TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TP. HCM KHOA LỊCH SỬ

1. TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TP. HCMKHOA LỊCH SỬ Lịch sử thế giới cổ đại GVHD: TS.Trịnh Tiến Thuận Nhóm 12 Lê Hoàng Vũ Phan Xuân Quang Vinh Nguyễn Tấn Vũ Hoàng Hà Giang Bùi Đức Anh Phạm Thị Giàu Đỗ Thị Kim Giỏi

2. Mục lục IV- Thời kì cộng hoà V- Thời Kì đế chế VI- Văn hoá Rôma cổ đại

3. IV- THỜI KÌ CỘNG HOÀ • 1.Caûi caùch cua Xecviuùt tuliuùt vaø söï ra ñôøi cuûa nhaø nöôùc Roâma. • Giöõa theá kæ IV TCN,xecviuùt tuliuùt ñaõ theo caûi caùch cuûa Xoâloâng (Hi laïp) • Oâng ñaõ chi daân thaønh 6 ñaúng caáp khaùc nhau caên cöù theo möùc taøi saûn tö höõu: • {     Ñaüng  caáp thöù nhaát: coù taøi saûn ít nhaát 100.000 as • {     Ñaúng caáp thöù hai: coù taøi saûn ít nhaát 75.000 as • {     Ñaüng caáp thöù ba: coù taøi saûn ít nhaát 50.000 as • {     Ñaüng caáp thöù tö: coù taøi saûn ít nhaát 25.000 as • {     Ñaüng caáp thöù naêm:coù taøi saûn ít nhaát 11.000 as • {     Ñaüng caáp thöù saùu: nhöõng ngöôøi daân binh ngheøo • Toå chöùc ñoäi Xenturi cöù 100 binh sæ thì toå chöùc thaønh 1 Xeturi vaø moãi Xenturi coù quyeàn bieåu quyeát ôû ñaïi hoäi baèng 1 laù phieáu. • Veà maët haønh chính,tuliuùt xoùa boû 3 boä laïc cuõ thieát laäp ñôn vò haønh chính theo khu vöïc cö truù. • Caûi caùch cuûa tuliuùt böôùc ñaàu haïn cheá möùc ñoä nhaát ñònh söï caùch bieät giöõa nhöõng ngöôøi bình daân chính vaø Roâma goác.

5. 2.Söï thaønh laäp cheá ñoä coäng hoøa.nhöõng cuoäc ñaáu tranh tieáp tuïc cuûa nhöõng ngöôøi bình daân. • a.Söï thaønh laäp cheá ñoä coäng hoøa. • Vaøo khoaûng naêm 910 TCN, daân chuùng Roâma ñaõ noåi daäy khôûi nghóa chaám döùc thôøi kì vöông chính, môõ ñaàu thôøi kì môùi – thôøi kì coäng hoøa – trong lòch söû Roâma, chính quyeàn trôû thaønh “vieäc chung” . thieát cheá coäng hoøa ñöôïc thieát laäp. • Cô quan quyeàn löïc toái cao cuûa nhaø nöôùc coäng hoøa laø ñaïi hoäi nhaân daân Xeturi. Ñaïi hoäi Xeturi hoïp 1 naêm 2 laàn taïi quaõng tröôøng Macxô – quaõng tröôøng thaàn chieán tranh ñeå giaûi quyeát nhuõng vaán ñeà cô baûn cuûa xaõ hoäi Roâma. • b.Nhöõng cuoäc ñaáu tranh cuûa ngöôøi daân pôleùp • Caûi caùch cuûa tuliuùt böôùc ñaàu ñaõ xoùa boû ñöôïc söï taùch bieät giöõa ngöôøi pôleùp vaø potôrixi veà maët nguoàn goác huyeát toäc.nhöng vaãn chöa mang laïi cho ngöôøi pôleùp ñòa vò töông öùng vôùi vai troø, vò trí cuûa hoï trong xaõ hoäi. • Neáu tính töø caûi caùch cuûa tuliuùt (giöõa theá kæ VI TCN – 287 TCN ) cuoäc ñaáu tranh cuûa nhöõng ngöôøi bình daân pôleùp keùo saøi gaàn 300 naêm.

6. 3.Töø 1 thaønh bang non treû, Roâma trôû thaønh 1 ñeá quoác baù chuû khu vöïc Ñòa Trung Haûi. • Quaù trình baønh tröôùng cuûa Roâma ñaõ dieãn ra trong suoát gaàn 200 naêm vaø traûi qua 2 thôøi kì : thôøi kì Roâma thoáng nhaát baùn ñaûo Italia vaø thôøi kì vöôn ra khoáng cheá, laøm chuû caû khu vöïc Ñòa Trung Haûi. • a.Roâma thoáng nhaát baùn ñaûo Italia • Vuøng ñaát ñaàu tieân maø ngöôøi Roâma ñeå maét tôùi laø vuøng ñaát ñai cuûa ngöôøi EÂâtôruxcô ôû giöõa 2 soâng Aùcnoâ vaø Tibrô. • Traän kònh chieán cuoái cuøng giöõa ngöôøi Eâtôruxcô  vaø quaân Roâma ñaõ dieãn ra ôû thaønh Veâi – thaønh phoá naèm beân höõu ngaïn soâng Tibrô- quaân Roâma ñaõ vay haõm vaø taán coâng thaønh trong suoát 10 naêm (406 – 396 TCN ) • Thaønh Veâi cuûa ngöôøi Eâtôruxcô bò san phaúng, taát caû daân cö ñieàu bò bieán thaønh noâ leä. • Ñaàu theá kæ III TCN, ngöôøi Roâma ñaõ chieán thaéng Lucanium vaø Campanium ôû nieàn nam. • 280 TCN, Roâma ñaõ kòch chieán vôùi Tarentum, thaønh bang maïnh nhaát cuûa ngöôøi Hi Laïp ôû mieàn nam Italia. • 275 TCN ñöôïc coi la 2 naêm cuoái cuøng ñaùnh daáu söï hoaøn thaønh chinh phuïc toaøn boä Italia cuûa Roâma • b.Roâma vöôn leân giaønh chính quyeàn baù chuû khu vöïc Ñòa Trung haûi. • Roâma ñaõ khoâng döøng laïi ôû tham voïng môû roäng cöông vöïc, ngöôøi Roâma vaáp phaûi nhöõng trôû ngaïi: phía taây Ñòa Trung Haûi laø theá löïc cuûa Caùctagoâ, phía ñoâng  laø Makeâñoânia, Xiri. • c.Chieán trannh Roâma – caùctagoâ( 264 – 146 TCN ) • Lòch söû queân goïi cuoäc ñaáu tranh naøy laø cuoäc chieán tranh Punic,cuoäc chieán keùo daøi 120 naêm ( 264 – 146 TCN ) vaø laø cuoäc chieán tranh gian khoå, toán keùm nhaát cuûa Roâma.

7.  d. Chieán tranh Roâma – MakeâÑoânia (214 – 168 TCN ) chieán tranh Roâma – Xiri ( 192 – 189 TCN ) vaø quyeàn baù chuû cuûa Roâma ôû Ñòa Trung Haûi • 172 – 168 TCN, Roâma ñaõ lieân tuïc toå chöùc nhöõng cuoäc haønh quaân taán coâng quyeát lieät vôùi daõ taâm bieân Makeâñoânia thaønh 1 “ tinh “ cuûa ñeá cheá Roâma. • 264 – 146 TCN, bieán Ñòa Trung Haûi thaønh caùc “ ao nhaø “ cuûa Roâma. • C.4. Söï phaùt trieån kinh teá vaø cheá ñoä chieám noâ cuûa Roâma thôøi coäng hoøa • Nhöõng cuoäc chinh chieán vaø nhöõng thaéng lôïi lieân tieáp cuûa Roâma trong caùc cuoäc chieán ñaõ ñem laïi cho Roâma nguoàn lôïi phaåm heát söùc lôùn lao.nhöõng cuoäc chieán ñaõ ñem laïi cho Roâma soá löôïng tuø binh khoång loà ñeå bieán thaønh noâ leä phuïc vuï cho xaõ hoäi Roâma. • Taát caû nhöõng ñieàu ñoù gaây neân nhöõng bieán ñoäng heât söùc lôùn lao vaø saâu saéc trong ñôøi sioáng kinh teá vaø xaõ hoäi Roâma,taïo neân nhöõng tieàn ñeà heát söùc thuaän lôïi cho söï phaùt trieån kinh teá vaø cheá ñoä chieám noâ cuûa Roâma trong thôøi kì coäng hoøa.

8. Söï phaùt trieån kinh teá • Kinh teá noâng nghieäp • Neùt noåi baät cuûa kinh teá noâng nghieäp laø vieäc taâp trung cao ñoä ruoäng ñaát vaøo tay giai caâp chuû noâ.treân cô côû ñoù, caùc ñieàn trang hay ñieàn traïi- latiphund0ia ñaõ xuaát hieän. • Latiphunñia laø hình thaùi saûn xuaát cô baûn cuûa neàn kinh teá Roâma.khi caùc latiphunñia phaùt trieån cöïc thònh thì cuõng laø luùc nhaø nöôùc Roâma, vaên ninh Roâma phaùt trieån ñeán ñænh cao cuûa noù,ngöôïc laïi khi caùc latiphunñia suy yeáu vaø tan raõ, ñeá quoác Roâma cuõng ñi vaøo giai ñoaïn khuûng hoaûng,suy vong. • -Ñieàu kieän ñeå thieát laâp: • Coù cheá ñoä sôû höõu ruoäng ñaát lôùn cuûa tö nhaân • Coù ñaày ñuû noâ leä • -Kinh teá latiphunñia mang tinh chaát 2 maët roõ reät: • Moät maët, noù laø neân kinh teá noâng nghieäp trong khuoân khoå cuûa neàn kinh teá töï nhieân, • Maët khaùc, saûn phaåm cuûa noù laïi gaén vôùi hoaït ñoäng thuû coâng nghieäp, thöông maïi trong khuoân khoå cuûa neàn kinh teá haøng hoùa.

9. Caùc hoaït ñoäng thuû coâng nghieäp vaø thöông maïi • Thuû coâng nghieäp coù nhieàu tieán boä ñaùng keå.tuy nhieân hoaït ñoäng thuû coâng nghieäp thôøi kì naøy cuõng coøn nhieàu haïn cheá vaø mang ính 2 maët khaù roõ reät • Moät maët coù tính chaát ñòa phöông cuûa neàn kinh teâ töï nhieâb, töï caáp, töï tuùc. • Maët khaùc, nhöõng saûn phaåm thuû coâng nghieäp cuõng ñöôïc tung vaøo quyõ ñaïo cuûa neàn kinh teá haøng hoùa. • Nhöõng trung taâm kinh teá ñaõ hình thaønh ñaëc bieät laø ôû phía ñoâng,trong ñoù Ñeâloát laø trung taâm buoân baùn quan troïng nhaát. • Vieäc buoân baùn noâ leä ôû Roâma cuõng trôû thaønh ngheà phaùt ñaït,thu nhieàu lôïi nhuaän. • Hoaït ñoäng thöông maïi phaùt ñaït ñaõ thoâi thuùc vaø laøm cho heä thoáng tieàn teä, ngaân haøng cuûa Roâma coù nhöõng bieán ñoåi ñaùng keå. • Söï phaùt trieån cuûa cheá ñoä chieám noâ. • Löïc löôïng lao ñoäng trong ñaùm bình daân ngaøy caøng suy giaûn, caùc cuoäc chinh chieán mieân man ñaõ tieâu huûy khaù nhieàu söùc lao ñoäng cuûa ngöôøi bình daân.tình traïng taäo trung ruoäng ñaát cao ñoä ñaõ laøm cho nhieàu noâng daân maát ñaát, phaù saûn. Laâu daàn taàng lôùp naøy maát taäp quaùn lao ñoäng,thaäm chí khinh mieät lao ñoäng vaø hoaøn toøan aên baùm xaõ hoäi. • Nhö vaäy, caû veà 2 phöông dieän: nhu caàu vaø khaû naêng cung caáp söùc lao ñoäng vôùi soá löôïng lôùn,Roâma ñieàu coù theå vaø coù ñieàu kieän ñeå thöïc hieân.

10. Soá löôïng vaø nguoàn goác noâ leä • ñeán nay vaån coøn nhieàu tranh caûi.valoâng – nhaø söû hoïc Phaùp theá kæ XIX- ñaõ cho raèng soá noâ leä vaø ngöôøi töï do baèng nhau thaeo tæ leä 1/1 .nhaø söû hoïc Ñöùc Beâloác(cuoái theá kæ XIX ñaàu theá kæ XX) laïi xaùc ñònh tæ leä 3/5,trong khi ñoù, Vexcheman- nhaø söû hoïc ngöôøi Ñöùc theá kæ XX- laïi ñöa ra moät tæ leä khaùc 1/2. • -Noâ leä Roâma coù nhieàu nguoàn goác khaùc nhau. • Nguoàn cung caáp noâ leä quan troïng nhaát laø tuø binh. • Nguoàn noâ leä thöù hai laø noâ leä vì nôï. • Nguoàn noâ leä thöù ba laø töø phía nhöõng ngöôøi bò boïn cöôùp bieån baét coùc. • Nguoàn noâ leä thöù tö laø nguoàn noâ leä do nöõ noâ sinh ra. • Ngoaøi nhöõng nguoàn noâ leä keå treân coøn phaûi keå ñeán nguoàn goác töø ñaùm treû lang thang,moà coâi….. • Vai troø vaø thaân phaän cuûa noâ leä • Soá noâ leä trong noâng nghieäp chieâm tæ leä cao hôn so vôùi caùc ngaønh khaùc.lao ñoäng cuûa noâ leä cuõng ñöôïc söû dung trieät ñeå trong caùc xöôõng thuû coâng.trong thuû coâng nghieäp, chuû noâ boùc loät baèng nhieàu caùch:khuaân vaùc,boác xeáp,dôõ haøng hoùa, cheøo thuyeàn….. • Noâ leä giöõ vai troø quan troïng,nhöng hoï khoâng ñöôïc xem laø ngöôøi vaø hoaøn toaøn leä thuoäc vaøo chuû noâ.söùc lao ñoäng cuûa noâ leä ñaõ ñem laïi nhöõng nguoàn lôïi khoång loà, ñaõ taïo ñaõ taïo ra cuoäc soâng ñeá vöông cho caùc chuû noâ,nhöng maët khaùc,noù laïi laø ngueân nhaân daãn ñeán söï suy yeáu cuûa cheá ñoä noâ leä.

11. Caùc cuoäc ñaáu tranh vaø khôûi nghóa noâ leä. • Maâu thuaån giöõa chuû noâ vaø noâ leä ngaøy caøng trôû neân quyeát lieät, gaây gaét. • Töø theá kæ II ñeán theá kæ I TCN noã ra nhieàu cuoäc khôûi nghóa cuûa noâ leä.lôùn lao caû vaø aûnh höôûng hôn caû laø cuoäc khôûi nghóa cuûa noâ leä do Xpactacuxô laõnh ñaïo(73 -71 TCN) • Cuoäc khôûi nghóa do Xpactacuxô laõnh ñaïo laø moät trong nhöõng cuoäc ñaáu tranh vó ñaïi nhaát trong lòch söû cuûa ngöôøi noâ leä.

12. Nhöõng maâu thuaãn trong noäi boä giai caáp quyù toäc chuû noâ, söï suïp ñoå cuûa cheá ñoä coäng hoøa vaø söï thieát laäp neàn ñoäc taøi Xila • Ñoù laø maâu thuuaãn giöõa quyù toäc chuû noâ ruoäng ñaát maø truï coät laø Vieân nguyeân laõo vhuû tröông tieáp tuïc duy trì neàn chuyeân chính cuûa mình döôi hình thöùc cheâ ñoä doäng hoøa vaø taâng lôùp quyù toäc chuû noâ coâng thöông kò só. • Maâu thuaãn vaø cuoäc xung ñoät göõa hai phaùi quyù toäc Roâma ngaøy caøng quyeát lieät vaø dieãn ra theo khuynh höôùng söû duïng baïo löïc.vai troø cuûa töôùng lónh quaân ñoäi vaø quaân ñoäi ñieàu ñöôïc ñeà cao.neàn coäng hoøa coù nguy cô bò tan raõ. • Cheá ñoä ñoäc taøi Xila ñöôïc thieát laäp laø keát quaû cuûa vieäc giaûi quyeát maâu thuaãn trong noäi boä quyù toäc Roâma, xaùc nhaän thaéng lôïi ñaàu tieân cuûa quyù toäc chuû noâ ruoäng ñaát ñoàng thôøi cuõng baùo hieäu söï khuûng hoaûng cuûa cheá doä coäng hoøa. • Xila phaûi giaûi quyeát nguyeän voïng ruoäng ñaát cuûa binh só, noâ leä.taêng cöôøng quyeàn löïc ñoäc ñoaùn nhöng laïi phaûi giöõ cho ñöôïc hình thöùc bình ñaúng, daân chuû ñoái vôùi caùc tænh cuûa Roâma.

13. Cheá ñoä “tam huøng laàn thöù nhaát” vaø neàn ñoäc taøi Xeâda • Trong thôøi gian xaõy ra cuoäc khôûi nghóa noâ leä Xpactacuxô laõnh ñaïo, maâu thuaãn vaø xung ñoät trong noäi boä giai caáp quyù toäc chuû noâ taïm thôøi dòu xuoáng vaø hoøa hoaõn.nhöng ngay sau ñoù,hai phaùi quyù toäc ñoái laäp laïi ñoái maët gay gaét hôn. • sau khi trôû thaønh ñoäc taøi, Xeâla ñaõ thöïc hieän moät loaït chính saùch mang laïi quyeàn lôïi cho quyù toäc coâng thöông, kò só, binh lính vaø nhöõng ngöôøi bình daân. • Neàn ñoäc taøi Xeâda ñöôïc thieát laäp. Neàn coäng hoøa chæ coøn laø hình thöùc, nhöng tö töôûng vaø heä thoáng neàn coäng hoøa vaãn coøn in ñaäm trong suy tö cuûa ngöôøi Roâma, vaø söï ñoái laäp cuûa phaùi quyù toäc chuû noâ roäng ñaát cuõng chöa chaám döùc.

14. Cheá ñoä “tam huøng laàn thöù hai”. Söï thaéng theá cuûa OÂâctaviuxô vaø söï suïp ñoå hoaøn toaøn cuûa cheá ñoä coäng hoøa. • Naêm 40 TCN, “tam huøng laàn thöù hai” laïi töï chia nhau cai quaûn ñeá quoác. Antoâniuxô ñöôïc chi cai quaûn nhöõng vuøng ñaát ôû phöông Ñoâng; Leâpiñuxô cai quaûn vuøng Baéc Phi;Oâctaviuxô cai quaûn xöù Goâlô vaø Taây Ban Nha. • Nhöõng theá löïc ñoái laäp vaø ñoái thuû ñaõ bò loaïi tröø. Oâctaviuxô ñoäc quyeàn naém laáy Roâma. Xaõ hoäi Roâma ôû thôøi ñieåm lòch söû naøy coù nhöõng thay ñoåi môùi, cô sôû xaõ hoäi cuûa cheá ñoä Coäng hoøa khoâng coøn nöõa, taàng lôùp quyù toäc thöôïng löu giaøu coù bò suy giaûm, nhöõng quyù toäc loaïi vöøa bao goàm caùc thöông nhaân, chuû noâ ruoäng ñaát nhoû, caùc cöïu chieân binh ngaøy caøng chieám öu theá vaø trôû thaønh choå döïa cuûa Oâctaviuxô taïo neân moät cô sôû môùi cuûa Roâma. • Khuynh höôùng thieát laäp moät chính quyeàn quaân söï, taäp trung, ñoäc taøi nhaèm baûo veä quyeàn lôïi cuûa quyù toäc cuû noâ vaø cuõng coá nhaø nöôùc chieám noâ ñaõ thaéng theá.lòch söû Roâma böôùc sang trang môùi – thôøi kì ñeá cheá.

15. V- THỜI KÌ ĐẾ CHẾ (TK I – TK V) • 1 Thời kì cực thịnh của chế độ chiếm nô Rôma thời đại Ôguxtuxơ (thế kỉ I, II) • Trong các TK I, II, trên tất cả các phương diện kinh tế, chính trị, an ninh xã hội và văn hoá, chế độ chiếm nô Rôma đạt tới điểm đỉnh của sự phát triển tạo nên thời kì mà người Rôma thường tự hào “thời kì hoàng kim” của họ. • Tình hình chính trị • Sau khi đánh bại Antoniuxo, Ốctaviuxo trỏ thành kẻ thống trị duy nhất ở Rôma, nắm các quyền: tổng chỉ huy quân sự, quan chấp chính, quan bảo dân vĩnh viễn…… • Bên cạnh vai trò của Ốctaviuxo thì vai trò của viện nguyện lão được xem trọng số nghị viện là 600 người, thân tín của Ôctaviuxo, nhiều chức năng của đại hội nhân dân được chuyển giao cho viện nguyện lão: Đại hội nhân dân chỉ là hình thức. chế độ Principat thực chất là chế độ quân chủ chuyên chế được chê đậy khéo léo bởi khoác chiếc áo cộng hoà

16. Năm 14, Ôctaviuxo qua đời, viện nguyện lão đem tước vị và danh vị trao cho Ôguxtuxo trao cho Tiberiuxo, nên dân chủ Rôma được chuyển sang giai đoạn khác • Sau thời kì Tiberiuxo là thời kì thống trị Caligula nên quân chủ Rôma theo kiểu Ai cập, sau đó Caligula mất nền chính trị Rôma bị khủng hoảng, các phe cánh đòi thiết lập lại chế độ cộng hoà cũ • Năm 54, Agoripina đã ép Claudiuxo thừa nhận Nêrô – con riêng của bà - là chính thừa kế và truyền ngôi • Sau khi Nêrô mất đất nước Rôma chai thành các tỉnh tham gia vào công việc quản lý đất nước • + Vương triều Phlaviuxo, trải qua ba thời kì trị ba nguyên thủ - hoàng đế • Phlaviuxo Vexpadianuxo (67 – 79) • Phlaviuxo Tituxo (79 – 81) • Phlaviuxo Đômitianuxo (81- 96) • + Từ 96 – 192 Roma chịu sự thống trị của vương triều Antoniuxo, trai qua 6 hoàng đế khác nhau • Nécva (96 - 98) • Trajaruxo (98 – 117) • Hadrianuxo (117 - 138) • Antoniuxo (138 – 161) • Ôreliuxo (161 – 180) • Commoduxo (180 – 192) • Tình hình kinh tế • Sự phát triển của thủ công nghiệp thương nghiện trước hết phải kể tới những tiến bộ về mặt kỉ thuật trong sản xuất thủ công nghiệp. đó là những kỉ thuật chế tác kim khí, phát minh ra cối xay nươc, liềm công gặt lúa…… • Thủ công nghiệp và thương nghiệp rất phát đạt nhưng hoạt động kinh tế chủ đạo của Roma vẫn là kinh tế nông nghiệp • Văn minh Roma là nền văn minh nông nghiệp nhưng nền nông nghiệp ấy không hoàn tự nhiên mang tính chất tự nhiên, tự cung, tự cấp mà gắn bó hữu cơ với thủ công nghiệp, hoạt động thương mại

17. Thời kì khủng hoảng, suy vong của đế quốc chiếm hữu Rôma (TK III - V) • Sự khủng hoảng của chế độ nô lệ: • Ngay từ cuối thế kỉ II, chế độ nô lệ ở Rôma đã có những dấu hiệu khủng hoảng. Sang thế kỉ thứ III, sự khủng hoảng ngày càng tỏ ra nghiêm trọng, sâu sắc hơn. • Số lượng nô lệ ngày càng giảm sút, một mặt nguồn cung cấp nô lệ chủ yếu – nô lệ tù binh - ngày càng giảm đi vì những cuộc chiến tranh xâm lược mở rộng cương vực không còn diễn ra ồ ạt như giai đoạn trước, biên giới của đế quốc đã vương ra khá xa và hầu như vượt quá khả năng cai quản của Rôma. • Chất lượng và khả năng lao động của nô lệ cũng giảm sút nghiêm trọng. Phương thức sản xuất chiếm nô không thể làm cho kỉ thuật canh tác tiến bộ lên, công cụ sản xuất vẫn thô kệ nặng nề. Những phát minh cải tiến trong kỉ thuật sản xuất không được áp dụng. • Do vậy, năng suất lao động và khả năng lao động ngày càng giảm suất theo thời gian

18. Sự tan của Latiphunđia. Sự ra đời và phát triển của chế độ lệ nông. • Từ giữa thế kỉ I trở đi, chế độ đại điền trang (Latiphunđia) bắt đầu có những dấu hiệu khủng hoảng. Việc sử dụng sức lao động tập thể nô lệ đã trở nên không thích hợp, năng sức lao động ở các Latiphunđia suy giảm. Hiện tượng quý tộc chủ nô xé nhỏ các Latiphunđia thành nhiều mảnh, giao trực tiếp cho nô lệ hoặc những người không có ruộng đất canh tác ngày cang trở nen phổ biến. Các Latiphunđia rộng lớn xưa kia dần tan vỡ, nhường chỗ cho các điền ấp – Santút_ (Saltus). Việc tan rã của các Latiphunđia, không những thể hiện sự khủng hoảng suy vong của chế độ chiếm nô Rôma, mà còn kéo theo hàng loạt những thay đổi trong phương thức canh tác, phương thức bốc lột và tính chất của nền king tế.

19. Nếu trước đây, đa số các Latiphunđia chuyên doanh trồng cây công nghiệp phục vụ cho kinh tế thủ công nghiệp và thương mại, thì bây giờ trong các Santút, người ta chuyển dần sang trồng cây lương thực. • Chế độ lệ nông (colonuc) lúc mới đầu chỉ áp dụng ở những điền trang xa mà chủ nô không còn khả năng trực tiếp quản lí, sau đó dần phát triển và phổ biến khắp đế quốc. Chế độ lệ nông đã làm xuất hiện một lớp người mới trong xã hội Rôma, Đó là người lệ nông. Khái niệm, phân thân và địa vị của những người lệ nông cũng có những thay đổi theo thời gian. Trong thời kì đầu, lệ nông là những người tự do (có thể là nông dân không có ruộng đất, hoặc nô lệ được giải phóng), họ có quyền nông dân, có thể đảm nhận các chức vụ tôn giáo hoặc là thành viên của các hội đồng địa phương.

20. Năm 332, với sắc lệnh của hoàng đế Cônxtantinuxơ, thân phận lệ nông có tính thế tập, cha truyền con nối và hoàn toàn bị trói buộc vào ruộng đất. trong trường hợp chủ nô bán ruộng đất thì những người lệ nông (và gia đình)đang canh tác trên các lô ruộng ấy sẽ bị bán kém theo. Về mặt xã hội, họ cũng không được quyền kết hôn với người tự do và hôn nhân giữa họ với nhau, cũng không được pháp luật thừa nhận. Tuy nhiên, khác hẳng nô lệ, lệ nông là những người được tự do tương đối trong sản xuất và được hưởng một phần thu hoạch. • Như vậy, lệ nông không phải là người tự do, nhưng cũng không còn là nô lệ, họ là “tiền thân của nông nô thời trung đại”.

21. Sự khủng hoảng về chính trị, sự thiết lập chế độ vương chủ • Ngay từ cuối vương triều Antôniuxơ (96 -192), sự khủng hoảng về chinh trị của đế quốc Rôma đã bộc lộ rõ nét. Đầu thế kỉ III, sự phân hoá và trang chấp trong nội bộ gia cấp chủ nô càng quyết liệt hơn. Bọn quý tộc địa phương và ở các tỉnh thuộc đế quốc cũng nổi dậy xưng hùng xưng bá với khuynh hướng tách dần khỏi sự lệ thuộc Rôma. Những vụ mưu sát, chính biến thường xuyên xảy ra, trong vòng 50 năm (từ năm 235 đến năm 284), Roma đã thay đổi 28 đời hoàng đế, có những đế chỉ cầ quyền được 1, 2 năm như Galuxơ (251-253), Caruxơ (282- 283). • Cuối thế kỷ III, đầu thế kỷ IV, đế quốc Rôma bước vào thời hậu kì đế chế. Các Hoàng đế đã vứt bỏ hoàn toàn chiếc áo khoác Cộng hoà, ra sức tăng cường chế độ quân chủ chuyên chế, tập trung cao độ mọi quyền lực vào tay mình, tước bỏ dần những quyền hạn của Viện nguyên lão đồng thời cũng bắt đầu sống theo kiểu sống xa hoa của các Hoàng đế Phương Đông. Năm 284, Điôlêtianuxơ lên ngôi Hoàng đế (284 - 305) đã trút bỏ danh hiệu nguyên thủ, tự xưng là Vương chủ nắm cả vương quyền và thần quyền. Một chế độ chính trị mới được thiết lập – Đó là chế độ Vương chủ. Đến năm 395, Hoàng đế Têôđôdiuxơ (379 – 395) đã chia đế quốc Rôma thành 2 phần và trao cho 2 người con cai quản.

22. Accađiuxơ – con trưởng – được cai quản nửa phía đông với thủ phủ là Cônxtantinôpôlít. Hôrôniuxơ được cai quản nửa phía tây, thủ phủ là Rôma. • Từ đó, đế quốc Rôma hùng cường xưa kia chính thức chia thành 2 nửa, thực chất là 2 nước: Tây bộ đế quốc và Đông bộ đế quốc (về sau gọi là đế quốc Bidantium) với những vận mệnh lịch sử khác nhau. • Trong số những tộc người “dã man” sống ở phía bắc Rôma, người Giécman đóng vai trò quan trọng đối với sự diệt vong của đế quốc Tây bộ Rôma. Người Giécman bao gồm các bộ lạc Gốt (Tây Gốt và Đông Gốt), các bộ lạc Văngđan, Phơrăng, Ăngglô Xắcxông, Buốcgông… Các bộ lạc người Giécman đều đang sống ở giai đoạn cuối cùng của chế độ công xã nguyên thuỷ, và phân bố trên một vùng đất đai rộng lớn từ sông Ranh (ở phía tây) đến tận sông Vixtuyn (ở phía đông), từ Đanuýp (ở phía nam) đến biển Bantích (ở phía bắc). Ngay từ thế kỷ III, người Gốt đã thiên di xuống vùng Bancăng và người Phơrăng đã tràn vào xứ Gôlơ. Chính quyền Rôma đã phải đồng ý cho họ định cư trên lãnh thổ của mình với tư cách là “bạn đồng minh” của Rôma. Đến giữa thế kỷ IV, khi bộ tộc Hung nô vượt biển Caxpiên đột nhập khu vực Đông – Nam Âu, các tộc người Giécman vội vã di cư ồ ạt vào sâu trong lãnh thổ của đế quốc Rôma đúng lúc đế quốc Rôma đang ở trong trạng thái khủng hoảng sâu sắc. Năm 410, dưới sự lãnh đạo của thủ lĩnh Alarích, người Tây Gốt đã chiếm được thành Rôma, thủ phủ của đế quốc Tây bộ Rôma.

23. Trong khi người Tây Gốt đang làm chủ Italia, thì người Văngdan từ lưu vực sông Ôđe, băng qua xứ Gôlơ vượt dãy Pirênê, xâm nhập Tây Ban Nha (Năm 408). Người Buốcgông cũng tràn xuống sống định cư ở vùng sông Rôn (Rhône) – thuộc Đông Nam Gôlơ - cả thiết lập ở đây một vương quốc của họ - Vương quốc Buốcgông – năm 420, người Phơrăng xâm nhập khu vực phía bắc xứ Gôlơ thành lập Vương quốc Phơrăng; khoảng năm 440, tộc người Ăngglô – Xắcxông từ ven biển Bắc Hải, vượt biển Măngsơ đổ bộ lên đảoBơritania (nước Anh ngày nay). • Thế là sau những cuộc xâm nhập ồ ạt của các tộc người Giécman, trên lãnh thổ của đế quốc Rôma xưa kia, đã mộc lên nhiều vương quốc “man tộc”; • Vương quốc Tây Gốt (Vidigốt) ở Tây Ban Nha • Vương quốc Văngđan ở Bắc Phi • Vương quốc Phơrăng ở miền Bắc xứ Gôlơ • Vương quốc Buôcgông ở miền Đông Nam xứ Gôlơ • Vương quốc Ăngglô Xắcxông ở đảo Bơritania • Vương quốc Đông Gốt (Ôxtrôrơgốt) ở Italia • Hoàng đế Rôma của đế quốc Tây bộ Rôma hoàn toàn trở thành bù nhìn, chính quyền thực tế nằm trong tay các tướng lĩnh “man tộc”. Năm 476, thủ lĩnh quân sự của người Giécman là Ôđôácrơ đã lật đổ vị hoàng đế cuối cùng của đế quốc Tây bộ Rômulút Ôguxtulơ, rồi tự xưng làm vua. Sự kiện này đã đánh dấu sự diệt vong của đế quốc Tây bộ Rôma.

24. VI. Văn hoá Rôma cổ đại: • Khái quát chung: • Sau Hy Lạp, Rôma là quốc gia cổ đại phương tây có nền văn hoá phát triển rực rở, sự phát triển ấy nhờ 2 yếu tố sau: • + Thứ nhất: nền văn hoá Rôma hình thành, tồn tại và phát triển trên cơ sở của sự phát triển mạnh mẽ của chế độ chiếm nô. Những thành tựu Rôma đạt được chính là kết quả tất yếu của sự phát triển toàn diện, điển hình của chế độ chiếm nô cổ điển ở khu vực Địa Trung Hải. Ph. Enghen đã nhận xét: “Không có chế độ nô lệ, thì không có quốc gia Hi Lạp, không có nghệ thuật và khoa học Hi Lạp, không có chế độ nô lệ thì cũng không có quốc gia Rôma cổ đại”. • + Thứ hai: Nền văn hoá Rôma đã được kế thừa một cách trực tiếp nền văn hoá Hi Lạp, đông thời văn hoá Rôma cũng chịu ảnh hưởng sâu sắc, toàn diện của nền văn hoá Hi Lạp.

25. Văn học và Sử học: • Văn học: • Nét nổi bật của văn học Rôma chịu ảnh hưởng sâu sắc của văn học Hi Lạp mặc dù đề tài thơ ca, tác phẩm văn học là những để tài Rôma, viết bằng tiếng Latin và có tiếp thu truyền thống văn học dân gian cổ xưa. Điều này cũng dễ giải thích vì nhiều nhà thơ, nhà văn Rôma vốn gốc là người Hi Lạp hoặc chí ít cũng đã từng sống, từng du học ở Hi Lạp. • Thời kỳ phát triển rực rỡ nhất của văn hoá Rôma là thời kỳ trị vì của Ôctaviuxơ (27 TCN – 14 SCN). • Thể loại: • Văn học Rôma gồm nhiều thể loại: • Thơ trữ tình, thơ trào phúng, sử thi, kịch, văn xuôi…Trong số những đại biểu xuất sắc của nền văn học Rôma có Anđrônicuxơ với bản dịch Ôđixê của Hôme ra tiếng Latin phổ biến rộng rãi ở Rôma. Nôviuxơ với trường ca “Cuộc chiến tranh Puních”, Plôtuxơ (254 – 184 TCN) vừa là nhà thơ vừa là nhà soạn kịch nổi tiếng. Catuluxơ (87 – 45 TCN) nữ thi sĩ trữ tình, em gái của quan bảo dân Clauđiuxơ, tác giả của những bài thơ viết về nàng Lexbi nồng cháy yêu đương. • Ngoài ra còn có nhiều nhà văn nhà thơ nổi tiếng khác như Xêđa, Viếcgiliuxơ, Hôruliuxơ và Ôctaviuxơ…

26. Sử học: • Đầu thế kỷ III TCN, lịch sử Rôma bắt đầu được ghi chép thành văn, lúc đầu các nhà sử học Rôma ghi chép lịch sử bằng tiếng Hi Lạp, từ cuối thế kỷ III TCN tiếng Latin đã được dùng phổ biến. • Nhà sử học nổi tiếng nhất của Rôma ở thế kỷ II TCN là Polibiuxơ (205 – 105 TCN) gốc người Hi Lạp. Bộ “thông sử” gồm 40 quyển thuật lại một cách khái quát lịch sử Hi Lạp, Rôma và các nước Đông bộ Địa Trung Hải trong khoảng hơn 100 năm (264 - 146 TCN). Ngoài ra còn có Tituxơ Liviuxơ (59-17 TCN) với tác phẩm “Lịch sử Rôma” gồm 142 chương trình bày lịch sử Rôma từ thời nguyên thuỷ đến thế kỉ IX TCN . tiếc rằng hiện nay bộ sử 142 chương này chỉ còn lại 35 chương . Taxituxơ ở TK I, II tác giả của bộ “Lịch sử”, “ Lịch sử xứ Giécmani”, “ Lịch sử bien niên”. • Ngoài ra còn có pơlutác (50- 125) gốc người Hi Lạp, tác giả của bộ “tiểu tử so sánh”, với bút pháp tài tình pơlutác đã phát hoạ rõ nét, chân thực và sinh động các danh nhân trong lịch sử Hi Lạp Rôma.

27. Khoa học tự nhiên • Về khoa học tự nhiên (thiên văn, vật lí, địa lí, y học…), người Rôma không đạt được những thành tựu lớn như người Hi Lạp. Về cơ bản , các nhà khoa học tự nhiên Rôma chủ yếu tiếp thu, chỉnh lí những thành tựu vốn có trước của người Hi Lạp ( có bổ sung những kiến thức mới). • Triết học: • Triết học Rôma không phong phú và sáng tạo như triết học Hi Lạp. Nhìn chung triết học Rôma chủ yếu kế thừa và phát triển những trường phái, học thuyết triết học Hi Lạp, có cải tiến hoặc làm sáng tỏ thêm để thích hợp với thời đại lúc bấy giờ. Triết học Rôma cũng bao gồm nhiều trường phái khác nhau: thuyết học di vật, chiết trung, khắc kỉ, hoài nghi, trường phái Platôn mới… • Nhà triết học học xuất sắc tiêu biểu nhất là Luretiuxơ (98 – 55 TCN) ông đã phát triển quan điểm triết học di vật của Êpicuya (Hi Lạp). Trong tác phẩm “Bàn về bản chất sự vật” ông đã phê phán kiệt liệt quan điểm tôn giáo bác bỏ những quan niệm mê tín, tin và thần thánh.

28. Tôn giáo: • Tôn giáo Rôma ở những giai đoạn đầu: • Lúc đầu người Rôma cũng theo đa thần giáo, họ cho rằng mọi sự vật hiện tượng của giới tự nhiên đều có sức sống, sức mạnh siêu tự nhiên, thần bí, từ kinh nghiệm tiếp xúc với văn hoá Hi Lạp, người Rôma đã tiếp thu thần thánh của Hi Lạp và tôn gọi thần Hi Lạp theo kiểu Rôma. • Thần chủ tối cao – thần Dớt (Zeus) của người Hi Lạp là thần chủ tối cao – thần Giupite (Jupiter) của người Rôma. Nữ thần Hera (vợ Dớt) với người Rôma là nữ thần Giunôn (Junon) – thần của nữ giới và hôn nhân gia đình…

29. Sự ra đời và truyền bá của đạo Kitô: • Theo truyền thuyết, người sáng lập ra đạo Kitô là Giêsu Crít (Jésus Christ) con của Đức chúa Trời đầu thai vào người con gái đồng trinh Maria, được sinh ra ở Bétlêem vùng Palextin – 1 tỉnh của đế quốc Rôma. Năm 30 tuổi tự nhận mình là thiên sứ, Giêsu Crít bắt đầu truyền giáo ở Giêrudalen, ông tuyên truyền tư tưởng bình đẳng, bác ái của con người trước Chúa, lòng tin nơi thiên đàng và lên án chế độ cai trị hà khắc của Rôma. • Thời gian truyền giáo của Giêsu rất ngắn ngủi, sau 3 năn truyền đạo, giai cấp quý tộc chủ nô Rôma đã cho ông là kẻ reo rắc một tôn giáo phản loạn, tập hợp quần chúng chống đối Rôma, đã kết tội ông. Giêsu Crít bị hành hình “đóng đinh câu rút” treo trên cột gỗ hình chữ thập. Lúc đó Giêsu Crít 33 tuổi. Sau cái chết thảm thương của Giêsu Crít, các môn đồ của ông đã bí mật tiếp tục truyền bá những giáo lí của Giêsu Crít ở vùng Palextin, sau đó khắp đế quốc Rôma và ngay trên đất Italia.