AZƏRBAYCAN RESPUBLIKASI KƏND TƏSƏRRÜFATI NAZIRLIYI AZƏRBAYCAN DÖVLƏT AQRAR UNIVERSITETI

1. AZƏRBAYCAN RESPUBLIKASI KƏND TƏSƏRRÜFATI NAZIRLIYI AZƏRBAYCAN DÖVLƏT AQRAR UNIVERSITETI ZOOBAYTARLIQ VƏ ƏMTƏƏŞÜNASLIQ FAKÜLTƏSI YOLUXMAYAN XƏSTƏLIKLƏR KAFEDRASI MÜHAZIRƏNIN MÖVZUSU: Xəstəliklərin heyvandarlığa vurduğu iqtisadi zərər və onun hesablanma üsulları. MÜHAZIRƏÇI: dosentƏliyevRəşidMuseyiboğlu Gəncə -2009

2. MÜHAZIRƏNIN PLANI • Xəstəliklər nəticəsində heyvanın ölümü, məcbüri kəsim vəvə ya tələf etmədən dəyən iqtisadizərər. • Yeni doğulmuşkörpələrinqiymətinin təyini • Xəstəliklərin təsirindən məhsuldarlığın aşağı düşməsindən və yaalınmasından dəyən zərərlər. • Heyvan məhsullarının və xammalın çıxdaş edilməsi və ya yandırılmasından dəyən zərərlər. • Məhsul itgisindən dəyən zərərlər. • Müxtəlif səbəblərdən heyvanların qısır qalması, bala salması və anormal bala doğulmasından dəyən zərərlər. • Damazlıq heyvanlar damazlıq qabiliyyətini itirilməsindən dəyən zərərlər. • Xəstəlik nəticəsində iş qabiliyyətinin aşağı düşdükcə dəyən zərərlər.

3. Mühazirə mətninə müvafiq ədəbiyyatlar • Baytarlıq təbabətihaqqındaAzərbaycanRespublikasının qanunu. Bakı, 1995. • Səfərov İ.B, Məmmədov T.–Baytarlıq işinin təşkili və iqtisadiyyatı. Maarif, 1977. • Шайхаманов М.Х.- Организация и экономика ветеринарного дела. Москва, 1987.

4. Xəstəliklərin heyvandarlığa vurduğuiqtisadizərər və onunhesablanmaüsulları • Yoluxucuvə yoluxmayanxəstəliklər nəticəsində təsərrüfata dəyən iqtisadizərərin növümüxtəlif olur. Xəstəliklərin heyvandarlığa vürdüğüzərər bilavasitə, yaxudnaturalolur. • Bilavasitə zərərlər: • a) xəstəliklər nəticəsində heyvanın ölümü, məcbüri kəsimi və yaməhv edilməsindən; • a) yenidoğulmuşkörpələrin qiymətinin təyini; • b) xəstəliklərin təsirindən məhsuldarlığın aşağı düşməsi və yaalınmağından; • v) heyvanməhsulların və xammalın çıxdaş edilməsi və yayandırılması; • q) xəstəlikdən sağalanheyvanlardan(xəstəlik dövründə) alınan məhsulların kəmiyyəti və keyfiyyətinin aşağı olmasından (süd, canlı kütlə, yun, yumurta); • d) müxtəlif səbəblərdən heyvanların qısır qalması, balasalması və anormalbaladoğulmasından; • e) damazlıq heyvanın döllükqabiliyyətinin itirilməsindən; • j) xəstəlik nəticəsində işqabiliyyətinin aşağı düşməsindən; • z) heyvansaxlananbinalarməcbüri olaraqboşsaxlandıqda;

5. Z1) ölüm, məcburi kəsim və məhv edilmədən dəyən iqtisadizərər (Z1); • Heyvanların xəstəlik nəticəsində ölümüvə yatələf edilmişdərin, itirilmişcanlı kütlənin satış qiymətindən dəyən iqtisadizərər hesablanır.Ölmüşvə məhv edilmişheyvanların cəmdəklərindən faktikigəlir, ət və sümükunuhazırlanmasından və dəridən olur(təlimata əsasən). • Xroniki (brüsellyoz, vərəm, leykoz, paratuberkulyozvə s.) və yoluxmayanxəstəliklərin təsərrüfata vurduğuzərər isə onların təcridxanalarda saxlanmasından və məhsuldarlığın aşağı düşməsi və alınmaması və eləcə də alınan məhsulun keyfiyyətinin aşağı olmasından, heyvanların damazlıq qabiliyyətinin itirilməsindən, balaalınmadıqda və s. nəzərə alaraqməhsulların illiksatış qiyməti götürülür-müəyyənləşdirilir.Təsərrüfat xronikixəstəliklərə görə birneçə ilmüddətində qeyri-sağlamdırsa, onların ümumiiqtisadizərəri həmin müddət üzrə hesablanır, sonraisə birildə vurduğuzərər müəyyən edilir. • Ölüm, məcbüri kəsim və tələf etmədən dəyən iqtisadizərər (Z1) • Heyvandarlıqda ölüm, məcburi kəsim və məcöuri tələf etmədən dəyən iqtisadizərəri budüsturlaəsasən hesablanır. • Z1=M x CK x Q-Gf;

6. Burada: Z1-axtarılan zərərinpullaifadəsi (man); • M- ölmüş, kəsilmişvətələfedilmişheyvanlarınsayı (baş); • CK-birbaşheyvanınortacanlıkütləsi (kq); • Q-1 kqcanlıkütlənindövlətsatışqiyməti (man); • Gf- heyvanməcburikəsildikdəvəölmüşlərincəmdəkləri, orqantoxumalardançıxdaşedilib, utilizasiyaedildikdəvəbaşqaməhsullarsatışındanfaktikigəlir (man). • Məsələ 1. «H» adınafermertəsərrüfatıilərzindəyoluxucuxəstəliklərdən 25 başbuzov, 3 başqaramalölmüşdür. Ortacanlıkütləbuzovlarda 60 kq, cavanlardaisə 240 kq, hərkqcanlıkütlənindövlətsatışqiymətimüvafiqolaraq 1,3 man və 1,5 man. olmuşdur. Ölmüşheyvanlarıncəmdəyiyandırılmaüsuluiləzərərsizləş-dirilmişdir. • Ölmüşcavanqaramaldandəyəniqtisadizərər: • Z1=3 x 240 x 1,5-0=1080 man. • Ölmüşbuzovlardandəyəniqtisadizərər • Z1=25 x 60 x 1,3-0=1950 man. • 28 başölmüşheyvanlardandəyənzərərincəmibərabərdir 3030 (1080+1950) manata.

7. Məsələ 2. Qoyunçuluqfermertəsərrüfatındainfeksionmastitdən 215 başqoyunxəstələnmişdir, onlardan 18 başıölmüş, 97 başıməcburikəsilmişdir. Hərbirininortacanlıkütləsi 34 kq, 1 kqcanlıkütlənindövlətsatışqiyməti 1,42 manatolmuşdur. Xəstəliknəticəsindəqoyunlararıqolduqlarıüçünhərkqcanlıkütlə 0,92 manatasatılmışdır, bundandatəsərrüfatafaktikigəlir 3034,16 (97x34x0,92) manatolmuşdur. Ölmüşqoyunlarıncəmdəkləriyandırılmışdır. • Ölmüşqoyunlardanfaktikiiqtisadizərər: • Z1=18x34x1,42-0=869,04 manat • Məcburikəsimüçünçıxdaşedilmişqoyunlardandəyəniqtisadizərər: • Z1=97x34x1,42-3034,16=1649,0 manat • Məcburikəsimtəsərrüfatınkəsimmeydançasındaaparılarsaiqtisadizərərməbləğialınanətə, daxiliorqanlara, başayağavədərininsağılmasınagörəhesablanır. • Kəsilmişhərqoyundan 20 kqət, (cəmi 97x20 vəhərkq-ı 1,3 manata), 2,5 daxiliorqanlar (cəmi 97x2,5 kqalınmışdırvəhərkq-ı 1,2 manata) satılmışdır. Hərbirinindərisindən 1,8 manat, baş-ayanvəqarından 1,2 manatfaktikigəlirolmuşdur. • Onda 97 başqoyunkəsildikdəfaktikigəlircəmi: • Ət 1940x1,3=2522 manat • Daxiliorqanlar 242,5x1,2=291,0 manat • Baş, ayaqvə qarın 97x1,2=116,4 manat • Dəri 97x1,8=174,6 manat • Cəmi=3104 manatolmuşdur. • Kəsilmişhər birqoyundan 32 (3104:97) manatfaktiki gəlirəldəedilmişdir.

8. Bu zaman məcbüri kəsilmələrdən dəyən zərər • Z1=97x34x1,42-3104=1579,36 manattəşkiledir. • Körpəkəndtəsərrüfatıheyvanlarıöldükdə, məcbürikəsildikdəvətələfedildikdə (6 aylığaqədərbuzovlar, 4 aylığaqədərquzularvəçoşqalarkörpələrqrupunadaxiledilir) dəyəniqtisadizərər. Bu qrupdanölmüşvəməcburikəsilmişheyvanlardandəyəniqtisadizərər, yaşlıheyvanlaragörəçoxolur. Cavanlardacanlıkütləartımına, balanınalınmasınavəonlarınbəslənməsinədahaçoxəməkvəbaşqavasitələrsərfedilir, onagörəcanlıkütləninsatışqiyməticavanlardayüksəkolur. Bu zamankörpəheyvanlardaiqtisadizərərkörpəheyvanlarınöldüyü, məcbürikəsildiyigündənhesablanır. • Körpələröldükdə, məcbürikəsildikdəvətələfedildikdədəyəniqtisadizərər. • Z1=Mx(Bq+CKxTxQ)-Gfdüsturuiləhesablanır. • Burada: Z1- axtarılanzərərinpullaifadəsi (manat); M-ölmüş, məcburikəsilmişvətələfedilmişcavanlarınmiqdarı (baş); Bq-yenidoğulmuşbalanınşərtiqiyməti (manat); CK- balanıngündəlikortacanlıkütləartımı (qr, kq); T- ölmüş, məcbürikəsilmişvətələfedilmişcavanheyvanınyaşı (günlə); Q-Gf-əvvəlkidüsturdaaydınlaşdırılıb. • Məsələ 1. heyvandarlıqfermertəsərrüfatındasüdçülükistiqamətindəolaninəklərdənalınmış 12 baş 35 günlükbuzov, əsasanacdonuzdanalınmış 25 (65 günlük) çoşqavəyunçuluqistiqamətindəolmuşqoyundan 28 quzu (90 günlük) ölmüşdür. Cəsəddənalınmışxammaldanfaktikigəlirbuzovlarda 86 manat, quzularda 18,5 manat, çoşqalardaisə 75,5 manatolmuşdur. • 1 kqcanlıkütləninsatışqiymətibuzovlarda 1,85 manat, çoşqalarda 1,75 manat, quzulardaisə 1,62 manatolmuşdur. Yenidoğulmuşbuzovlarınqiymətişərtiolaraq 122,2 manat, çoşqaların 19,8 manat, quzularınkıisə 8,56 manatolmuşdur. Buzovlardagündəlikçəkiartımıortahesabla 0,7 kq, çoşqalarda 0,25 kq, quzularda 0,12 kqolmuşdur.

9. Ondaiqtisadizərər: • Buzovlaröldükdə –Z1=12x(122,2+0,7x35x1,85)-86=1924,3 manat • Çoşqalaröldükdə – Z1=25x(19,8+0,25x65x1,75)-75,5=1130,44 manat • Quzularöldükdə – Z1=28x(8,56+0,12x90x1,65)-18,5=720,14 manat • Körpəheyvanailəsinəticəsi (12 başbuzov, 25 başçoşqavə 28 başquzu) heyvandarlıqtəsərrüfatlarındadəyənümumizərər– 3774,88 man (1924,3+1130,44+720,14) olmuşdur. • Məhsulazaldıqdadəyəniqtisadizərər (Z2) • Heyvanlarınxəstəliyinəticəsindəməhsuldarlığın (canlıkütləartımı, süd, yun, yumurta, balavə s.) aşağıdüşmədərəcəsibirneçəüsullamüəyyənləşir: • Birinciüsul-birbaşxəstələnmişheyvandaortahesablaməhsulitirilməəmsalı; Bu əmsalsağlamqrupdaolanheyvanlardanalınanməhsullarındəyərindənxəstələnmişheyvanlardanalınanməhsullarındəyəriçıxmaqlaalınır. • Ortaməhsulitkisiəmsalıxəstəlikdənsağalmışqrupdaolanheyvanlarınyaşını, cinsini, saxlanma, yemlənməvəhəminregionuntəbiiiqlimşəraitininəzərəalmaqlamüqayisəlisürətdəmüəyyənləşdirilir. Beləliklə, xəstəlikdənsağalmışheyvanlarınmiqdarını, birbaşdaortaməhsulitkisiəmaslınavurulur, cəmiitiriləncanlıkütləaydınlaşırvəalınanrəqəmi 1 kqcanlıkütlənindövlətsatışqiymətinəvurmaqlatəsərrüfatadəyəniqtisadizərərtəyinedilir. • Məhsuldarlığınazalmasındandəyənzərəri- • Z2=Əix Mc.Q • düsturuiləhesablanır. • Burada: Z2-axtıralın zərərinpullaifadəsi (manat); Əi- xəstəlikdənsağalmışheyvanlardaortaməhsulitkisiəmsalı; Mc- xəstəlikdənsağalmışheyvanlarınsayı (baş); Q- birkqməhsulunsatışqiyməti (manat).

10. Məsələ 1. Heyvandarlıqbirliyindəqaramalarasında 25 başındafassillyozaşkaredilmişdir. Aparılanmüalicəvidehelmintizasiyanəticəsindəheyvanlarsağalmasınabaxmayaraqhərbirbaşdanortahesabla 10,6 kqcanlıkütləazalmışdır. Canlıkütlənin 1 kqdövlətsatışqiyməti 1,52 manatolmuşdur. Qaramalınfasillyozuzamanıcanlıkütləitkisindəndəyənzərər: • Z2=10,6x25x1,52=402,8 manattəşkiletmişdir. • Məsələ 2. Fermertəsərrüfatındaquşçuluqfermasındatoyuqlararasındamaddələrmübadiləsipozğunluğumüşahidəedilmişdir. Birquşdamında 700 baştoyuqsaxlanılırki, onlarıntəxminən (175 baş) 25%-dəmaddələrmübadiləsininçatışmamasıaşkaredilmişdir. Aparılanbaytarlıqtədbirlərinəticəsindəquşlarsağalmışdır. Xəstəlikdənsağalmıştoyuqlarıncanlıkütləsihərbirbaşda 0,3 kq, yumurtaisəillikplanagörə 28 ədədazalınmışdır. • Təsərrüfatdabirkqtoyuğuncanlıkütləsi 2,6 manat, birədədyumurtanınkı 0,13 manatolmuşdur. • Xəstəlikdənsağalmışquşlardacanlıkütləvəyumurtaalınmadıqdadəyənzərər: • Canlıkütləitirildikdə: • Z2=0,3 x175 x2,65=139,2 manat • Yumurtaalınmadıqda: • Z2=28 x175 x0,13=637 manat • Canlıkütləvəyumurtaitkisindəndəyəncəmizərər 776,2 manat (139,2+637) olmuşdur. • Ikinciüsul –Yoluxucuxəstəliklərtəsərrüfatdamüşahidəedildikdəsağlamqrup, heyvanlardanalınanməhsulu, xəstələnmişheyvanlardanalınanməhsullarınmiqdarıiləmüqayisəlisürətdəanalizetməkləiqtisadizərərhesablanır. Bu üsulunçatışmayancəhətlərindənbirisağlamvəxəstəheyvanlararasındaməhsuldarlığımüəyyənləşdirməküçünanaloqlarınseçilməsiçətinliktörədir. O biriüsullardanüstünlüyüxəstəlikdövründətəsərrüfatınepizootolojivəziyyətivətəbii –iqlimşəraitininmürəkkəbləşməsiiqtisadizərərinhesablanmasındanəzərəalınır.

11. Üçüncüüsul- təsərrüfatdaheyvanlararasındamüşahidəedilənxəstəliklərnəticəsindəiqtisadizərəriaydınlaşdırmaqüçün, sağlamvəxəstəheyvanlardanalınanməhsullarınmiqdarınımüqayisəlisürətdəanalizetməkləiqtisadizərərhesablanır. Bu üsuldansürüdəqısamüddətdəyayılmayanvəyoluxmayanxəstəliklərzamanıdəyəniqtisadizərərlərinhesablanmasındaistifadəedilir. • Heyvanlar (quşlar) arasındaaşkaredilənxəstəliklərnəticəsindəməhsuldarlığınazalmasındandəyənzərər- Z2=Ms x(Hs-Hx) xTxQdüsturuiləhesablanır. • Burada Z2- axtarılanzərərinpullaifadəsi (manat); Mc- xəstəlikdənsağalmışheyvanlarınmiqdarı (baş); Hc-Hx- birbaşsağlamvəxəstəheyvandanalınanməhsulun (canlıkütlə, yun, yumurta, südvə s.) miqdarıkq-la; T- hərbirbaşxəstələnmişheyvanlardaxəstələnməmüddəti (günlə); • Q- 1 kqməhsulundövlətsatışqiyməti, (manat). • Məsələ 1. «H» təsərrüfatqaramalfermasında 150 başinəklərüzərindəaparılandispanserizasiyanəticəsində 33 başındamaddələrmübadiləsininpozğunluğumüşahidəedilmişdir. Xəstələnməmüddətində (19 gün) hərbirbaşdansüdgündəortahesabla 8 litrazalmışdır (xəstələnməmişdənqabaq 17 litrsüdalınmışdır). Həmintəsərrüfatdasüdün 1 kqsatışqiyməti 0,28 manatolmuşdur. Beləlikləxəstəlikdənsağalmışinəklərdənsüditkisindəndəyəniqtisadizərər 1404,5 manatabərabərdir. • Z2=33 (17-9) x19 x0,28=1404,5 manat • Məsələ 2. Heyvandarlıqtəsərrüfatlarındabuzovlararasındaparatifmüşahidəedilmişvə 26 başıxəstələnmişdir. Xəstələnmişbuzovlardangündəlikcanlıkütləartımıxəstələnməmüddətində (12 gün) gündə 0,25 kq, sağlambuzovlardaisə 0,65 kqolmuşdur, yənigünərzində 0,4 kqcanlıkütləitirilmişdir. Hərkqcanlıkütləninqiyməti 1,85 manatolmuşdur. • Xəstəlikdənsağalmışbuzovlardancanlıkütləitkisindəndəyənzərər 230,1 manatolmuşdur. • Z2=26 (0,65x0,25) x 12 x 1,85=230,1 manat

12. Məsələ 3. Quşfabrikində 10-15 günlükcücələrarasındaavitaminozaşkaredildi. Avitaminolaxəstələnmişsexdəcücədənortahesablagündə 5 qrcanlıkütləartımı, xəstəlikolmayansexdəisə 17 qramcanlıkütləartımıolmuşdur. Hərsexdə 20000 başcücə var. Xəstəlik 20 gündənsonraləğvedildivə 1 kqcanlıkütləninqiymətini 2,09 manatolduğunuiqtisadizərər •  Z2=20000 x (0,017-0,005) x 20 x 2,09 =10032,0 manatolar. • Məsələ 4. Qoyunçuluqbriqadasındamastitə 135 başqoyunyoluxmuşdur. Aparılanbaytarlıqtədbirlərinəticəsindəqoyunlarsağalmışdır. • Qoyunlarüzərindəqırxınaparılanvaxtxəstəlikdənsağalmışqoyunlardan 1,60 kq, xəstələnməmişlərdənisə 3,53 kqyunalınmışdır. Hərkqyununsatışqiyməti 7,68 manatolmuşdurki, yununazalınmasındandəyəniqtisadizərər 2001,1 manattəşkiletmişdir. • Z2=135 x (3,53-1,60) x 1 x 7,68 =2001,1 manat • Heyvandamazlıqdəyəriniitirdikdədəyəniqtisadizərər (Z3) • (Z3) –Damazlıqheyvanlarsaxlanantəsərrüfatlardainfeksionvəinvazionxəstəliklərmüşahidəedilərsəheyvanlarıcins mal kimisatılmasınaicazıverilmir. Beləolduqdahəmintəsərrüfatlardanheyvanlarümumiqaydaüzrəkəsiməgöndərilir. Beləlikləhəminheyvanlarınbalansdəyərindəndövlətsatışqiymətindəkifərqəgörəiqtisadizərərmüəyyənləşir. Bu •  Z3=M3 x (Qd-Qdi) düsturuiləhesablanır. • Burada: Z3-axtarılan zərərinpullaifadəsi, manat; • M3-damazlıq qabiliyyətiniitirmişheyvanlarınsayı; • Qd-damazlıqheyvanınortahesablabalansdəyəri, manat; • Qdi-damazlıqqabiliyyətiniitirmişheyvanındəyəri, manat.

13. Məsələ 1. Damazlıqheyvanlaryetişdirilənbirlikdəqaramalarasındavərəmaşkaredilmişdir. Xəstəlikaşkaredilməmişdənəvvəlbirlikildəortahesabla 850 ortacanlıkütlə 345 kq, balansdəyəriisə 805,0 manatbaş 1,5 yaşındaerkəkdana (gələcəkdətörədicibuğa), satmışdırki, hərbirininvəortacanlıkütləsi 320 kqvəbalansdəyəri 820 manat 800 başdüyəsatır. Axırıncıbirildəbirlik 1650 başətkombinatınaerkəkdanavədüyəvermişdir. Damazlıqheyvanlarətüçüntədarükəgöndərildikdə 1 kqcanlıkütləninqiyməti 1,70 manatolmuşdur. Damazlıqqabiliyyətiniitirmişerkəkdanalardandəyəniqtisadizərər. •  Z3=850 (805-586,5)=185725 manat • Damazlıqqabiliyyətiniitirmişdüyələrdəndəyəniqtisadizərər: • Z3=800 (820-544)= 220800 manattəşkiletmişdir. • Damazlıqbirliyinəbirilmüddətindəvərəmdəndamazlıqqabiliyyətiniitirmişheyvanlardancəmi 406525 (185725-220800) manatiqtisadizərərdəymişdir. • Heyvanlardanalınanməhsulunkeyfiyyətiaşağıdüşdükdədəyənzərər (Z4) • Xəstəliknəticəsindəməhsulunkeyfiyyətiaşağıdüşdükdədövlətsatışstandartıüzrəyox, keyfiyyətiaşağıdüşmüşməhsulkimisatılırvəbu • Z4=Ap x (Qs-Qx) düsturuiləhesablanır. • Burada: Z3- axtarılanzərərinpullaifadəsi, manat; Ap- keyfiyyətiaşağıdüşmüşməhsulunmiqdarı, kq, ədəd; Qs-Qx- sağlamvəxəstəheyvandanalınanməhsulunsatışqiyməti, manat. • Məsələ 1. Təsərrüfatdaqoyunlararasındamastitmüşahidəedilmişdir. Xəstə-likmüddətində 250 sentnersüdalınmışdırki, satışqiyməti 16,4 manat, sağlamqoyunlardanalınansüdünhərsentneri 22,8 manatolmuşdur. Bu zamanzərər •  Z4=250 (22,8-16,4)-1600 manattəşkiletmişdir • Məsələ 2. Quşçuluqfermasında 1250 baştoyuqlararasındaavitaminozaşkaredilmişdir. Xəstəlikləğvedildikdənsonramüəyyənləşdirilmişdirki, həminmüddətdəalınanyumurtalarstandartauyğungəlməyərək 13 qəpikəvəzinə 8 qəpiyəsatılmışdır. Alınanyumurtanınkeyfiyyətiaşağıolduqdatəsərrüfata 258,75 manatzərərdəymişdir. • Z4= (1250 x 23) – (0,13-0,09)= 258,75 manat

14. Işçiheyvanişsizdayandıqdameydanaçıxaniqtisadizərər (Z5) • Müxtəlifyoluxucuxəstəliklərdəkarantinvəməhdudlaşdırmatədbirləriaparı-lanzamanişçiheyvanlarınişləməsiməcburidayandırılır. Bu halişçiheyvanlarınarasındaxəstəlikmüşahidəedilənvaxtıdabaşverir. Bu zamaniqtisadizərər • Z5=Md x T x Mdadüsturuiləhesablanır. • Burada: Z5- axtarılanzərərinpullaifadəsi, manat; Md- məcbüriişsizdayananheyvanlarınsayı, baş; T- işsizdayanmamüddəti, günlə; Mda- at-günü, öküzgünününmayadəyəri, manat. • Məsələ 1. Təsərrüfatdadabağakarantinelanedildiyinəgörə 20 başişçiatıişləməmişdir. 38 günhərbir at-gününündəyəri 2 manatolarsa, atlarişsizdayandıqdazərərinməbləği 1520 manatolur. • Z5= 20 x 38 x 2 =1520 manat • Orqan, toxumavəxammalçıxdaşedildikdədəyəniqtisadizərər (Z6) • Müxtəlifxəstəliklərdənətkombinatında, xammalemaledənmüəssisələrdəfermertəsərrüfatlarindakəsimdənsonraorqan, cəmdək, toxumavəxammalçıxdaşedilməsindəniqtisadizərərdəyir. Xəstəliklərinxüsusiyyətindənasılıolaraqorqan, cəmdək, toxumavəxammalyandırılır (qarayara, emkar, manqo, botulizmvə s.) vəutilizasiyaediləbilər (vərəm, dabaq, donuzlarıntaunuvəəksərhelmintozlar). Çıxdaşedilmişorqan, toxumavəxammaldan (məhsullardan) dəyənzərər • Z6= Apx Q-Gfdüsturuiləhesablanır. • Burada: Z6- axtarılanzərərinpullaifadəsi, manat; Ap-çıxdaşedilənorqan, toxumavəxammalınmiqdarı, kq; • Məsələ 1. Ətkombinatındamüxtəlifxəstəliklərəgörə 55 ton mal ətisanitarişləmədənsonraemalagöndərilmişdir. Sanitarişlənmədənsonrakonservihazırlanmışvəsatılmışdırki, 83 min manatfaktikigəlirolmuşdur. Bir ton mal ətinin 2850 manatolmuşdur. 55 ton mal ətininsanitarişlənmədənsonrakonservihazırlanıbsatıldıqdadəyənzərər 76600 manatzərərolmuşdur. • Z6=55 x 2850-83000= 76600 manat

15. Məsələ 2. Dərizavodundabaytarlıqmüayinəsinəticəsindəqaramaldərilərindəqüsurolduğunagörə 250 kqçıxdaşedilmiş, 10,5 ton xammalınsortuaşağısalınmışdır. 1 kq I sort dərininqiyməti 0,77 manat, qiymətiaşağısalınmış (hərkq 0,31 manat) vəxammaldan 3255 manatfaktikigəlirolmuşdur. • Dərixammalıçıxdaşedildikdədəyərzərər. • Z6= 250 x 0,77-0= 192,5 manat • Xammalınsortuaşağısalındıqdadəyənzərər: • Z6=10500 x 0,77 – 3255= 4830 manat • Balaitirildikdədəyəniqtisadizərər (Z7) • Təsərrüfatlardaheyvanlararasında (brüsellyoz, trixomonoz, vərəm, leptospiroz, paratuberkulyozvə s.) xəstəliklərmüşahidəedildikdəvəmüxtəlifxəstəliklərdənsağalmışheyvanlardamazlıqqabiliyyətiniitirməsi (mastit, dabaq, aktinomikoz, qoyunlardaparatif, balalığınmüxtəlifxəstəliklərivə s.) nəticəsindəbala (buzov, çoşqa, quzuvə s.) alınmamasıhesabınaolaniqtisadizərərmeydanaçıxırki, alınmayanbalanınmiqdarını, yenidoğulmuşbalanındəyərinəvurmaqlaaydınlaşdırılır. • Alınmayanbalanınmiqdarıbirneçəüsullamüəyyənləşdirilir: • Müxtəlifxəstəliklərnəticəsində abort, anormalvəölübalaalınmasınınfaktikiuçotununalınması; • Sağlamtəsərrüfatdahər 100 başanadanortahesablaalınanbalanınmiqdarınınmüqayisəsi; • Birkonkrettəsərrüfatdaalınanbalanın, rayon, vilayətvərespublikaüzrəortahesablahər 100 başanadanalınanbalanınmiqdarıiləmüqayisəvə s. görə. • Alınmayanbalanınmiqdarınımüəyyənləşdirdikdətəsərrüfatıntəbii-iqlim, heyvanlarınyemləndirilməsi, bəslənməsi, saxlanması, cinsivəistiqamətinəzərəalınmalıdır. • Müxtəlifsəbəblərdənheyvanlardanalınmayanbaladandəyənzərəriaydınlaş-dırmaqüçünəvvəlcəyenidoğulmuşbalanınqiymətinitəyinetməklazımdır.

16. Yenidoğulmuşbalanınqiymətinintəyini • Yenidoğulmuşbalanınqiymətianadanalınanəsasməhsula (ət, süd, yun) görətəyinedilir. • Heyvanboğazlıqdövründəolduqdabalanınəmələgəlməsinə –əlavəyemnormasıayrılırki, həminayrılmışyemnormasındakıyemincəmidəyərialınanəsasməhsulundövlətəsatışdəyərininnisbətinəgörətəyinedilir. Aşağıdayenidoğulmuşbuzov, quzuvəçoşqanındəyərinintəyinedilməsiüsulugöstərilir. • Südçülükcinslərdənyenidoğulmuşbuzovun (Db1) dəyəribudüsturlahesablanır: • Db1= 3.61 x Q • Burada: 3,61 –südsen. boğazlıqdövründəbalanınəmələgəlməsinəsərfedilənyeminhesabınaəldəedilənsüd. Q- 1 sentnerüzlüsüdünsatışqiyməti, manat; • Məsələ: südçülükcinsheyvanlardanalınanüzlüsüdün 1 sensatışqiyməti 26,5 manatolmuşdur. Ondayenidoğulmuşbuzovundəyəri • Db1=3,61x26,5-95,67 manatabərabərdi. • Ətçilikcinsheyvanlardanyenidoğulmuşbuzovun (Db2) dəyəribüdüsturagörəhesablanır: • Db2=0,88 x Q • Burada: 0,88- canlıkütləartımısen, birbaşbalanınəmələgəlməsinəsərfedilənyemvahidihesabınaəldəediləncanlıkütlədir. Q- bir sent. canlıkütləninortaköklükdərəcəsindəsatışqiyməti, manat.

17. Məsələ: ətçilikcinsheyvanlardanalınanbirsentnercanlıkütləninsatışqiyməti 165,5 manatolmuşdur. Ondaətçilikcinsheyvanlardanyenialınmışbalanındəyəri Db2=0,88x165,5=145,6 manatabərabərdir. Bu göstəricidonuzlardanalınanyeniçoşqalarındəyərieyniolmur. • Çünkidonuzlardanildə 2-3 dəfəbalaalmaqolurki, hərboğazlıqdövründəyemnormasınaəlavəyempayıartırılır. Donuzlardanalınançoşqanın (Dc1) dəyəribudüsturlahesablanır: • Burada: 1,67-canlı kütlə artımı sen, donuzlardan 1 ilmüddətində birdəfə balaalınarsa, boğazlıq dövründə balanın əmələ gəlməsinə sərf olunanyemvahidihesabına əldə edilən canlı kütlədir; • Q- birsentnercanlıkütləninsatışqiyməti, manat; • Mc- biranacdonuzdanbirdoğumdaortahesablaalınançoşqanınmiqdarı, baş. • H-düzəlmişnormativi-sen, birildəbiranacdonuzbirdəfədənartıqdoğumdaiştiraketdikdəyempayınaəlavəyemvahidiəlavəedilirki, həminyemvahidihesabınaəldəediləncanlıkütlə («H» işarəsinindüzəlişnormativiaşağıdakıcədvəldəverilmişdir). • Məsələ. Biranacdonuzdanbirildə 2,3 dəfəbalaalınmışdır. Birsentnercanlıkütləninqiyməti 185 manatolmuşdur. Ondayenidoğulmuşhərbirçoşqanındəyəri: • manatolmuşdur. • Təmirdonuzlarındanalınançoşqaların (Dc2) hərbirinindəyərininhesablanmasındabudüsturdanistifadəedilir: • Dc2=0,64 x Q : M2 • Burada: 0,64-canlı kütləsen, təmirdonuzlarindaboğazlıqdövründəbalanınəmələgəlməsinəsərfedilənəlavəyemvahidihesabınaəldəediləncanlıkütlə. • Q-Mc- əvvəlkidüsturdaaydınlaşdırılıb.

18. Məsələ: biranacdonuzdan 8 başçoşqaalınmışdırki, ondahərbirçoşqanındəyəri: • Dc2= 0,64 x 185 : 8 = 14,8 manatolmuşdur. • Yunçuluqcinslərdən (Dq1), yunçuluq –ətçilikvəətçilikcinslərdən (Dq2) vəRamanovcinsliolanqoyunlardanalınanbalalırın (Dq3) dəyərininhesablanmasındabudüsturdanistifadəolunur. • Dq1= 0,84 x Q : Mq • Dq1= 8,41 x Q : Mq • Dq2= 13,8 x Q : Mq • Burada: 0,84-yun kq, yunçuluqcinslərdənolanqoyunlarda, boğazlıqdövründəbalanınəmələgəlməsinəsərfolunanyemvahidihesabınaəldəedilənyun; 8,41 –canlıkütləkq, yunçuluq-ətçilikvəətçilikcinslərdənolanqoyunlarda, boğazlıqdövründəbalanınəmələgəlməsinəsərfolunanyemvahidihesabınaəldəediləncanlıkütlə. 13,8-canlı kütləartımıkq, Ramanovvəkaragülcinsliqoyunlarda, boğazlıqdövründəbalanınəmələgəlməsinəsərfedilənəlavəyemvahidihesaıbnaəldəediləncanlıkütlə. Q1- birkqyunun (növünüvəkeyfiyyətininəzərəalmaqla) vəyabirkqyüksəkköklükdərəcəsindəolancanlıkütlə (RamanovvəQaragülqoyunlarındanalınanquzularda, xəzdərinindənəzərəalmaqla) satışqiyməti, manat. Mc-hərbirbaşqoyundanalınanquzu, baş. • Məsələ: Yunçuluqcinslərdənolanqoyunlardan 1,1 başquzu, yunçuluq-ətçilikvəətçilikcinslərdən 1,2 başquzu, Romanov vəQaragülcinsliqoyunlardan 2,2 başquzualınmışdır. Birkqyununsatışqiyməti 9,5 manat, birkqcanlıkütlənin 1,88 manat, RamanovvəQaragülcinsliqoyunlardaisəbirkqcanlıkütləninsatışqiyməti 2,8 manatolmuşdur. • Yunçuluqcinsliqoyunlardanalınanquzunundəyəri • Dq1= 0,84 x 9,5 : 1,1 = 9,4 manat • Yünçülüq-ətçilik və ətçilik cinsli qoyunlardan alınan quzunun dəyəri • Dq2= 8,41 x 1,88: 1,2 = 13,2 manat • Romanov və Qaragül cinsli qoyunlardan alınan quzuların dəyəri • Dq3= 13,8 x 2,80: 2,2 = 17,6 manat olmuşdur.

19. Müxtəlif xəstəliklər nəticəsində bala itirilməsi hesabına vurulan iqtisadi zərər bu düslurla hesablanır. Z7=(Əd x Ma - Mf) x Db • Burada: Z7-axtarılan zərərinpullaifadəsi, manat; Əd-doğuməmsalı, baş (inəklərdə 1 –bərabərdir, qoyunvədonuzlardatəsərrüfatınplanınagörə). Ma-hesabatdövründəbalaalınacaqananınmiqdarı, baş; Mf- hesabatdövründəfaktikialınmışbalamiqdarı, baş; Db- yenidoğulmuşbalanındəyəri, manat. • Məsələ. Təsərrüfatda 825 başinək, 125 başanacdonuzvə 1380 başqoyunsaxlanır. Qaramalarasındavərəm, donuzvəqoyunlararasındaisəbrüsellyozmüşahidəedilmişdir. • Il ərzində 653 başbüzov, 1225 başçoşqa, 1350 başyunçuluq-ətçilikcinsindənquzualınmışdır. Doğuməmsalı rayon üzrəsüdçülükcinsindənolaninəklərarasında 1, anacdonuzlarda 15, qoyunlarda 1,2 olmuşdur. Yenidoğulmuşbuzovundəyəri 115 manat, çoşqanınkı 16,5 manat, quzununkuisə 9,5 manatolmuşdur. • Buzovalınmadıqdadəyəniqtisadizərər: Z7=(1 x 825-653) x 115,5=19866 manat • Çoşqaalınmadıqdadəyəniqtisadizərər: Z7=(15 x 125-1225) x 16,5=9900 manat • Quzualınmadıqdadəyəniqtisadizərər: Z7=(1,2 x 1380-1350) x 9,5=2907 manattəşkiletmişdir. • Təsərrüfatdaheyvanlarınqısırqalmasıvəxəstəlikdənsağqalmışlardanbalaalınmadıqdameydanaçıxanzərərbudüsturüzrəhesablanır. Z8=Ab x Db; • Burada: Z8-alınmayan baladandəyəniqtisadizərər; Ab-alınmayanbalanınsayı, baş; Db- biryenidoğulmuşbalanındəyəri, manat.

20. Məsələ. Birilmüddətindəmüxtəlifsəbəblərdən 106 başbuzov, 126 başçoşqa, 450 başquzualınmamışdır. • Buzovalınmadıqdadəyəniqtisadizərər: Z8=106 x 115,5=12243 manat • Çoşqaalınmadıqdadəyəniqtisadizərər: Z8=126 x 16,5=2079 manat • Quzualınmadıqdadəyəniqtisadizərər: Z8=450 x 9,5=4275 manattəşkiletmişdir. • Müxtəlifxəstəliklərdəndəyəniqtisadizərərnövlərinicəmləməklə, hərhansıbirxəstəlikdəndəyəncəmiiqtisadizərəraydınlaşdırılır. Cəmiiqtisadizərərbudüsturlahesablanır: • Z=Z1+Z2+Z3+Z4+Z5+…………Z8 • Ayrı-ayrıxəstəliklərdəbütünnövzərərlərmüşahidəedilir.