Odkrywając wolność

2. Odkrywając wolność Leszek Balcerowicz Przewodniczący Rady Forum Obywatelskiego Rozwoju 20 lutego 2012 r.

3. I. Zamieszanie wokół podstawowych pojęć

4. Zamieszanie wokół podstawowych pojęć • Z faktu, że ludzie zawsze żyli w grupach, wynika kilka podstawowych pojęć: wolność własność władza sprawiedliwość państwo praworządność demokracja prawo

5. Zamieszanie wokół podstawowych pojęć • Jest wiele myślowego zamieszania wokół tych podstawowych pojęć, po części wskutek demagogii i manipulacji. • Przykładowo nikt nie jest jawnie przeciw wolności, czy demokracji, łącznie z ich największymi wrogami.

6. II. Co to jest państwo ?

7. Co to jest państwo?

8. Co to jest państwo? Państwo to wielka fikcja, dzięki której każdy usiłuje żyć kosztem innych. Wszelako nigdy jeszcze nie widziano i nigdy się nie zobaczy, a i nie sposób sobie tego wyobrazić, żeby państwo oddawało społeczeństwu więcej, niż mu zabrało Frederic Bastiat (1801 – 1850), francuski ekonomista i filozof

9. Co to jest państwo? W istocie chodzi o to, że państwo nie jest i nie może być istotą jednoręczną. Posiada dwie ręce: jedną do brania, drugą do dawania. Innymi słowy, rękę surową i rękę łagodną. Działanie tej drugiej jest z konieczności podporządkowane działaniu tej pierwszej. Tak dzisiaj, jak i w przeszłości każdy z nas, jeden mniej, drugi więcej, chciałby skorzystać z pracy drugiego człowieka. Frederic Bastiat (1801 – 1850), francuski ekonomista i filozof

10. Co to jest państwo? Gdyby ludzie byli aniołami, żaden rząd czy administracja nie byłyby konieczne. Gdyby aniołowie mieli rządzić ludźmi, ani wewnętrzna, ani zewnętrzna kontrola nad rządem nie byłaby konieczna. James Madison (1757 – 1836), 4. Prezydent USA

11. Co to jest państwo? Każda władza deprawuje, władza absolutna deprawuje absolutnie. John Acton (1834 - 1902), angielski historyk

12. Co to jest państwo? Wniosek? • Władza polityczna (państwo) powinna być ściśle ograniczona.

13. III. Co to jest wolność?

14. Co to jest wolność? • Wolność ≠ niepodległość kraju • Wolność ≠ zamożność (posiadanie wielu możliwości)

15. Co to jest wolność? • Wolność odnosi się do relacji między jednostką a: • państwem • innymi organizacjami lub grupami ludzi • Jednostka ma tym więcej wolności w relacji z państwem, im mniej czynów jest uznawanych za przestępstwa przez państwowe prawo karne.

16. Co to jest wolność? • Przestępstwa • pospolite (elementarne) • „polityczne” (przeciw ustrojowi) • „domniemanie wolności” • co nie jest zakazane, jest dozwolone

17. IV. Normatywne granice wolności

18. Normatywne granice wolności

19. Normatywne granice wolności • Koniecznym, ale niewystarczającym warunkiem ograniczenia wolności jest zapobieganie określonym krzywdom (szkodom).

20. Normatywne granice wolności Jedynym celem, który usprawiedliwia wtrącanie się, indywidualnie lub zbiorowo, ludzkości w wolność działania jakiegokolwiek jej członka jest samoobrona, że jedynym celem, którego osiągnięcie uzasadnia sprawowanie władzy nad jakimkolwiek członkiem cywilizowanej społeczności wbrew jego woli, jest zapobieżenie krzywdzie innych. John Stuart Mill (1806 - 1873), angielski filozof

21. Normatywne granice wolności • Ale: • Problem paternalizmu • Krzywda wyrządzona jakim istotom (bytom)? • Krzywda przez działanie vs. Krzywda przez zaniechanie • Wolność umów vs. Doktryna „słabszej strony” (pokłosie marksizmu) • Negatywne skutki egzekwowania niektórych zakazów (np. prohibicja w USA)

22. Normatywne granice wolności • Jakie rodzaje krzywd uzasadniają ograniczenie wolności? Czy przykładowo krzywdy wyrządzane przegranym w rynkowej konkurencji? A obraza uczuć?

23. Normatywne granice wolności: problem paternalizmu Nie można zasadnie zmusić go do uczynienia lub zaniechania czegoś, ponieważ tak będzie dla niego lepiej, ponieważ uczyni go to szczęśliwym, ponieważ zdaniem innych będzie to mądre, czy nawet słuszne. Istnieją dobre powody, by go napominać, przemawiać mu do rozumu, przekonywać go lub usilnie prosić lecz nie, by go zmuszać lub wyrządzać mu jakiekolwiek zło w razie, gdyby postąpił przeciwnie. John Stuart Mill (1806 - 1873), angielski filozof

24. V. Wolnościowe stanowisko w sprawie granic wolności

25. Wolnościowe stanowisko w sprawie granic wolności • Normy moralne (religijne) ≠ normy prawne • Zbiór czynów uznawanych za przestępstwa jest ściśle ograniczony do przestępstw elementarnych. • Obowiązuje domniemanie wolności. • Nie ma paternalistycznych ograniczeń wolności.

26. VI. Wolność a równość

27. Wolność a równość • Dwa rodzaje (nie)równości • Szans • Sytuacji (w tym dochodu)

28. Wolność a równość • Równość szans obejmuje równość wobec prawa • Pewne kolizje mogą występować między wolnością a innymi aspektami ideału równości szans, np. obowiązek oświatowy (ograniczenie wolności rodziców wobec ich dzieci w imię równości szans dzieci) • Wolność i równość szans nie dają się pogodzić z egalitaryzmem sytuacji (dochodu).

29. VII. Prawa „negatywne” versus prawa „pozytywne”

30. Prawa „negatywne” vs. prawa pozytywne prawa klasyczne

31. Prawa pozytywne • Ruch socjalistyczny od XIX wieku prawa socjalne • Słabe intelektualne uzasadnienie praw socjalnych: sprawiedliwość społeczna itd. • Współczesna ideologia praw człowieka kładzie nacisk na prawa socjalne a pomija lub lekceważy prawa klasyczne

32. Normatywne granice wolności W Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka ONZ własność prywatna jest na marginesie, zepchnięta tam przez imponującą listę praw pozytywnych, zwłaszcza socjalnych. Europejski Trybunał Praw Człowieka w Strasburgu uznał prawo do świadczeń socjalnych jako element praw własności (!), na co sędzia Trybunału Konstytucyjnego w Belgii, Marc Bossuyt, zareagował taką oto opinią: „Jeśli świadczenie socjalne stało się przedmiotem własności, to sędziowie w Strasburgu zdołali stworzyć właściciela z kogoś, kto niczym nie włada. Nawet Marks nie dokonał takiej sztuki” (Mchangama, Rhodes 2012). Te przykłady pokazują praktyczny wpływ głośnych intelektualistów – orędowników praw pozytywnych.

33. Rozrost państwa socjalnego Rozrost państwa socjalnego (etatyzm socjalny) • Rosnące podatki= ograniczanie prawa własności (wolności) • W wielu przypadkach: ograniczanie wzrostu gospodarki • Kryzysy (Grecja) • Redystrybucja od biedniejszych do bogatszych • Rozbudowana biurokracja • Wypieranie indywidualnej przezorności ,wzajemnej pomocy oraz pomocy innym (mentalność sowieckiego działacza nie pozwala tego dostrzec )

34. Normatywne granice wolności Przejawem jaskrawej niesprawiedliwości byłoby przymuszanie kogoś do łożenia na działalność, która nie wspiera jego interesów lub której jest zdecydowanie przeciwny. Knut Wicksell (1851 - 1926), Szwedzki ekonomista

35. Rozrost państwa socjalnego Największa demagogia dotyczy rozrośniętego państwa socjalnego - „czułe słówka”, np. solidarność, pomaganie biednym, spójność, społeczne Nienawistne słowa: wilczy kapitalizm, biedni ofiarami bogatych, wyzysk, umowy „śmieciowe”

36. Prawa „negatywne” vs prawa „pozytywne”

37. VIII. Rodzaje wolności

38. Rodzaje (sfery) wolności Rodzaje (sfery) wolności Wolność polityczna ≈ władza wybieralna ≈ demokracja

39. Normatywne granice wolności Każdy, komu przyszło żyć […] za panowania dyktatury, której nie można obalić bez rozlewu krwi – wie, że za demokrację, mimo całej jej niedoskonałości, warto walczyć i w moim przeświadczeniu nawet umrzeć. Karl Popper (1902 - 1994), żydowski filozof

40. Demokracja a wolność Ale demokracja nie gwarantuje: • Szerokiego zakresu wolności gospodarczej • Wysokiego poziomu praworządności

41. Wolności cywilne Demokracja wymaga określonych wolności cywilnych (obywatelskich): • Wolności zgromadzeń • Wolności zrzeszania się • Wolności słowa • Wolności mediów

42. Wolności obywatelskie Wolności obywatelskie społeczeństwo obywatelskie, czyli ludzie grupujący się dla celów innych niż zarobkowe i polityczne: • Wspólne zainteresowania(np. filateliści, ornitolodzy) • Wzajemna pomoc i pomoc innym 3. Nacisk na władzę polityczną (państwową) 3.1. Zmierzający do rozrostu państw ograniczenie pewnych wolności, zwłaszcza gospodarczej 3.2. Zmierzający do ograniczenia rozrostu państwa = mniejwolności, zwłaszcza gospodarczej

43. Wolność gospodarcza O zakresie wolności gospodarczej i poziome praworządności decydują w demokracji relacje sił między następującymi wolnościami: • Wzajemna pomoc i pomoc innym • Naciski na rozrost państwa = ograniczenie wolności, zwłaszcza gospodarczej • Naciski na ograniczenie rozrostu państwa= mniejwolności, zwłaszcza gospodarczej

44. IX. Wolność gospodarcza

45. Wolność gospodarcza Najbardziej zagrożona wolność: wolność praktycznego działania (gospodarcza) Składniki Konsumpcja Działalność produkcyjna praca własność prywatna

46. Wolność gospodarcza • Prawo do pracy: wolnościowe czy socjalne ? • Własność prywatna ≈ swoboda przedsiębiorczości • Uprawnienia do decydowania • Uprawnienia do korzystania

47. Wolność gospodarcza Wolność gospodarcza (własność prywatna, wolny rynek) są fundamentalnie ważne dla: • Rozwoju gospodarki usuwanie ubóstwa; czyli dla mas 2. Istnienia demokracji (nie ma demokracji bez kapitalizmu)

48. Ataki na wolność gospodarczą A jednocześnie wolność gospodarcza - spośród wszystkich wolności – jest najbardziej atakowana przez część kręgów intelektualnych i politycznych: • Marksizm • Interwencjonizm (etatyzm) • własność państwowa • etatyzm regulacyjny • etatyzm socjalny (rozbudowane państwo socjalne)

49. X. Propaganda etatystyczna (antyrynkowa, antykapitalistyczna)

50. Propaganda etatystyczna (antyrynkowa, antykapitalistyczna) Dwa przykłady: • Ubóstwianie państwa (mentalność sowieckiego działacza; „czułe słówka”) • Demonizacja własności prywatnej i wolnego rynku – Mity antyrynkowe ≈ antykapitalistyczne.