AGAMA DAN HUBUNGAN SOSIAL

1. AGAMA DAN HUBUNGAN SOSIAL SAU 308

2. PENGENALAN • Semuaorangtahumengenai agama, sekurang-kurangnyasedikitmengenai agama walaupunmerekainitidakmempunyaihubungan yang rapatdengankumpulan-kumpulan agama. • Agama beradadisekelilingkita. DalamRukun Negara Malaysia jugaadaditekankanmengenai “KepercayaankepadaTuhan”. Bagimasyarakatdunia, merekalebihmengetahuimengenai agama Islam selepasterjadinyaperistiwa 9 /11, 2001. Tempat-tempatibadahbolehdikatakanberadadihampirsemuatempat yang kitalawati. • Jadi, sebelummemberidefinisi yang lebihterperincimengenai agama, kitaperlumelihatapakahituSosiologiuntukmemahamiapakahperspektifSosiologimengenai agama.

3. PERSPEKTIF SOSIOLOGI TERHADAP AGAMA • Sosiologiadalahmerupakankajianmengenaibagaimanaahli-ahlididalamsesebuahkumpulan/masyarakatituberinteraksidanpengaruhkumpulanitukeatastingkahlakumanusiasecaraamnyadanjugakeatasinstitusi-institusi lain didalammasyarakatsepertiekonomi, politikdansebagainya. Jadi, Sosiologimempunyai 2 matlamat: • 1) Memahamidinamikkehidupansesebuahkumpulan – Apakahkumpulanitu, bagaimanamerekaberfungsi, bagaimanamerekaberubahdanbagaimanamerekaberbezadiantarasatudengan yang lain • 2) Memahamipengaruhsesebuahkumpulanitukeatastingkahlakumanusia. Satutelahan yang dapatdibuatialahsesebuahkumpulanitumempengaruhiaktivitimanusia. • Dalamkitarankehidupanmanusia, manusiamelaluiproses “sosialisasi” dimanamanusiabelajardandipengaruhiolehkeluarga, kawan-kawan, pendidikandansuasanadimanamerekahidupdanmembesar. Di dalamkumpulaninilah, manusiaitubelajardanmemahamikehidupan. Di sinilahinstitusi agama itubermuladanmembentukdidalamsetiapdiriindividuitu. Agama merupakanfenomenakumpulan. Agama membentukdiriindividu-individuinikepadasesebuahkumpulan (perhimpunan)- satutugasutamaSosiologiiniadalahuntukmengkajistrukturdanfungsikumpulan-kumpulanini. Olehkerana agama inidibentukdalamsesebuahkumpulan, iamemberipengaruhkepadaahli-ahlinyadanjugamasyarakatdisekelilingnya.

4. KajianmengenaiSosiologi Agama adalahsecaraempirikal (pemerhatianatauujian). Iahanyabolehmengkajidanmenyimpulkanfenomena yang bolehdilakukanujian. Untukmengesahkanataumenolaksesuatuteoriitu, ahliSosiologiituperlumelakukanujian data ataupunpemerhatian. • Olehkerana data yang bolehdiperhatikan, yang bolehdiukur, dibuatujianituterhad (limited), makaadaelemen-elemendidalam agama yang lebihberbentukkuasaluarbiasa, suci , yang tidakdapatdilihatdenganmatakasaradalahdiluarbidangkuasaSosiologi. • Jadi, bolehdikatakankajianSosiologi Agama setakatinidijalankanmelaluikaedahsaintifik. 1) kajiansecarasistematikuntukmengesahkan data yang diperolehi 2) Mengemukakanbuktiuntuk data yang diperolehibertentangandenganpendapat, pandangan, intuisiataupungerakanhati. 3) Melakukanprosedur yang bolehdiperakuidandiulangi.

5. AhliSosiologi Agama inimendapattentangandaripadaahli agama. “Since religion is related at its base primarily to the spiritual, the sacred, and often supernatural beings and forces – that is , to forces that are usually unseen- and involves matters of faith and feelings as well, anything the sociologist can say about religion, limited as he or she is to describing the observable, will be at best superficial and unimportant, at worst false and misleading”. • J. Milton Yinger (1970),in his book The Scientific study of Religion membidaskenyataanini. Diamengemukakansoalan “How it is possible to see a stained-glass window from the outside”?. Kita hanyabolehmelihattingkap yang kotoriniapabilaseseorangituberadadidalam . Prof Yingermenambahwalaubagaimanapunpandangandaripadadalamhanyamenjawabsesetengahpersoalantentangtingkapitu. Hanyadaripadaluar, seseorangitubolehmengetahuiisuluaranmengenaitingkapitu, siapa yang membuatnya, kenapaiadibuat, bagaimanaiasamaataupunberbezadengantingkap lain dansebagainya. • -Maksuddisini, soalansepertiinibolehdijawabsecaraempirikal, iamerupakansoalanpentingdanbolehmenambahkankefahamankita. Begitujugadenganisu agama. Data empirikalsahajatidakmenjawabpersoalanpentingmengenai agama . Kajianmengenai agama secaraempirikalmungkinsedikitterbatas, tetapitidakbermaknakajianmengenai agama hanyatertumpukepadahal spiritual danmenolakteruskajianempirikal. Sebaliknya, kedua-duanyadiperlukanuntukmemahamifenomena agama keseluruhannya.

6. PERSPEKTIF ANTROPOLOGI TERHADAP AGAMA • Antropologimembawaperspektif yang berbezadaripadaahli-ahlicendiakawan yang lain tentangkajianmengenai agama. • Pertama, ahliAntropologimembuatkajianmengenai agama berdasarkanpengalamanmerekatinggalbersamaresponden yang dikaji agama dancarahidupmereka. • Keduanya, analisamerekamengenai agama meletakkan agama didalamkonteks yang lebihluasdimanamerekamembincangkanbagaimana agama memberikesankepadainstitusi lain sepertiekonomi, politik, danjugakehidupanberkeluargabagipenganutnya. • Ketiga, ahliAntropologi yang cubamembuatkesimpulanumummengenai agama danhubungannyadenganinstitusisosial yang lain membuatkajianmerekaberdasarkanlingkungan yang paling luastentang agama-agama diduniaini. (the broadest possible range of religions).

7. KajianLapangan: • AhliAntropologiberbezadenganbidang lain didalamkajiannyakeatasmanusiadanjugakaedah yang digunakanuntukmengumpulmaklumat. Merekamenggunakankajianlapangansebagaikaedahpentingdidalammengumpulmaklumatmengenai agama didalamsuasana yang sebenar. Participant-observation (pemerhatianturutserta) merupakankaedahpentingdidalammengumpul data mengenaikaumdan agama yang dikaji. Dengancaraini, merekalebihdekatdengansubjekkajiandandapatmengetahuidenganlebihmendalamkepercayaan, perasaandanamalanmerekaterhadap agama yang dianuti. InterpretasiAntropologi; - Asaskepadapendekatanantropologiterhadap agama adalahkonsepbudaya. Budayaadalahsistemkepercayaan, perasaandanjugaperaturanuntukhidup yang dikongsiolehsekumpulanorang yang dapatdilihatdaripadatingkahlakudanartifakmereka. AhliAntropologimenganggap agama sebagaisebahagiandaripadabudayamasyarakat. Budaya, termasukbudaya agama adalahmerupakansistemmakna yang memberitahubagaimanamanusiamemahamidirimerekadanduniadisekelilingmerekasertasistemperaturan yang memberipanduankepadamerekabagaimanauntukberinteraksisesamamerekadanjugabagaimanamerekadapatmenyesuaikandiridenganalam yang merekadiami.

8. PendekatanSaintifik; • Ahliantropologi yang berminatterhadappendekatansaintifikdalammenerangkandanmembuattelahanmengenaitingkahlakumanusiamembuatkajianmengenai agama dalamkonteksinteraksinyadengankomponenbudaya yang lain sepertiinstitusiekonomiataupuninstitusipolitikdanjugaalamsekitar. AhliAntropologiinimenekankanpengaruhkehidupansosial, keperluanbiologidanpsikologimanusia, teknologidanjugaalamsekitarkeatasamalandankepercayaan agama. Matlamatmerekaadalahuntukmenentukanelemenmanakahdidalam agama merupakantindakbalaskepadakeadaan yang dicariolehmanusiadanmembezakanfaktor yang mencetuskanpelbagai agama diduniaini. • Merekamenggunakancross-cultural comparison – penggunaan statistic perbandingan yang diambildaripadapelbagaibudaya yang berlainan yang digunakanuntukmengujihipotesistentanghubungandiantarakomponendidalambudayaataupundiantarakomponenbudayadanalamsekitar.

9. PendekatanKemanusiaan: (Humanistic Approach): • AhliAntropologi yang lain pula berminatuntukmengkajikepelbagaian agama manusiamelaluiperspektifkemanusiaan. Matlamatmerekaialahuntukmeluaskankefahamanterhadap agama sebagaisistemmakna (system of meanings). Sistemmaknaadalahsistem yang memberitahubagaimanaseseorangitumemahamidirinyadanduniadisekelilingnyadanmerupakansistemperaturan yang memberipanduankepadamanusiauntukberinteraksisesamamerekadanmenyesuaikandiridalamdunia yang didiamimereka. • Merekacubauntukmenerangkan agama didalambentuk yang dapatdifahamiolehpenganutnyadanjugamenerangkan agama dengancara yang bolehdifahamiolehpengikut agama danbudaya lain. Pendekatankemanusiaaniniselalunyadijalankandenganmenggunakankaedah yang dipanggilcultural relativism-pendekatan yang digunakanuntukmentafsirmakna yang menyatakanmaknadidalamsesuatuadatadalahlebihdifahamididalamkonteksbudayamerekasendiri. AhliAntropologiberhati-hatididalammemberipenilaianterhadapkepercayaan agama danadat yang merekakaji, keranaselalunyapenilaianiniadalahdaripemikiranahliAntropologisendiridaninitidakmembantuorangluaruntukmemahamibudayadankepercayaansamaseperti yang difahamiolehresponden yang dikajiitu.

10. Definisi Agama dariperspektifSosiologi: • PendekatanSosiologiterhadap agama ialahuntukmengetahuiperanandankepentingan agama didalamsesebuahmasyarakatdanjugamemahamikepercayaandanamalantertentu yang diamalkanolehsesuatukumpulanataupunmasyarakat. Dalamusahauntukmemberidefinisikepada agama, perbezaan yang selalunyadibuatolehahliSosiologiialahdarisegi “substantive” dan ‘functional”. • Pertamanya, adalahdenganmelihat agama itudarisegi “substantive” iaituusahauntukmenerangkanintipati agama ituataupunbahandidalamsesebuah agama itu. (Apakahitu agama). Inisusahuntukdicapaitanpamelihatjugadarisegifungsi agama itukepadamasyarakat. • Keduanya, adalahmelihat agama itudarisegifungsinyaiaituapa yang dibuatoleh agama untukmasyarakat. Denganmemahamifungsi agama, manusiadapatmenerangkankejadiandanperistiwa yang terjadididalamhidupmerekasepertibanjir, kebakaran, kematiandanpersoalanmengenaitujuandanmatlamathidupnya.

11. APA ITU AGAMA”?. • Agama seringdidefinisikansebagai: • - Kepercayaan • - Amalan • - Institusi • Masyarakatmempunyaikosmologitentangbagaimanamerekaberhubungkaitdenganduniaini. Semuaindividuitumempunyaipersoalantentang “Siapakahmereka, Daripadamanamerekadatang, Kenapamerekaberadadisinidanapakahtempatmerekadimukabumiini”. • Pertama, agama dilihatsebagai “satukepercayaanterhadapkuasaluarbiasaataupunTuhan”. • Keduanya, agama tercetusdaripadasentimenkagum, gerunterhadapkuasaluarbiasa. • Adasuatukuasa yang luarbiasaselaindaripadadunia yang dilihatdaripadamatamanusia.

12. Agama padalazimnyabermaknakepercayaankepadaTuhanatassesuatukuasa yang ghaibdansaktisepertiDewadanjugaamalandaninstitusi yang berkaitandengankepercayaantersebut. • Kepercayaan yang hanyamelibatkanseseorangindividulazimnyatidakdianggapsebagaisebuah agama. Sebaliknya, agama haruslahmelibatkansebuahkomunitimanusia. • Daripadaitu, agama adalahfenomenamasyarakatdanbolehdikesanmelalui:- • Perlakuan (sembahyang, membuatsajian, perayaandanupacara) • Sikap (sikaphormat, kasihataupuntakutkepadakuasaluarbiasadananggapansucidanbersihterhadap agama) • Penyataan (sepertijampi, manteradankalimatsuci) • benda-benda material (yang zahirsepertibangunan : contoh; masjid, gereja, azimatdantangkal). • Manusia yang tidakmempercayaiadanyaTuhandanmenolak semuakepercayaanberagama pula dipanggilateisme.

13. TERMA AGAMA - Ramaigolonganilmuwan (scholars) padakurun 19 dan 20 cubamemberidefinisi yang terperinciterhadap agama. • Sesetengahilmuwanmencadangkandefinisi yang minimum kepada agama sebagai “belief in spiritual beings’ (kepercayaankepadabendaghaib). Contohnya : Edward Tylor (1903) memberikanmaknainikepada agama dimanadiapercayabahawasemuabenda, organikatautidakorganikmengandungijiwa/roh yang memberimerekakarektor. • - Adasesetengahilmuwan pula memberidefinisi agama sebagaikepercayaankepadafenomenasuci yang dialamiolehmanusia. • - Terma/perkataan agama itudatangnyadaripadaperkataanlatin“religare” yang mempunyaiduaataulebihmaknapadazamanpemerintahanEmpayar Rom. • - Religaredigunakanuntukmerujukkepada “kewajipan “ kepadasumpah, tetapiiajugadigunakanuntukmerujukkepadaperasaan “taat”. • - Cicaro, ahlifalsafah Rom pula menggunakanperkataanreligioiniuntukmerujukkepadatermaSosiologibermaksud “tying together”; “to bind’ ataupun “to arrange” (diikatbersamaataupundikumpulkanbersama). • Kita akanmengenalpastikomponen-komponenutamadidalam agama danmenyimpulkandalamsatupernyataanmengenaidefinisi agama.

14. KAREKTOR/ CIRI –CIRI AGAMA • 1) Agama merupakanfenomenakumpulan/masyarakat • Dari perkataanlatin – “Religare” yang bermaksudsatukonsepkumpulan/pengikut (group/fellowship) • Merupakankarektorfizikal yang paling utama. • Tempat-tempatibadahdiseluruhduniamemperlihatkansekumpulanorangberkumpuluntukmelakukanibadahcontohnyabersembahyang, bertasbih, menyanyidanberdoaberamai-ramai. • Inibukanbermaknabahawa agama itubukannyafenomenaindividu. Agama jugamerupakanfenomenaindividu. Setiapkumpulanituterdiridaripadaindividu yang menjadikanapa yang kumpulanitupercayasebagaibenardanpentinguntukmembuatdanmenyatakannya. • Semestinya, agama adalahhalindividudidalamberbagaicara. Initermasukemosidanpemikiranseseorangitu; kepercayaandanperilakuseseorang . Seseorangitubebasuntukmenyertaimana-manasistem agama yang merekapercayai.

15. Individuitusendiri yang mengikuti/mengadaptasikepercayaan yang diajardidalamsesebuahkumpulan, merekajuga yang melakukantindakandanjugamenjalankantugasdantanggungjawab. Dalamkebanyakan agama, konsep “afterlife” (syurga) , dipercayaipenerimaanbalasanituadalahbergantungkepadakepercayaandantingkahlakuseseorangindividuitu. Sesebuahkumpulanitubolehmenyampaikanajaran, apa yang merekamestipercaya, mana yang betuldanperbuatan yang salah, tetapipengakhirannyaiaterletakditanganindividuitu, apakahkemahuannya. • Walaupunbegitu, susah (tidakmasukakal) untukkitamengkajisetiapkepercayaan agama tiap-tiapindividuitu. Jadi, pendekatanSosiologiterhadap agama adalahdenganmengkajidimensi agama melaluisesebuahkumpulan.

16. Definisikumpulan • 6 ciri-cirikumpulan:- • Satukumpulanterdiridaripadaduaataulebihorang yang telahmempunyaiinteraksitermasukkomunikasisesamamereka. Individu yang membentukkumpulanitumenyedarikewujudansesamamerekadanmempunyaihubunganinteraksisesamamereka. Interaksiitutidakbermaksudsetiapharimerekaperluberhubung, bertemumukadansebagainyatetapimerka yang membentuksesebuahkumpulaninimenyedariataupunmengenalisatusama lain dantelahmembentuksatuinteraksididalamkumpulanitu. • Ahli-ahlisesebuahkumpulanituberkongsimatlamat yang sama. Inimerupakansebabutamamerekamembentuksebuahkumpulan. ProsesuntukmembentuksesebuahkumpulaninimelibatkankonsepSosiologidimanasemuatingkahlakumanusiamengandungiperbuatanmenyelesaikanmasalah (problem-solving activity). Individu-individu yang berdepandenganmasalah yang samatelahberhubungdanbersetujuuntukbekerjasamabagimenyelesaikannya. Contohnya: 5 orang yang khuatirtntangpencemaran air telahbergabungmembentuksatukumpulan yang dipanggil STEP yang bertujuanuntukmengurangkanpencemaranitu.

17. Sesuatu yang bermuladaripadaperkara yang menjadiperhatianseseorangindividuitubertukarmenjadiperkara yang diambilperhatianolehkumpulandanmenjadimatlamat yang dikongsibersamaahli-ahlikumpulan. 3. Sesebuahkumpulanitudikawalolehperkongsiannorma • Norma (norms) ‘panduanmasyarakatmengenaitingkahlaku yang benarataupunsalah”. Apabilasesebuahkumpulanitutelahmenetapkanmatlamat, makamerekaakanmenentukanapa yang ahli-ahliperlulakukan, bila, dimanadanbagaimana. Semuainidipanggilnorma- jangkaanperilaku yang sesuai yang perludiikutiolehahli-ahlisesebuahkumpulanitu. 4. Setiapahlikumpulanmempunyaiperananataupunfungsiuntukdipenuhi - Perananmengandungi set normatertentu yang mahudilakukanolehkumpulanitu. Pelbagaiperanandidalamsesebuahkumpulanitudapatdijadikanpembahagiantugas (division of labor). Bilaseseorangahlimeninggalkankumpulanituataupunmemegangtugas lain, kumpulanperlumemastikanpembahagiantugasiniberadadidalamkeadaanstabil/seimbangdenganmengambilahli lain ataupunorangluaruntukmenyambungtugasitu.

18. 5. Kumpulan ituberfungsisecarakumpulan (cm ollective) mengikutsistem status. • Adahierarki (susunanmengikutpangkatataudarjat) dimanakuasa , kedudukandanprestijdiberikankepadaindividutertentumengikutperananmereka. Setiapkumpulanitumempunyaikriteriamerekasendiridalammenentukanperihal status ini. Peranansepertimembuatkeputusan, koordinasikumpulan yang membawakuasadanprestijutamaselalunyadiberikankepadaindividu yang layakdanmampumenjalankantugasini, walaupunfaktor-faktor lain sepertikekananan (seniority), hartadanketurunanbolehmempengaruhi. 6. Ahlisesebuahkumpulanitumempunyai rasa memiliki/ identitidengankumpulanitu. • Inikumpulansaya (I belong). Sejauhmanakomitmen, dedikasi yang diberikanolehsetiapahlidalamkumpulanitumenentukansejauhmanasesebuahkumpulanitudapatbertahan. Tanpaperasaanmemilikidanidentifikasiahli-ahlinyadengansesebuahkumpulanitu, kumpulanitutidakakanbertahan lama danmungkinberkubur. • 6 ciri-cirikumpulaninidapatdiaplikasikankepadakumpulan-kumpulan agama.

19. 2) Agama melibatkankepercayaan ( Body of Beliefs) • Karektor agama yang keduaadalahiamelibatkankepercayaan. Merupakanciri agama yang penting. Inimerupakankepercayaan yang telahdiwarisidanditurunkandarisatugenerasikegenerasi yang lain. Di zamanmasyarakatprimitif, kepercayaaniniditurunkankegenerasikesatugenerasi yang lain secaralisan. • Setiap agama yang utamadiduniainimempunyaikitab-kitabsucimerekasendiri yang memberipanduandanasaskepadakepercayaan yang merekaanuti. Contohnya; Bible, Quran, Kitab Mormon, BhagavadGita. • Di sampingitu, selaindaripadakitab-kitabutamaini, setiap agama jugamempunyaipenjelasandankiasan, kata-katahikmah, hadithbagi yang beragama Islam, mitologi yang disampaikansecaramulutkemulutkepadagenerasi-generasibaru.

20. 3) Agama mengandungiperbuatan/amalan yang khusus • Agama mengandungiperbuatanatauamalan yang khusus yang perludilakukanolehpenganutnya. Perkarautama yang kitabolehlihatdalamsetiap agama adalahmelaluiperbuatanberbandingdengankepercayaan, sikapdanperspektifseseorangitu. Iniadalahtingkahlaku yang dilakukansemasamelakukanupacaradanjugaaktiviti-aktiviti lain yang wujuddaripadakepercayaanitu. Perhimpunanuntukbersembahyang, berdoa, mengorbankanbinatang, upacaramembasuh kaki, semuanyamerupakanamalan agama yang dilakukanolehpenganutnya. • Adalahpentinguntukdifahamibahawasesuatuperbuatanituhanyaakandikatakansatuamalan agama sekiranyapenganutnyamengatakannyasebagaitingkahlaku agama. Jikatidak, iahanyadianggapperbuatan/tingkahlakubiasa. Contohnya ; perjalanankeMekahdanMadinahbolehdikatakanuntukberjalan-jalan , ataupuniadilakukanuntukmemenuhikewajipan agama melakukan Hajj sekurang-kurangnyasekalididalamseumurhidupjikaberkemampuan.

21. 4). Agama melibatkan moral yang telahditentukan • Ciri agama yang keempatadalahdimensi moral. Iamerujukkepadapertimbangan yang dibuatolehsesuatukumpulan agama ituatausistemdimanasesetengah idea danbuahfikiran yang baikdanbernilaihendaklahdigalakkandanditekankan, manakalaperbuatan, idea danbuahfikiran yang tidakelok, danmerbahayahendaklahdijauhkan. Agama dilihatmemainkanfungsikawalansosialdimanakebanyakan agama diduniainimenyarankankebaikan. Ajaran agama itusendiritelahmenggariskankodetika yang wajibdimainkanolehpenganutnya. • Denganertikata lain, agama menganjurkansesetengahperbuatandenganniatmenggalakkanpengikutnyauntukmemilihperbuatanitudidalamperlakuanseharian. Selalunyasumber yang mengatakanperlunyamembuatperbuatanitudinyatakan. “AwakperlubuatsesuatuataujauhkandiridaripadanyakeranaTuhanmenyatakanbegitubukankeranakumpulankita yang menyuruh/mengatakannyaatausayasebagaiketua yang mengarahkannya”.

22. Dalamperkataan lain, agama melibatkansesuatu yang suciataupunkuasaluarbiasauntukmempengaruhiperlakuanindividuitu, bukansahajadidalamkeadaan yang luarbiasatetapijugadidalamsituasibiasa, kehidupanharian. Dalamkebanyakanmasyarakat (terutamamasyarakatprimitif) persetujuandankuasa/autoriti moral kumpulanitusudahcukupuntukmenyatukanahli-ahlikumpulannya. Prinsip agama ituadalahsesuatu yang perluditurutitanpadipersoalkanlagi.

23. 5). Agama melibatkansesuatu yang suci • Ciri yang terakhirdidalamdefinisi agama adalahpenglibatannyadengansesuatu yang suci. Agama menimbulkan rasa takut, kagumterhadapsesetengahbenda, hidupanatau pun situasidaninimembezakaniadaripadabiasa. Contoh:Jewsmembukakasutketikamemasukikuil, PenganutKristianmembuatlambangsalibketikabersembahyang, Orangislammengerjakan Hajji dimekah, Penganut Hindu mendewakanlembudansebagainya. • Semuatingkahlakuinimenunjukkantempatataukeadaan yang suci. Dalamkeadaanini, manusiamenyedaribahawaterdapatsatukuasa yang suci yang memerlukanmerekamembuatsesuatuperkara, berdoa, berzikirdansebagainyaketikaberadaditempat yang dianggapistimewadansuci. • Untukkebanyakanorang, sesuatu yang istimewaitumelibatkansesuatu yang berkuasa, supernatural yang takdapatdilihatdimatakasar. Kuasaitudijelmakandidalambentuk Jesus untukorangKristian, Allah untukorang Islam, Vishnu untukpenganut Hindu, dansebagainya.

24. Dalamkehidupanseharian, manusiaberurusandenganrutinharian, berbualdenganrakan, makan, minumdansebagainya. Benda-benda yang biasa (profane) didalamkehidupannya. Tetapikebanyakanorangpercayabahawaadasesuatuselaindaripadakehidupanmereka. Bagaimanadenganributpetir yang berlaku?. Bagaimanatiba-tibakawansaya yang sihatmeninggaldunia?. Semuabendaituadalahluardarikebiasaan, tidakbolehdipandangringan, yang menimbulkan rasa takut, kagumdanhormat. Pengalamansetiapmanusia yang merekaanggapsuci (sacred) ituberbezadiantarasatusama lain danobjek yang dikagumidandihormatimerekajugaberlainan. Setiapmasyarakatitumempunyaiperistiwadankejadianmisterimerekatersendiri. • Agama berurusandengannyadanmemberipenjelasandanjawapansertacarauntukpenganutnyamengagungkandanmenyatakanperkara yang dianggapsuciitu. Sesuatu yang suciini, yang luarbiasabersamadenaganhubunganmanusiadengannyamenjadikannyaperkara yang utamadalamsesuatu agama itu.

25. Definisi Agama: • Peter Berger (1967) didalmbukunya “The sacred canopy” – Agama adalah (sacred canopy) “pelindungsuci”. Diamenggunakantermainibagimenggambarkanfungsi agama sebagaipelindungatauperisai, melindungimasyarakatdaripadakeadaankacau-bilau, huru-haradanjugaindividudaripadaperasaankosong, terumbang-ambingdansebagainya). • Agama memberijawapankepadapersoalanmanusiamengenaitujuan, matlamatdanjugamisterisertaperlindungandansokongandimasabahaya, kehilangandanjugakematian. Pelindunginibolehdikatakansebagaiperisai yang melindungimereka yang telahmenjadisesebuahkumpulanuntuksokongandanbantuan. • Definisi yang dicadangkanolehJohnstone (2007) adalahsepertiberikut: • “Agama terdiridaripadakepercayaandanupacaraamaldimanasekumpulanmanusiacubauntukmemahami, menerangkandanberurusandengandunia yang kompleks, tidakpastidanmisteridenganmengenalpastipelindungsuci yang memberipenjelasandankepastianuntukhidup”. • Daripadadefinisiini, iamengatakanbahawamerekadidalamkumpulanituselalumengenalpastisesuatubenda, peristiwadanobjekitusebagaisesuatu yang suci. Jadi, kepercayaansikapdanperlakuan yang tercetusdaripadanyamenjadisubjekutamadidalam “sociology of religion”. Inibukanlahdefinisi yang terbaikatau yang terakhir, tetapiiaadalahdefinisi yang pragmatikdanselaridenganpemahamanmanusiatentang agama.

26. SUMBER-SUMBER AGAMA • Persoalantentangasaldansumber agama. “Dari manadatangnya agama” . • Wahyu (revelation) sebagaisumber agama • Tuhansebagaipengasas agama. Agama yang diturunkanolehTuhansendiri. • Tuhanmenjadikanduniadanmakhluksebagaipenghuninya. Tuhanmembuatundng-undangdanprinsipdanmenyampaikannyamelaluinabi (prophets) danmerekamenyampaikannyakepadamanusia. • Peneranganmengenaisumber agama inibukanlahasingbagi agama-agama diduniaini. Contohnya; pengasas agama Buddha sendiri, Gautama Buddha, mengalamiinspirasi (wahyu) iniketikadiadudukdipokokbo. Bagi agama Islam, Nabi Muhammad SAW sendirimendapatwahyudaripadaMalaikatJibrailketikaberadadidalamGuaHira’ diMekah.

27. Di masakini, kitamempunyaipemimpin-pemimpin agama, yang menyampaikankepadapengikut-pengikutnyailmu agama berdasarkansumberdariTuhan. 2) “Natural-knowledge-of-god” (PengetahuansemulajadimengenaiTuhan) • “JikaTuhanmenurunkanwahyunyakepadasesuatukaum, bagaimana agama lain bolehwujud”?. • Jawapan yang merekaputuskanadalahkonsep “natural-knowledge-of-God’ (pengetahuansemulajadimengenaiTuhan). SetiapmanusiaitudilahirkandengankesedaranasastentangpengetahuanmengenaiTuhanataupunadasesuatukuasa yang bertanggungjawabatasapa yang merekanampakdisekelilingmereka. Semua agama lain, merupakanhasildaripadausahamanusiauntukmenghasilkankesedaranasasmengenaipenciptaini. OlehkeranapermulaankesedaranmengenaiTuhaniniagaksamar-samardantidakjelas, jadimanusiacubauntukmenghuraikannyamelaluiimaginasidanpengalamanmereka. Dan olehkeranamanusiamempunyaiimaginasidanpengalaman yang berbeza, jadisistem agama yang terbentukadalahberbeza.

28. Konsep yang berkaitdengan “Natural-knowledge-of-God” ialahkonsep “witness-of-nature”. Keajaibanalamsemulajadi yang kompleksmenggalakkanmanusiauntukmengetahuidenganlebihlanjutberkenaanTuhandanmembuatkanmerekacubauntukmendapatkanpenjelasan. Apa yang sayanampakdisekeliling-putaranmusim, gunung-ganang, bungadantumbuh-tumbuhan, matahari, bintangpadawaktumalam- mestidiciptaolehsesuatukuasa, Tuhan. • AhliSosiologitidakmenolakataumengesahkanhipotesisini. Usaha untukmenerangkansumber agama adalahselaridengankonsepsosiologidanAntropologidimanamanusiasendiri yang menciptakepercayaan, normadansistempengajaranberdasarkanpengalamandankeadaansekelilingmerekaberdasarkanhubunganmerekadenganalampersekitaranmereka.

29. 3) PenerangandarisudutAntropologi • Ahli-ahliSainsSosialcubamenerangkansumberataupunca agama iniberdasarkandaripadapemerhatianmereka. Ahli-ahliAntropologiterutamanyapadakurunke 19 cubamelihatsumber agama inidariperspektifSainsSosial. Merekapercayabahawa agama iniwujuddaripadapengalamanmanusia yang hidupdidalamduniaini. Olehkeranamanusiaberhadapandenganperistiwa-peristiwa yang menakutkansepertibencanaalam, gempabumi, kematian, sakitdankelahiran, merekamerasaperlunyauntukmengetahuipuncakejadian-kejadianini. Jadi agama initercetusdaripadakemahuanmanusia yang merasaadanyasesuatu yang menyebabkanberlakunyafenomenaataupunkejadianitu. • Di antaraahli-ahliAntropologi yang berminatdalammenerangkansumber agama iniialah Max Muller. Diamenekankanperananalamsemulajadisepertiterjadinyataufan, kejadian air pasang, kejadianmatahariterbit. Masyarakatprasejarah (prehistoric people) merasatakutdankagumdengankejadian-kejadianini. Kenapainiberlakudankenapaianyaterjadikepadasaya?. Jadi, merekamerasakanmestiadasesuatusamaadamanusiaataupunkuasa lain yang menjadikansemuaini. Apa yang terjadiialahmerekapercayakepadaroh (spirit) yang menyebabkanberlakunyakejadianini. Merekapercayarohmempunyaikuasadankeupayaanuntukmenyebabkankejadianini.

30. Sir Edward Burnett Tylor (1871) memberikanmakna yang minimum kepada agama sebagai “animism”, kepercayaankepadabenda-bendaghaibsepertiroh, hantu, syaitandanTuhan. Diamengatakan yang kepercayaankepadabenda-bendaghaibinibermulaapabilamasyarakatprimitifiniberhadapandengankejadian-kejadianmisteri yang tidakdapatditerangkandarisegikaedahsaintifik. “ A person who a few minutes ago was walking and talking, with all his senses active, goes off motionless and unconscious in a deep sleep , to wake after a while with renewed vigor” . (pp. 202-3). - ManusiaterdahulumenurutTylormempercayaikehadiranrohuntukmenerangkankejadian-kejadianini. Datangdanpergirohitumenerangkankejadiansepertitidaksedarkandiri, mimpidankematian. Mimpimerupakanpengalamanrohituketikaiaberjalandiwaktumalam, manakalakematian pula adalahdisebabkanrohitugagalkembalikedalambadanmanusia.

31. AhliAntropologi yang terdahulumenyatakandiantaramasyarakatprimitif yang dikajimerekapercayabahawaterdapatroh (spirit) didalamsemuabendahidupdantidakbernyawasepertibatu, pokok, binatangdanjugamanusia. Merekapercayabahawarohsepertimanusiajugamempunyaibentuk, perasaandanfikiran. Merekajugabolehmenjadibaikataupunberkelakuanjahat. Jikamanusiapandaimenjagahatimereka, merekaakanberkelakuanbaikdanbegitujugasebaliknya. Contoh: kalauadabuahkelapa yang tiba-tibajatuhberhampiranmereka, mereka (masyarakatprimitif) tidakakanmengatakanbuahkelapajatuhkeranasudahmasak/tuatetapimerekapercayabahawaroh yang menjatuhkannya.. Dan apakah yang telahdibuatolehmerekasehinggamenyebabkanRoh (spirit) itumarah. • Kesimpulannya, penjelasan yang diberikanolehahliAntropologimemberiperhatiankepadakepercayaanmasyarakatdahulu (primitif) kepadaroh (spirit). Kepercayaanitutercetusdaripadakeinginanmasyarakatprimitifuntukmenerangkankejadiansemulajadi yang berlakudisekelilingmerekasertadaripadapengalamanmerekasendiri. Penjelasaninidipanggilpenjelasan “kognitif’ dimanamanusiainginmengetahuidanmemahamiapadankenapakejadianituberlaku.

32. 4) PenjelasandarisudutPsikologi • PerspektifPsikologisecaraamnyamenerangkansumber agama inidaripadakeperluanemosimanusia. Merekalebihmenumpukankepadakeperluanuntukmenyelesaikanataupunmenyesuaikanemosidengankejadianmisteridanmalapetaka yang berlaku. • Daripadapandanganini, manusiacubamengekalkankestabilanemosisemasamenghadapikejadian yang merbahaya, tidakselamatatupungangguansepertikeuzuran, kemalangandankematian. “Bagaimanasayahendakberhadapandenganmasalahkesihatan, hubunganperibadi yang menimpasaya?. “Kenapaperkaraburukiniterjadikepadasayadanorang yang sayasayang?. “Bagaimanasayahendakmencarikekuatanuntukmeneruskanhidupini?. • Edwin R. Goodenoughmenyatakanperspektifinibiladiamendeskripsi agama sebagaireaksimanusiakepadaancamanberterusanterhadapkeselamatan, keamananmereka. Manusiamenghadapiancamankeselamatan yang berkaitdenganpengetahuan yang merekatidakbolehmusnahkantetapiiabolehberlakupadabila-bilamasasahaja. Diamenggelarnyasebagai “tremendum” –perkataanlatin yang bermaksud “yang mestiditakuti” (that which must be feared) ataupun “puncaketakutan” (source of terror).

33. Psikologimencadangkansupayamanusiamencarijawapandanpenyelesaianuntukkekecewaan, kebimbangandanketakutandengancubamemasukkanpengalamanmerekakedalamjangkamasa yang panjang yang ditentukanTuhan. SemuainiterjadikeranaTuhansayangkandia; semuainiakanjadibaiktidak lama lagi, diamatidisebabkanTuhanlebihmenyayanginya, Tuhanmengujisaya, Sayadihukumkeranadosasaya. • Secaraamnya, daripadaperspektifPsikologi, agama dilihatberfungsisebagaipenyesuaian (adjustment function). Iadigunakanuntukmembantumanusiaberhadapandengankekecewaandalammemenuhikehendakmereka, dancubauntukmengadaptasipengalamanmenakutkandihadapimereka . • Abraham Maslow berkata “Manusiamempunyaikeperluankognitifuntukmemahami”. Hidupmemerlukanmaknauntukseseorangitumeneruskankehidupannya. Jadi, manusiamemerlukan agama samasepertimanamerekamemerlukansinaranmatahari, kalsiumataupunkasihsayang.

34. 5) PANDANGAN SOSIOLOGI • PandanganahliSosiologididalammelihatpersoalanmengenaisumberataupundarimanaasalnya agama tidaklahmenjuruskepadasumber agama itutetapimerekalebihmelihatkepadapengaruh agama itudidalamkontekssosialdanjugahubungkaitdaninteraksifaktorsosialdengan agama. Adalahlebihpentinguntukmengetahuisejauhmanapengaruh agama didalampelbagaikontekssosialdanmemahamiarah yang dibawaoleh agama itudaripadamengetahuisumbernya. • TidaksepertiahliAntropologi yang mengaitkanpengalamandenganalamsekeliling, danjugaahlipsikologi yang menjuruskepadapenyesuaianemosi (emotional adjustment), ahliSosiologilebihmenekankankepada model yang diketahuidigunakandidalamprosesinteraksikumpulan. Model-model inidiambildandiulangi/digunapakaididalamsistem agama.

35. Georg Simmel • Georg Simmel yang dilahirkandi Berlin lebihdikenalidikalanganahliSosiologisAmerika. Simmeldikenalimelaluisumbangannyadidalammemahamibentuk-bentukinteraksisosial. • MenurutSimmel, bentukinteraksisosial yang tidakberunsurkan agama, banyakmempengaruhi agama. Kebanyakanperasaandanbentukekspresi yang selalunyadikaitkandengan ‘agama’ jugaturutdigunakandalamhal-hal lain danianyamerupakanisikandunganinteraksisosialsecaraamnya. – sanjungan/kemuliaan, penglibatan, kasihsayang, kesungguhanmerupakanbentukpengalamandanhubungandiantarasesamamanusia. • Kebanyakaninteraksidenganmanusiaadalahdiataskeyakinan – yakin yang orang yang tidakdikenaliitutidakakanmenembaksayaketikasayaberjalan; yakin yang juruterbangitudapatmembawakapalterbang, yakin yang tukangmasakdirestorentidakmeletakkanracundidalammakanandan lain-lain lagi. “Religious faith’ merupakanbentukutamadidalaminteraksikitasetiaphari.

36. “Adanyakeyakinan, adanyaTuhan”. Kesimpulandaripadaapa yang diperkatakanSimmel, asumsi (telahan) sosiologimengenaisumber agama itu yang menjadi model untukmasyarakat (sentimen agama, ekspresi, kepercayaan) semuanyabermuladaripadasesebuahmasyarakatitu. • Dalamkata lain, masyarakatmendahului agama. Sebelumsesuatu agama ituberkembang, mestiadabentukinteraksisosialiaitumasyarakat yang bolehdijadikan model. 2) Emile Durkheim • Emile Durkheim , ahliSosiologiPerancis, jugaberminatuntukmengkaji agama danberminatdenganpersoalanmengenaisumber agama danjugakorelasisosial (hubungkaitdiantarapelbagaikejadiandenganekspresidanbentuk agama). Di dalamhasilkerjanya, “The Elementary Forms of Religious Life”, Durkheim menumpukankepadakajianmengenaiSosiologi agama. • Durkheim menekankanperanan agama didalammempengaruhidanmeneguhkanintegrasisosial – didalammengesahkannilaidannormadidalammasyarakatdenganmemberiganjaranuntukperlakuan yang dibenarkandanmembawamasyarakatbersama-samauntukmengikuti ritual agama yang dapatmenguatkanperpaduan.

37. SepertiSimmel, Durkheim percayabahawabentukinteraksisosialmenjadi model kepada agama. Tapi, Durkheim menambahbahawanorma, peranandanhubungansosialdiantaramasyarakatsangatrapatdibayangioleh agama sehingga agama menjaditidaklebihdaripadaciri-ciriini yang dinyatakandidalambentuk lain. • Pandangan Durkheim yang extreme (melampau) ialahdiamengatakanobjekpenghormatan yang sebenardidalam agama ialahmasyarakatitusendiri- apa yang dihormatiitumungkindipanggil “Tuhan”, tetapiiasebenarnyaadalahmasyarakat. “Agama itumasyarakat”. Sacred (Suci) dan Profane (Tidaksuci) • Persoalan yang diutarakanoleh Durkheim ialahsumber agama. Durkheim cubamelihatnyadidalamkonteksmasyarakatprimitif. • Sumberutama data yang diperolehi Durkheim ialahkajiannyamengenaimasyarakatprimitifdi Australia, Arunta. “Dari manakah agama primitifdan (moden) wujud? • Durkheim menyimpulkanbahawamasyarakatadalahsumberkepadasemua agama. Masyarakat (melaluiindividu) menjadikan agama denganmenamakansesuatufenomenasebagai sacred (suci) dan yang lain sebagai profane (biasa, tidaksuci).

38. Totem :- • BercakapmengenaiTuhandanmasyarakat, Durkheim menggunakankonsep totem danprinsiptotemik (totemic principle). • Totem – merupakanobjekataupunbenda yang benyawa, sepertiburung, binatangataupuntumbuhan, dimanasatukumpulanitumenganggapnyadenganpandanganistimewa, hormatdansanjungan. Menurut Durkheim, objekitutidakdipuja/disembah. Apa yang pentingialah yang dilambangkanolehobjekitu- itu yang dipujasebenarnya. Totem inihanyamerupakansimboluntuksesuatu yang lebihutama.

39. Definisi “Magik” • Adakahmagik yang menggunakanjampiserapahdanmenterauntukmengawalkuasaluarbiasaitumerupakansalahsatubentuk agama ataupunsesuatu yang lain. • Konsep “mana” yang merupakankebiasaandidalam agama primitif. “Mana’ jugawujuddidalamberbagai agama denganmenggunakanberbagainama. Contoh: dalam Hinduism dipanggildarshan; Kristiandipanggil divine grace dansebagainya. • Manamerupakanramuanutamadidalammagik. Padasesiapa yang mempercayainyaiawujuddidunia, dimana-manadandidalamapasahaja, kuasautama –mana. Iajugaterapungdidalamudara yang kitasedut, walaupunmanainiberadapadadiri, padabenda, padabinatang, padatumbuh-tumbuhandandidalamatmosfera, ianyatidakakanberkuasasehinggaseseorangatausesuatubendamengaktifkannyadenganmenjumpairahsia yang bolehmelepaskankuasanya.

40. Magikmerupakanusahauntukmenguasaiorangdanbendadengancaramenggunakankuasa “mana” yang terdapatdisekelilingkita. • Di dalammasyarakat yang seringkalimengamalkanmagik (masyarakatprimitif), merekatidakmembezakandiantaramagikdan agama , jikalauadaperbezaan c umasedikit. Inimenyebabkantugasuntukmembezakandiantaramagikdan agama menjadisedikitsukar. • PersamaanMagikdan Agama:- • 1)Kedua-duanyamerupakansatuusahauntukmenyelesaikanmasalah yang dihadapiolehmasyarakat. • 2) Kedua-duanyaadalahberlandaskankepercayaanataskewujudankuasaluarbiasa yang tidakdapatdilihatdanhanyabolehdiketahuimelaluihasilnya. • 3) Kedua-duanyamengandungiupacara ritual danjugaperlakuan-perlakuan yang ditetapkan.

41. 4) Kedua-duanyamempunyaielemenkejujuran (keihlasan) didalambudayasesebuahmasyarakatdanmempunyainormadanpantang-larang yang perludiikutidandipatuhi. • Bronislaw Malinowski memberikanbeberapapersamaanlagidiantaramagikdan agama. Kedua-duanyatercetusdisebabkansituasi-situasiinicontohnyadaripadakrisisdidalamhidup yang dihadapimanusia, kegagalan, kematian, marahbertukarbenci. Kedua-duamagikdan agama memberikansatupenyelesaianuntukmasalah-masalahini . (Takdir, Qadha’ danQadar, dsb). • Perbezaandengan Agama: • 1) Agama selalunyamenumpukankepadaisu-isusepertibencana, dosadanbalasannyasertamaknahidupdanmati, manakalamagiklebihtertumpukepadaisu-isusemasa yang berlakuseperti (mengalahkanmusuh, mengurangkanbisa (ular) gigitan, menurunkanhujandansebagainya).

42. 2) Agama lebihtertumpukepadamasaakandatang, manakalamagiklebihtertumpukepadaisusekarang. • 3) Orientasi agama terhadapkuasaluarbiasaialahdenganpatuhdanmemberikan yang dikehendakisepertipengorbanandandoa/sembahyang (sepertiberdoasupayaTuhanmemakbulkanimpiandansebagainya), manakalamagiklebihbersifatmanipulatif, sepertiahlisihir/ bomohmengarahkansesuatubendadankejadiansupayaberlaku. • 4) Agama merupakanaktivitiberkumpulan, dimanasekumpulanorangberkumpuldansama-samaterlibatdidalamupacara agama dan ritual, manakalamagiklebihberbentukacaraindividu. • William J. Goode (1951) – menyenaraikankriteriamagik yang berbezadaripada agama. • 1) Magiklebihbersifat instrumental, • 2) Matlamatnyalebihspesifikdanterhad. • 3) Ialebihberbentukmanipulatifdarisegitekniknya. • 4) Ialebihterarahkepadatujuanindividudaripadakumpulan. • 5) Iaadalahmerupakanperilakuindividudaripadaaktivitiberkumpulan. • 6) Iakurangmelibatkanemosi • 7) Iatidakterikatdenganmasadanperistiwa yang tertentu

43. Adakah agama danmagikinisatufenomena yang berbezaatauduaaspek yang datangdarifenomena yang sama?. Atausalahsatunyamerupakansatubahagiankecildaripada yang satulagi?. • Jikalaumelihatdaripadadefinisi yang diberikankepada agama, magikdilihatmemenuhiciri-ciri yang dikelaskankepada agama contohnya; magikmengandungikepercayaandanamalan; iamelibatkansesuatu yang sucidanberkuasadandiamalkanolehindividu. Olehitumagikdilihatsebagaibahagiankecildaripada agama.

44. RITUAL (UPACARA) Definisi Ritual:- - Perkataan ritual padakebanyakanorangmungkinmemberikangambarantentangtradisi, melibatkanpenggunaanjampiserapah, magik, ataupunupacara yang dijalankanolehmasyarakatprimitif. - Ritual merupakansiritingkahlaku yang dilakukanberulang kali danberhubungkaitdengansesuatuemosi, yang manamungkinjugamelibatkanpenggunaansimbol. Agama merupakaninstitusiutamadimana ritual inidiadakan, tetapiadajuga ritual yang dilakukandalamkehidupanseharian. Tiada agama tanpa ritual. Ritual membentukaktivitiutama yang menggabungkanorangramaidalamperhimpunan agama. Contohnya: SembahyangBerjemaahdimasjid, perhimpunandigerejadansebagainya.

45. Ritual jugaberbezadaripada habit. Walaupunkedua-duanyamerupakansiritingkahlaku yang dilakukanberulang kali, tetapiianyaberbezadenganduacara. Habit memenuhifungsibiasadimanaaktivitirutindilakukantanpaperhatian, penjagaanatauemosi , manakala ritual agama yang dilakukanbertujuanuntukmempengaruhikuasaluarbiasa. Sepertimana ritual yang lain, ritual agama inimenghasilkanperhatian yang lebihdanperasaan yang istimewa. • Ritual jugadilakukandidalamupacara lain selain agama. Contohnya; upacaraangkatsumpah ; upacarakonvokesyendansebagainya. Ritual agama tidakberbezadengan ritual-ritual lain darisegikeupayaanuntukmengeluarkanemosibagipelakunya. Perbezaan ritual agama dengan yang lain ialahialah ritual yang dilakukanbagi agama dijadikanbermaknaolehkepercayaankepadakuasaluarbiasaolehpelakunya. Jadi, ritual agama memberisimbolkepadakepercayaandannilai agama danjugaberfungsibagipengamalnyauntukmembaharuikesetiaanmerekakepada agama dankepercayaanmereka.

46. Arnold Van Gennep (1909/1960) dalamhasilkerjanya “The Rites of Passage’ menunjukkanbahawa ritual iniselalunyadiamalkandidalammasyarakatpadamasaitubilaahli-ahlinyabertukardarisatu status ke status yang lain: padamasahendakberangkatkesatutempat; bertunang, berkahwin, berbadandua, kelahirandankematian. Padamasakelahiran, bertukar status kealamdewasa, kemudiankematian, selalunya ritual agama dilakukan. Upacarauntukpertunangandanperkahwinanjugaadalah ritual agama. • Ritual-ritual yang disambutbagimerayakanpertukaran status inidipanggil“rites of passage” oleh Van Gennep. • “Rites of passage” iniialah ritual yang dilakukanbagimeraikanpertukaran status yang dilaluisepanjanghidupseseorangahlimasyarakat. Rites of passage inimempunyaifaedahdarisegisosialdanpsikologi. Dari segipsikologi, iadapatmengurangkantekanandaripadaperubahan status yang dialamiolehindividuitudimanaamalan yang lama perluditukardenganamalan/tingkahlakubaruselaridenganperubahan status seseorangitu.