بسم الله الرحمن الرحیم

بسم الله الرحمن الرحیم

موسسه مصباح اندیشه برگزار می کند : دوره آموزشی جهاد اندیشه عرفان عملی

درس دوم : توکل

مطلع درس اخلاق حضرت آقا (حفظه الله):همه ما بايد به خداي متعال توکل کنيم و از او کمک بخواهيم و به هدايت او اميدوار باشيم و وارد ميدان کار شويم. هيچ کس نبايد به خود اجازه دهد که از نيرو و توانش چيزي کم بگذارد. همه‏ي تلاش و نيرو را بايد گذاشت. حضرت روح الله (ره): قیام کنید برای خدا، نهضت کنید برای خدا، اگر چنان چه نهضت، نهضت الهی باشد، این پیروزی در آن هست، چه به حسب ظاهر ما شکست بخوریم، باز پیروزیم و اگر شکست نخوریم هم پیروزیم، برای این که برای خدا کارکرده ایم. صحیفه نور، ج 5، ص 61 درس دوم : توکل

فهرست مطالب • تعریف توکل اخلاق • توکل در آیات و روایات • درجات توکل • مذمت بی اعتمادی به خدا • چه کسی شایسته اعتماد است ؟ • ملاک توکل بر خدا • خطر انحراف درس دوم : • حد توکل • آثار توکل • تحصیل توکل • اعتماد ابراهیم خلیل بر خدا توکل

توکل در روایات امام صادق ( علیه السلام ) : من اعطی ثلاثاً لم یمنع ثلاثاً : من اُعطی الدعاء اُعطی الاجابه و من اُعطی الشکر اُعطی الزیاده و من اُعطی التوکل اُعطی الکفایه.[ اصول کافی ، ج2 ، ص565] اگر به کسی سه چیز عطا شد از سه چیز دیگر ممنوع نمی شود : کسی که توفیق دعا یافت ، اجابت دعا را دریافت می کند و جواب مثبت به او داده می شود ، کسی که توفیق شکرگذاری بهره ی او شد ، زیادی نعمت و افزونی کمال وجودی نصیب او می گردد و کسی که توکل بر خدا به او داده شد ، کفایت امور به او عطا می شود . اصل قوه القلب التوکل علی الله .[ غررالحکم ، ص 197 ] اصل قدرت روحی توکل بر خدا است . اخلاق درس دوم : توکل

تعریف اخلاق توکل علم به این که مخلوق نه ضرر می رساند و نه نفع درس دوم : گزینش و پذیرش وکیل توکل امید از غیر خدا بریدن

تعریف اخلاق امام رضا ( علیه السلام ) : ... لا تخاف مع الله ... توکل آن است که با اتکای بر خدا از هیچ کس نترسی. درس دوم : خداوند متعال فرد متوکل را با امداد غیبی ” ... من حیث لا یحتسب ...“ از آنجا که به گمانش نمی رسد ، کمک می کند و این امداد مافوق اسباب مادی و طبیعی است. نکته: توکل

توکل در آیات اخلاق • قُلْ لَنْ يُصِيبَنَا إِلَّا مَا كَتَبَ اللَّهُ لَنَا هُوَ مَوْلَانَا وَعَلَى اللَّهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُؤْمِنُونَ ﴿توبه : 51﴾ • بگو هیچ حادثه ای برای ما رخ نمی دهد مگر آنچه خداوند برای ما نوشته است، او مولی (سرپرست) ما است و تنها به خدا توکل می کنند. درس دوم : • فَإِنْ تَوَلَّوْا فَقُلْ حَسْبِيَ اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُ وَهُوَ رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظِيمِ﴿توبه : 130﴾ • اگر آنها روی از حق بگردانند (نگران مباش) بگو خداوند مرا کفایت می کند، هیچ معبودی جز او نیست بر اوتوکل کردم و او پروردگار عرش بزرگ است. توکل

توکل در آیات اخلاق • وَمَنَْتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ إِنَّ اللَّهَ بَالِغُ أَمْرِهِ قَدْ جَعَلَ اللَّهُ لِكُلِّ شَيْءٍ قَدْرًا﴿طلاق : 3﴾ • و هر کس (در هر امری) بر خدا توکل کند خدا او را کفایت خواهد کرد که امرش (بر همه ی عالم) نافذ و رواست و بر همه چیز اندازه ای مقرر داشته است. درس دوم : آیاتی دیگر: سوره ی مبارکه آل عمران آیه 156 سوره ی مبارکه نساء آیه 51 توکل سوره ی مبارکه یونس آیه 86-84

توکل در روایات اخلاق • از پیامبراعظم (صلی الله علیه و آله) نقل شده : • لوانکم تتوکلون علی الله حق توکله لرزقکم کما یرزق الطیر تغدواخماصا و تروح بطانا.[بحارالانوار /جلد 68 / صفحه 151] • اگر شما به معنای صحیح و کامل به خدا توکل کنید، خدا روزی شما را می رساند چنانکه پرنده ای صبح با شکم خالی برمی خیزد ولی شب با شکم سیر برمی گردد. درس دوم : • امام علی( علیه السلام ) : • در تمام کارها خودت را به خدا بسپار که در این صورت خود را به پناهگاهی مطمئن و نیرومند سپرده ای . [ نهج البلاغه ، نامه 31] توکل

توکل در روایات اخلاق • از امیرالمومنین علی (علیه السلام) نقل شده که فرمود : الایمان له ارکان اربعه ؛ التوکل علی الله و تفویض الا مر الی الله و الرضابقضاء الله و التسلیم لاامرالله عزوجل. [اصول کافی ، ج2 ،ص47 ،خصائل المومن...] ایمان دارای چهار رکن است؛ توکل بر خدا، واگذارنمودن امور به خدا، راضی بودن به قضای الهی و تسلیم فرامین الهی. درس دوم : توکل

درجات توکل اخلاق درجات و مراتب توکل بر سه دسته اند: • نخست این که اعتماد و اطمینان انسان نسبت به خداوند مانند کسی باشد که وکیل لایق و دلسوزی دارد و این ضعیف ترین درجات توکل است. • سوم، از این ها هم بالاتر است که در آن انسان در برابر هیچ گونه اراده ای از خود نداشته باشد، هرچه پروردگار بخواهد مطلوب اوست و هرچه او نخواهد مورد بی اعتنایی اوست. • دوم این که حال او در وابستگی به لطف پروردگار مانند حال کودک نسبت به مادر باشد. او در ابتدای طفولیت فقط مادر را می شناسد و به دیگری اعتماد ندارد. درس دوم : توکل

مذمت بی اعتمادی به خدا اخلاق • عدم اعتقاد به خدا، شعبه ای از شرک به ایزد منان است. • خداوند در مذمت کسانی که چشم به غیر او دارند می فرمایند: • وَلِلَّهِ خَزَائِنُ السَّماوَاتِ وَالْأَرْضِ وَلكِنَّ الْمُنَافِقِينَ لاَ يَفْقَهُونَ ﴿منافقون: 7﴾ • خزاين آسمانها و زمين از آن خداست، ولي منافقان نميفهمند. • و نیز می فرمایند: • ان الذینتدعون من دون الله عباد امثالکم .﴿اعراف:194﴾ • به درستی آنچنان که کسانی را می خوانید غیر از خدا، جماعتی هستند مانند شما عاجز و بی دست و پا. • منقول است که "در تورات نوشته اند: ملعون است هر که اعتماد او به انسانی مثل خودش باشد." درس دوم : • حضرت رسول اکرم (صل الله علیه و آله) فرمودند : • هرکه طلب عزت کند به واسطه بندگان، خدا او را ذلیل می سازد. توکل

مرز توکل و توسل به اسباب • برخی گمان می کنند جایی که اسباب و عوامل کار فراهم است نیازی به توکل نیست و تنها در جایی که اسباب فراهم نیست باید بر خدا توکل نمود. • این نظریه درواقع جداسازی استفاده از عوامل و اسباب توکل برخداست، برای نیل به اهداف . هرگاه رسیدن به هدف مشکل باشد نیازی به توکل نیست و هرگاه ممکن نباشد اسباب رها شود و فقط باید توکل کرد. • توکل و توسل در تمام فعل های آدمی حضور و ظهور دارند ، همان گونه که گلاب در برگ گل مفروش است . • انسان حتی در تهیه ی اسباب و ابزار و استفاده ازآن ها باید اهل توکل باشد که خداوند " سبب ساز " است و ممکن است بر اثر علل خاصی همان خدای سبب ساز ، " سبب سوز " هم شود. اخلاق درس دوم : توجه: توکل

چه کسی شایسته اعتماد است ؟ اخلاق مَثَلُ الَّذِينَ اتَّخَذُوا مِن دُونِ اللَّهِ أَوْلِيَاءَ كَمَثَلِ الْعَنكَبُوتِ اتَّخَذَتْ بَيْتاً وَإِنَّ أَوْهَنَ الْبُيُوتِ لَبَيْتُ الْعَنكَبُوتِ لَوْ كَانُوا يَعْلَمُونَ. ﴿عنکبوت : 41﴾ مثل كساني كه غير از خدا را اولياي خود برگزيدند، مثل عنكبوت است كه خانه اي براي خود انتخاب كرده،در حالي كه سست ترين خانه ها خانه عنكبوت است اگر ميدانستند. تنها اعتماد و توکل بر خدا فضیلت به شمار می رود و در دین بها دارد . درس دوم : توکل

چه کسی شایسته اعتماد است ؟ اخلاق امام جواد ( علیه السلام ) : الثقه بالله تعالی ثمن لکل غال و سُلَم الی کل عال . [ بحارالانوار ، ج75 ، ص 364 ، باب مواعظ ابی جعفر محمد بن علی ] اعتماد بر خدا بهای هر کالای گران بها و نردبان صعود به هر درجه ی بلندی است. اعتماد به نفس در مقابل اعتماد به خدای سبحان در اسلام رذیلت به شمار می رود ، چراکه انسان مالک هیچ شانی از شئون خود نیست. " لایملک لنفسه نفعاً و لا ضرا و لا موتاً و لا حیاهً و لا نشوراً“[ مفاتیح الجنان ، تعقیب نماز عصر ] درس دوم : توکل

متوکل راستین متوکل راستین کسی است که اراده ی خدا را بر اراده ی خویش ترجیح دهد و کار خداپسند را بر کار هوس پسند برگزیند ؛ یعنی به احکام الهی عمل کند . ...كَذلِكَ اللّهُ يَفْعَلُ مَا يَشَاءُ. ﴿آل عمرا ن : 40 ﴾ خداوند هر كاري را بخواهد انجام ميدهد. ...وَلكِنَّ اللّهَ يَفْعَلُ مَا يُرِيدُ. ﴿بقره : 253﴾ ولي خداوند، آنچه را ميخواهد،(از روي حكمت ) انجام ميدهد (و هيچ كس را به قبول چيزي مجبور نميكند). ...وَمَن يَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ إِنَّ اللَّهَ بَالِغُ أَمْرِهِ قَدْ جَعَلَ اللَّهُ لِكُلِّ شَي‏ءٍ قَدْراً. ﴿طلاق : 3﴾ و هركس بر خدا توكل كند، كفايت امرش را ميكند،خداوند فرمان خود را به انجام مي رساند، و خدا براي هر چيزي اندازهاي قرار داده است. اخلاق درس دوم : توکل

اخلاق ملاک توکل بر خدا • قدرت مطلق خداوند بر اجرای هر عملی • توانایی خداوند در برآوردن حاجات درس دوم : • دانایی خداوند به عوامل سعادت بندگان توکل

خطر انحراف یک حالت خطرناک !!؟ اخلاق • گاهی انسان ها لحظاتی که خطر را عیناً درک می کنند و می بینند به یاد خدا می افتند و به محض برطرف شدن خطر غافل می گردند . • فَإِذَا رَكِبُوا فِي الْفُلْكِ دَعَوُا اللَّهَ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ فَلَمَّا نَجَّاهُمْ إِلَى الْبَرِّ إِذَا هُمْ يُشْرِكُونَ. ﴿عنکبوت : 65﴾ • هنگامي كه سوار بر كشتي شوند، خدا را با اخلاص ميخوانند اما هنگامي كه خدا آنان را به خشكي رساند و نجات داد، باز مشرك ميشوند. درس دوم : توکل

خطر انحراف اخلاق • گاهی هم برخی انسان ها با وجود صحت و سلامت ، کار و تلاش را رها کرده به این بهانه که بر خدا توکل کرده اند. • امام علی ( علیه السلام )ضمن حدیثی که وارد شده به این دسته می فرمایند : • انتم المتا کِلَه . • [ مستدرک الوسائل ، ج11 ، ص 220 ، باب وجوب التوکل علی الله ... ] • شما متاکلین هستید . ( سربار ، استفاده کننده از دست رنج دیگران ) درس دوم : توکل

حد توکل اخلاق حضرت امام صادق ( علیه السلام ) حد توکل را مقام یقین معرفی کرده ، چنین فرمودند : لیس شیء الا و له حد . و در پاسخ به سوال حد توکل فرمودند : اَلا تخاف مع الله شیئاً. یعنی حد یقین که مرحله نهایی توکل می باشد این است که انسان متوکل و متقن با ادراک همراهی خداوند، از هیچ چیز هراسناک نیست ، نه از دشمن کوچک و نه از دشمن بزرگ. [ اصول کافی ، ج2 ، ص57 ، باب فضل الیقین ... ] درس دوم : توکل

حد توکل اخلاق علما و مبلغان راستین پیام های خداوند ، تنها از او می ترسند نه از شخص یا چیز دیگر. الَّذِينَ يُبَلِّغُونَ رِسَالاَتِ اللَّهِ وَيَخْشَوْنَهُ وَلاَ يَخْشَوْنَ أَحَداً إِلَّا اللَّهَ وَكَفَى‏ بِاللَّهِ حَسِيباً. ﴿احزاب : 39﴾ (پيامبران پيشين )كساني بودند كه تبليغ رسالتهاي الهي ميكردند و از او ميترسيدند،و از هيچ كس جز خدا بيم نداشتند، و همين بس كه خداوند حسابگر است. درس دوم : توکل

آثارتوکل اخلاق • محبوبیت نزد خداوند فَبِمَا رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَلَوْ كُنْتَ فَظًّا غَلِيظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَاسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَشَاوِرْهُمْ فِي الْأَمْرِ فَإِذَا عَزَمْتَ فَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُتَوَكِّلِينَ﴿آل عمران : 159﴾ • به (برکت ) رحمت الهی ، در برابر انان نرم شدی ، و اگر خشن و سنگدل بودی ، از اطراف تو پراکنده می شدند . پس آنها را ببخش و برای آنها آمرزش بطلب و در کارها با آنها مشورت کن ؛ اما هنگامی که تصمیم گرفتی ، بر خدا توکل کن ، زیرا خداوند متوکلین را دوست دارد. درس دوم : توکل

آثارتوکل تاثیرناپذیری از اقبال مردم و عدم نگرانی از حوادث وَيَقُولُونَ طَاعَةٌ فَإِذَا بَرَزُوا مِنْ عِنْدِكَ بَيَّتَ طَائِفَةٌ مِنْهُمْ غَيْرَ الَّذِي تَقُولُ وَاللَّهُ يَكْتُبُ مَا يُبَيِّتُونَ فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ وَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ وَكَفَى بِاللَّهِ وَكِيلًا ﴿نساء : 81﴾ به آنها اعتماد نکن (و از نقشه های آنها وحشت نداشته باش) و توکل بر خدا کن و کافی است که او یار و مدافع تو باشد. اخلاق درس دوم : • ترک گناه و عدم سلطه شیطان • إِنَّهُ لَيْسَ لَهُ سُلْطَانٌ عَلَى الَّذِينَ آمَنُوا وَعَلَى‏ رَبِّهِمْ يَتَوَكَّلُونَ. ﴿ نحل : 99﴾ • چرا كه او، بر كساني كه ايمان دارند و بر پروردگارشان • توكل ميكنند، تسلطي ندارد. توکل

آثارتوکل اخلاق • قوت و شجاعت امام محمد باقر (علیه السلام) می فرمایند : • من توکل علی الله لا یغلب و من اعتصم بالله لایهزم. • بحارالانوار ، ج68،باب التوکل و التفویض و ... ] • کسی که بر خدا توکل کند مغلوب نمی شود و کسی که به خدا پناهنده شود شکست نمی خورد. • مایه ثواب توکل بر خداوند گذشته از آن که مایه ی تحقق مطلوب است ، صبغه عبادی هم دارد و خالی از ثواب نیست. درس دوم : توکل

آثار توکل اخلاق • قدرت تصمیم گیری ...فَإِذَا عَزَمْتَ فَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُتَوَكِّلِينَ﴿ آل عمران : 159﴾ هنگامی که تصمیم گرفتی بر خدا توکل کن. • احساس غنا و بی نیازی • امام صادق (علیه السلام) می فرمایند : • ان الغنی و الغر یجولان فاذا ظفرا بموضع التوکل اَوطَنا . • [ اصول کافی ، ج2 ، ص64، باب التفویض الی الله...] • غنا و عزت پیوسته در حرکتند، هنگامی که به محل توکل برسند آنجا را وطن خویش قرار می دهند. درس دوم : توکل

آثار توکل اخلاق • سرزندگی و عدم خستگی حضرت علی (علیه السلام ) می فرمایند : لیس المتوکل عناء کسی که توکل بر خدا دارد رنج و خستگی ندارد. • افزایش هوش و قدرت تفکر امیرالمومنین (علیه السلام ) می فرمایند : • من توکل علی الله سبحانه اضائت له الشبهات و کفی المومنات و امن التبعات[فهرست غرر/ ص418 / شماره 8985] • هرکس بر خداوند سبحان توکل کند شبهه ها برایش روشن گردد و • آنچه لازم دارد کفایت شود و از رنج ها و گرفتاری ها مصون بماند. درس دوم : • آرامش خاطر و رفع نگرانی الَّذِينَ آَمَنُوا وَتَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُمْ بِذِكْرِ اللَّهِ أَلَا بِذِكْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ﴿ رعد : 28 ﴾ • آنها کسانی هستند که ایمان آورده اند و دل هایشان به یاد خدا مطمئن و آرام است. آگاه باشید که با یاد خدا، آرامش می یابید. توکل

تحصیل توکل اخلاق • تفکر و دقت در مباحث عقلی و نظری که درباره ی قدرت و عظمت خالق جهان در دست است . • بررسی آیات و روایات مربوطه و توجه به آثاری که برای آن ذکر شده. • دقت در حالات و موفقیت هایی که افرا متوکل به دست می آورند . • از مباحث عقلی و نظری گامی فراتر نهادن و سیر معنوی نمودن تا جایی که جز خدا نبیند و اینجاست که فرقی ندارد هر چه نعمت و نقمت به او رسد. از موسی بن جعفر ( علیه السلام ) نقل شده است: برای مومن فراهم می شود هر چیزی اگر با قیچی او را قطعه قطعه کنند ، برای او خیر است ؛ و اگر مالک ما بین مشرق و مغرب شود برای او خیر است. درس دوم : توکل

اعتماد ابراهیم خلیل بر خدا با وجود شرایط سخت حضرت ابراهیم ( علیه السلام ) و آتش عظیمی که بنابر اقوالی جمع کردن هیزم آن یک ماه طول کشیده بود و شعله ی آن بقدری زیاد بود که حتی پرندگان قادر نبودند از آن منطقه عبور کنند ، به جبرئیل که از او سوال کرد آیا نیاز به کمک داری ؟ پاسخ منفی داد ، که از تو کمک نمی خواهم و نتیجه چنان توکلی سردو سلامت شدن آتش بر ایشان بود. طول کشیدن مدت زندانی بودن حضرت یوسف ( علیه السلام ) طبق روایتی از امام صادق ( علیه السلام )تقاضای وساطت ایشان ازهمراه خویش که زودتر رهایی یافته بود ، عنوان شده است . اخلاق درس دوم : توکل

فهرست منابع اخلاق • قرآن کریم • تمیمی آمدی ، عبدالواحد بن محمد : غررالحکم و دررالکلم ، قم ، دفتر تبلیغات ، 1366. • جوادی آملی ، عبدالله : مراحل اخلاق در قرآن ، قم ، مرکز نشر اسراء. • عاملی ، حر : وسائل الشیعه ، قم ، موسسه آل البیت ، 1409 ه .ق. • سلطانی ، غلامرضا : تکامل در پرتو اخلاق ، ج1 ، دفتر انتشارات اسلامی. • عمید ، حسن : فرهنگ فارسی ، تهران ، امیرکبیر ، 1381. • کلینی ، محمد ابن یعقوب : اصول کافی ، تهران ، دارالکتب اسلامیه ، 1365. • مجلسی ، محمد باقر : بحارالانوار ، لبنان ، موسسه الوفاء بیروت ، 1404 ه . ق. • محدث نوری : مستدرک الوسائل ، قم ، موسسه آل البیت ، 1408 ه . ق. • مهدوی کنی ، محمدرضا : نقطه های آغازین در اخلاق عملی ، تهران ، دفتر نشر فرهنگ اسلامی ، 1372. • نراقی ، احمد : معراج السعاده ، قائم آل محمد ( عج ) ، 1384. درس دوم : توکل

حسن ختام اخلاق دلا همواره تسلیم رضا باشبه هر حالی که باشی با خدا باش خدا را دان خدا را خوان به هر کارمدان این یاوران را به از او یار چو حق بخشد کلاه سربلندیتو دل بر دیگری بهر چه بندی خدا را باش اگر مرد خدایی مکن بیگانگی گر آشنایی حدیث دوزخ و جنت رها کنپرستش ، خالص از بهر خدا کن به هر کاری مددکارت خدا باددلیل راه دینت مصطفی باد دیوان ناصر خسرو

بسم الله الرحمن الرحیم