hjá Satúrnusi. • Frá Jörðu er horft á röndina á þeim og því uppgötvuðust þeir ekki fyrr en með Voyager 1 1979. • Þeir ná allt að 200 000 km út frá miðju Júpíters og eru fjögur innstu tunglin innan hringjanna.

14. Satúrnus • Massi: 5,69 · 1026 kg = 95 MJ • Radíus: 60 000 km = 9,41 RJ • Eðlismassi: 690 kg/m3 • Þyngdarhröðun: 11,5 m/s2 • Hiti við efstu skýjalög: -140°C • Fjarlægð frá sólu: 1427 milljón km = 9,54 Au • Hringvik brautar: e = 0,056

15. Braut Satúrnus • Sólnánd: 1350 milljón km • Sólfirrð: 1510 milljón km • Í svo mikilli fjarlægð er orkan sem berst frá Sólu aðeins um 1% af þeirri orku sem berst til Jarðar frá Sólu. • Fer einn hring um sólu á 29,46 Jarðarárum • Snýst einn hring um sjálfan sig á 10,66 klst. • Möndulhalli er 26,7° en hin mikla fjarlægð veldur því að árstíðabreytingar eru ekki miklar.

16. Lofthjúpur Satúrnusar • Er að mestu úr vetni (96,3%) en nokkuð af helíum og öðrum gastegundum (3,7%). • Hitinn hækkar eftir því sem neðar kemur og hver skýjategund er bundin við hæð. • Efst eru ammoníaks-ís ský. Neðar eru vatnsský en þau hafa enn ekki sést. • Staðvindabelti skapa greinilega lagskiptingu.

17. Dreka stormur • Miklir stormar sjást í efstu lögum lofthjúpsins. • Greinst hafa mikil þrumuveður í efstu skýjalögum. • Þar á meðal er Rauði drekastormurinn sem sást 2004.

18. Segulsvið • Satúrnus hefur segulsvið sem líkt og hjá Júpíter og Jörðinni beinir sólvindinum að pólunum. • Á myndinni má sjá suðurljós á suðurpól Satúrnusar.

19. Tungl Satúrnusar • Satúrnus hefur 34 þekkt tungl. • Flest eru mjög smá en eitt þeirra, Titan, er næst stærsta tungl sólkerfisins. • Nokkur tunglanna bera nöfn úr norrænni goðafræði, Narfi, Ýmir, Suttungur og Skaði.

21. Titan • Næst stærsta tungl sólkerfisins er Titan. • Hefur þéttan lofthjúp með skýjahulu sem ekki sést vel í gegnum. • Efri myndin er tekin af Hubble sjónaukanum en neðri af Cassini farinu. • Um áramótin 2004-2005 sendi Cassini farið kanna (Huygens) niður í gegnum skýjalög Titan.

25. Hringir Satúrnusar • Eitt aðaleinkenni Satúrnusar eru hringirnir. • Gerðir úr smágerðum rykkornum og ísmolum. • Eru lagskiptir og sumstaðar ganga tungl á milli þeirra.

26. Úranus • Massi: 8,7 · 1025 kg = 14,5 MJ • Radíus: 25 559 km = 4,01 RJ • Eðlismassi: 1190 kg/m3 • Þyngdarhröðun: 9,2 m/s2 • Hiti við efstu skýjalög: -214°C • Fjarlægð frá sólu: 2871 milljón km = 19,18 Au • Hringvik brautar: e = 0,047

27. Braut Úranusar • Sólnánd: 2740 milljón km • Sólfirrð: 3000 milljón km • Fer einn hring um sólu á 84 Jarðarárum • Snýst einn hring um sjálfan sig á 17,24 klst. • Möndulhalli er 98° þ.e. möndullinn er nærri því að vera samsíða brautarplaninu. Stundum snýr því norðurpóll að sólu, stundum suðurpóll og stundum miðbaugur.

29. Lofthjúpur Úranusar • Að mestu úr vetni (82,5%) en nokkuð af helíum (15,2%) og metan (2,3%) • Í efstu skýjalögum eru metanís agnir sem gleypa í sig rauðan lit frá sólu en endurvarpa bláum. Því verður stjarnan bláleit.

30. Veður • Greina má lagskiptingu í skýjafari og mikla hvirfilvinda líkt og hjá Júpíter. Þó ekki jafn stóra.

31. Tungl Úranusar • Úranus hefur 27 þekkt tungl. • Fimm stærstu fundust með sjónaukum á Jörðu. • Titania er stærst en Oberon lítið eitt minna.

32. Miranda

33. Hringir Úranusar • Úranus hefur 11 hringi en það er langt á milli þeirra. • Eru að mestu úr kolefnis og ryk ögnum sem gerir þá fremur dökka. • Þeir hafa ekki jafna hringlögun né liggja þeir samsíða miðbaug reikistjörnunnar. Líklega vegna þyngdaráhrifa tungla Úranusar.

35. Neptúnus • Massi: 1,03 · 1026 kg = 17,2 MJ • Radíus: 24 800 km = 3,89 RJ • Eðlismassi: 1660 kg/m3 • Þyngdarhröðun: 11,3 m/s2 • Hiti við efstu skýjalög: -200°C • Fjarlægð frá sólu: 4497 milljón km = 30,06 Au • Hringvik brautar: e = 0,009

36. Braut Neptúnusar • Sólnánd: 4440 milljón km • Sólfirrð: 4540 milljón km • Svo fjarri Sólu er birtan frá henni 900 sinnum minni en á Jörðu. • Fer einn hring um sólu á 164,8 Jarðarárum • Aðeins náð að klára einn hring frá því hún fannst árið 1846 • Snýst einn hring um sjálfan sig á 16,11 klst. • Möndulhalli er 28,3°. • Þrátt fyrir að vera mjög fjarri sólu virðast vera árstíðaskipti á Neptúnusi en þetta er óljóst því árstíðir eru langar. Nú virðist vera sumar á suðurhveli.

37. Lofthjúpur Neptúnusar • Að mestu vetni (79%) og helíum (18%). Smá af metani og öðrum gastegundum (3%). • Töluvert veður og mun meira en búast mætti við svo fjarri sólu. Orkan frá sólu dugir ekki til að knýja veðrakerfin. • Greinst hafa miklir stormar og vindhraði nærri miðbaug mælst allt að 2160 km/klst (600 m/s)

39. Tungl Neptúnusar • Neptúnus hefur 13 þekkt tungl. • Fjögur þeirra eru innan hringja reikistjörnunnar. • Langstærst er Triton.

40. Hringir Neptúnusar • Neptúnus hefur fimm þunna og efnislitla hringi úr óþekktu efni. • Þó er talið að efnið hafi komið frá nálægum tunglum. • Þeir eru svo þunnir að stjörnur skína í gegnum þá.

41. Sjö stærstu tunglin Sjö stærstu tunglin eru á stærð við bergreikistjörnurnar.

43. Samantekt