WYBRANE ASPEKTY FINANSOWANIA SZKOLNICTWA W POLSCE

1. WYBRANE ASPEKTY FINANSOWANIA SZKOLNICTWA W POLSCE dr Małgorzata Okręglicka

2. Cel główny analiza i ocena systemu finansowania oświaty w Polsce na tle wybranych krajów wysoko rozwiniętych oraz identyfikacja podstawowych problemów i niejasności w tym obszarze

3. Informacje wstępne W krajach wysoko rozwiniętych przyjęte są różnorodne modele szkolnictwa, jednak wszędzie stanowi ono jedną z najbardziej znaczących usług społecznych. Nakłady na oświatę zalicza się do najbardziej znaczących elementów budżetów publicznych (rządowych i samorządowych.

4. Charakterystyka szkolnictwa w krajach OECD • kraje OECD wydają coraz więcej na edukację. Poniżej poziomu szkolnictwa wyższego wydatki instytucji edukacyjnych na jednego ucznia wzrosły w każdym kraju średnio o 43% w latach 1995-2007, pomimo względnie stałej liczby uczniów. • kraje OECD przeznaczają średnio 6,2% całkowitego PKB na instytucje edukacyjne i jest to średnio 13,3% całkowitych wydatków publicznych. • większość środków pochodzi ze źródeł publicznych: średnio w krajach OECD ponad 90% szkolnictwa na poziomie podstawowym, gimnazjalnym i ponadgimnazjalnym (łącznie z policealnym), innego niż wyższe, opłacane jest ze środków publicznych. • w krajach OECD 92% całkowitych nakładów przeznaczanych jest na bieżące wydatki w szkolnictwie na poziomie podstawowym, gimnazjalnym ponadgimnazjalnym (łącznie z policealnym), innym niż wyższe, z czego ponad 70% przeznaczanych jest na pensje pracowników • pensje nauczycieli wzrosły w ujęciu realnym w latach 1996-2008 praktycznie we wszystkich krajach, jednak nauczyciele są wciąż gorzej opłacaną grupą zawodową, w porównaniu z osobami z podobnym wykształceniem, w większości krajów. źródło: Education at a Glance 2010, www.oecd.org

5. Wydatki na szkolnictwo w wybranych krajach w 2008r. (w USD)na jednego ucznia

6. Roczne wynagrodzenie nauczycieli w szkolnictwie podstawowym w wybranych krajach OECD (w USD) w 2008r. Źródło: dane OECD: www.oecd.org

7. Roczne wydatki publiczne na edukację na ucznia w 2007 jako % PKB per capita (bez szkolnictwa wyższego)w wybranych krajach OECD Źródło: dane UNESCO: http://stats.uis.unesco.org

8. Wydatki prywatne jako % łącznych wydatków na edukację w 2008 r. w wybranych krajach OECD Źródło: dane OECD: www.oecd.org

9. Oświata w Polsce Ustawa o systemie oświaty wskazuje, że prowadzenie i finansowanie szkół i innych placówek oświatowych stanowi zadanie własne jednostek samorządu terytorialnego. Realizują one zadania oświatowe samodzielnie, a nie w imieniu jednostek centralnych np. Ministerstwa Edukacji Narodowe. Do głównych zadań, za które odpowiedzialność ponoszą samorządy zaliczamy: • ustalanie budżetów placówek oświatowych, • optymalizację sieci szkolnej, • organizacje dowozu dzieci do szkół, • utrzymanie i poprawę warunków materialnych funkcjonowania placówek oświatowych • finansowanie działalności ponadprogramowej.

10. Oświata w Polsce Ponadto ustawa o systemie oświaty w art.5a.3 określa, że „Środki niezbędne na realizację zadań oświatowych, …, w tym na wynagrodzenia nauczycieli oraz utrzymanie szkół i placówek, zagwarantowane są w dochodach jednostek samorządu terytorialnego.” Użyte sformułowanie sugeruje zarezerwowanie określonej puli środków na potrzeby oświatowe, co w praktyce nie występuje !

11. Część oświatowa subwencji ogólnej jako % wydatków jednostek samorządu terytorialnego w na oświatę i wychowanie w 2009r. Źródło: dane GUS: www.stat.gov.pl

12. Subwencja oświatowa jest obliczana w oparciu o wieloczynnikowy algorytm, ustalany corocznie na podstawie Rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej, a następnie dzielona między poszczególne jednostki samorządu terytorialnego, z uwzględnieniem zakresu realizowanych przez te jednostki zadań oświatowych, określonych w ustawie o systemie oświaty. gdzie: SO - część oświatowa, po odliczeniu 0,6 % rezerwy; SOA -   kwota bazowa części oświatowej według finansowego standardu A podziału części oświatowej na realizację zadań szkolnych; SOB - kwota uzupełniająca części oświatowej według wag P zwiększających finansowy standard A na realizację zadań szkolnych; SOC - kwota części oświatowej na realizację zadań pozaszkolnych

13. Wydatki jednostek samorządu terytorialnego na oświatę i wychowanie w Polsce w latach 2006-2009 (w mln zł) Źródło: dane GUS: www.stat.gov.pl

14. Subwencja oświatowa w Polsce w latach 2006-2009 (w mln zł) Źródło: dane GUS: www.stat.gov.pl

15. Wydatki jednostek samorządu terytorialnego na oświatę według typów szkół w 2009 r. (w zł) Źródło: dane GUS: www.stat.gov.pl

16. Struktura wydatków na oświatę i wychowanie w gminach i powiatach w Polsce w 2009r. Źródło: dane GUS: www.stat.gov.pl

17. Ważniejsze problemy finansowania oświaty • Decentralizacja zakładała, że środki finansowe płynące do systemu oświaty bezpośrednio z budżetu państwa zostaną zamienione na subwencję na rzecz JST. Subwencja miała analogicznie pokryć całość minimalnych wydatków niezbędnych do funkcjonowania systemu oświaty, co w praktyce nie funkcjonuje. • Subwencja oświatowa jest wyliczana w oparciu o algorytm połączony z określonymi elementami oświatowymi, jednak nie określa się co subwencja powinna pokrywać tj. nie jest określony koszyk usług oświatowych należny każdemu uczniowi z funduszy publicznych. • Określenie „koszyka oświatowego” i jego pełne sfinansowanie poprzez subwencję oświatową dałoby realną szansę JST na poprawę jakości kształcenia poprzez przeznaczenie części dochodów podatkowych na dodatkowe cele oświatowe, w zależności od zamożności gminy. • Szybki (nieproporcjonalny) przyrost liczby nauczycieli dyplomowanych oraz stały wzrost płac, zagwarantowany w Karcie Nauczyciela destabilizuje finanse oświaty, zwłaszcza w okresach dekoniunktury gospodarczej • Forma algorytmu subwencji oświatowej daje większe preferencje uboższym gminom wiejskim, co ma odzwierciedlać postulat likwidacji różnic w dostępie do usług edukacyjnych. W dzisiejszych czasach, w otoczeniu rosnącego zadłużenia publicznego krajów Unii Europejskiej postulat tzw. równości poziomej w oświacie będzie trudny do utrzymania.

18. Wnioski • Priorytetem każdego kraju powinno być stymulowanie edukacji swoich obywateli, jednak pełne finansowanie usług edukacyjnych wydaje się mrzonką. Konieczne jest określenie zakresu usług edukacyjnych możliwych do sfinansowania w danych realiach gospodarczych z pieniędzy publicznych i potraktowanie tego zakresu jako należne wszystkim minimum. • Korzystnym wydaje się oparcie systemu finansowania oświaty w całości na dochodach własnych samorządów, którym rekompensowano by zwiększone wydatki wzrostem udziału w podatkach dochodowych. Stwarzałoby to konieczność dofinansowania jedynie najbiedniejszych gmin, a pozostałym dawałoby swobodę w gospodarowaniu zasobami i zachętę do poszukiwania dodatkowych środków, zasilających wtedy szkolnictwo na konkretnym terenie. Utrzymanie równości już dzisiaj jest bowiem pozorne, a dodatkowo zniechęca do podejmowania działań generujących dochody i racjonalizujących wydatki w systemie szkolnictwa. • Należy pamiętać, że szkolnictwo to usługa społeczna, która nie zawsze musi wiązać się z bieżącym ograniczaniem kosztów, a przede wszystkim powinna brać pod uwagę cele długoterminowe.

19. DZIĘKUJĘ ZA UWAGĘ