گياه دارويی – صنعتی آنغوزه

گياه دارويی – صنعتی آنغوزه • نام فارسی : آنغوزه • نام علمی : Ferula assa-foetida • تيره: چتريان يا umbelliferae • نام انگليسی : Stinking assa • نامهای ديگر فارسی : آنغوزه هراتی ، خوراکما ، کورن کما ،حلتیت

گياه دارويی – صنعتی آنغوزه • گياهيست پايا،علفی،بوته ای يا درختچه ای ، ومنوکارپيک است. ، ساقه ای راست ، تقریباً استوانه ای وگوشتدار دارد كه ارتفاعی متجاوز از 1تا 2 متر پيدا می کند . ريشه ای ضخيم و گوشتدار مخروطی شکل به قطر 7 تا 10 سانتی متر دارد که معمولاً تا عمق 30 تا 40 سانتی متر در خاک فرو می رود . برگها به صورت روزت روی زمیـن گسترده می باشند و داراي بریدگی های عمیق و تقسیمات فرعی می باشند . آنغوزه با توجه به وضعيت خاک ، ميزان بارندگی و پراکنش آن و ساير عوامل محيطی ، در طول زندگی يکبار به گل می رود و چون پس از تشکيل بذر در گياه، تمامی شيرة پروردة آن برای ساختن بذر به مصرف می رسد ، گياه برای هميشه خشک خواهد شد

گياه دارويی – صنعتی آنغوزه • آنغوزه در منطقة وسيعی از کوه های مرزی استان هرمزگان ( سواحل خلیج فارس ) تا دامنة جنوبی البرز را در بر می گيرد. اين گياه بومی استپ های شرق ايران و غرب افغانستان می باشد و در اکثرنقاط ايران یافت می شود . در مناطق خراسان : طبس ، سبزوار، شاهرود، بسطام، بين دامغان و سبزوار، نيشابور،مشهد ، کرمان ، مرغاب اصفهان ، اردستان ، نائين ، خورو بيابانک ، بلوچستان ، اشترانکوه ، استان بوشهر و فارس وسایر مناطق در ارتفاعات 1800 متری مشاهده می شود.

گياه دارويی – صنعتی آنغوزه • تنها راه تجدید حیات طبیعی گیاه آنغوزه از طریق تولید و پراکنش بذر است . هر ساقه گل دهنده گیاه آنغوزه انبوهی از بــــذر را در دستجات چتر مانندی تولیــــد می نماید. بذر های سبک آنغوزه از طریق وزش باد ، در سطح رویشگاه پراکنـــده می گردند و سپس سبــــــز می گردد

گياه دارويی – صنعتی آنغوزه • 1- کاشت مستقیم بذر در چاله ها و کوله های بسته شده جهت بهره برداری آنغوزه که به وسیله داس خراشی در محل چاله ها داده شود و سه تا چهار دانه بذر در آن کشت شده و روی آن به وسیله خاک پوشانده می شود . بذر مورد نیاز در این روش حدود 1 کیلو گرم در هر هکتارمی باشد حسن این روش این می باشد که چاله ها محلّ ذخیرة آب بوده و رطوبت بیشتری در اختیار بذر و گیاه قرارمی گیرد. • 2- بذر پاشی این روش در زمینی انجام می شود که زیاد سفت نباشد و بذر باید به طور یکنواخت در سطح زمین پخش شود به طوریکه هم از تراکم بوته ها پس از سبز شدن جلوگیری شود ، و هم اینکه خیلی تنک کشت نشود . رطوبت 70-60 % و دمای 15- 12 درجه برای جوانه زنی مناسب است . زمان کاشت بهتر است قبل از فصل بارندگی باشد .

گياه دارويی – صنعتی آنغوزه • نوع مرغوب آنغوزه داراي 62 درصد رزين ،25 درصد صمغ، 3 تا 7 درصد اسانس ، 28/1 درصد اسيد فروليك وبه مقدار بسيار جزئي از وانيلين تشكيل شده است . تقریباً تمام صمغ آنغوزه دارای تر کیبات دی ، تری ، تترا سولفید مشتقات کومارین ، فئوتیدین و کامولونفرول، اپی سامارکاندین، آمبلی پرنین و کانفرول می باشد . محققان در اسانس حاصل از شیرابة آنغوزه چندین ترکیب مختلف شناسایی کردند که مهمترین اجزای تشکیل دهندة آن را میرسن ، آلفا و بتا پینن تشکیل می دهد .

گياه دارويی – صنعتی آنغوزه • آنغوزه شیرة گیاهی است که از تیغ زدن ریشه یا پایین ساقه و یا قطع ساقة گیاهان مولد از ناحیة یقه گیاه خارج می شود. هر سه روز یکبار ترشحات نرم سفید جمع می شود که در مجاورت هوا ، قهوه ای ، سخت و ترد می شود و پس از سه ماه ریزوم قدرت حیاتی خود را از دست می دهد تقریباً از هر پایه حدود 30-50گرم صمغ برداشت می کنند طعم آنغوزه گس و در بعضی گونه ها تلخ و بویی شبیه بوی سیر و خیلی تند دارد .

گياه دارويی – صنعتی آنغوزه • نوع اشکی یا دانه ای : • اوّلین برداشت شیرابه که بدون مقطع گیاهی باشد نوع اشکی است.که این صمغ از ساقه گیاه و به مقدار کم در حالت طبیعی خارج مي شود . این نوع شیره مرغوبترین و نادرترین نوع آنغوزه است ، بدون خاک و خاشاک و ظاهری غالباً مسطح و بیضوی دارد و نرمی خود را نیز مدّتی حفظ می کند.در مجاورت هوا سریعاً اکسیده و تیره می شود .اگر شکسته شود مقطع آن به رنگ سفید مایل به زرد می شود در این آنغوزه تا 15 درصد اسانس وجود دارد . • 2- نوع توده ای: • این نوع شیره در اثر تیغ زدن محل غده گیاه (بعد از مراحل آماده سازی گیاه) از محل زخم خارج می شود وبا کاردک های مخصوص جمع آوری شده و به رنگهای متفاوت زرد قرمز، قهوه ای و خاکستری قهوه ای است . سفتی آن زیادتر از نوع اشکی و ناخالص تر از آن است . به طوریکه در آن قطعات ریشه و خرده های برگ یافت می شود و ارزش آن از نوع اشکی کمتر می باشد.

گياه دارويی – صنعتی آنغوزه • آنغوزة نوع شیرین در اطراف کرمان و یزد وخراسان رضوی ،خراسان جنوبی ،بیابانک ، آباده و حومة تفت ، سمیرم ،طبس و...وجود دارد • آنغوزة تلخ این گیاه در بلوچستان،لرستان و فارس،کهگیلویه وبویر احمد و... بیشتر یافت می شود

گياه دارويی – صنعتی آنغوزه • در کشاورزی جهت از بین بردن کرم ریشه خوار و ضدعفونی زمین از آنغوزه استفاده می شود . در زمستان می توان از علوفة خشک گیاه دام ها را تغذیه نمود مصرف آن توسط دام در زمان شیر دهی باعث مزه نامطبوع شیر هم می شود ولی در جهت ضد عفونی دستگاه گوارش دام اثر مطلوب بجا می گذارد . • در طب سنتی برطرف کننده انگل های روده ای،بادشکن ،خلط آور ورفع یبوست در افراد مسن کاربرد دارد.

مراحل بهره برداری • بهره برداري از آنغوزه شامل چهار مرحله زير مي باشد • الف– مرحلة پيچاندن • ب – مرحلة كُشتن • ج - مرحلة تيغ زدن • د- جمع آوری

مرحلة پيچاندن • اين مرحله از اوايل تا اواخر ارديبهشت ماه وقتي كه برگهاي بوته هاي آنغوزه شروع به زرد شدن می کنند انجام مي گيرد. براي انجام اين مرحله تمام بوته و گاهي يكي از برگهاي بوته كه از بقيه بزرگتر مي باشد را پيچانده و سنگي بر روی آن مي گزارند تا به همين صورت خشك گردد . دليل اصلي انجام اين مرحله گم نشدن جاي بوته وتسریع در ذخیره مواد ميباشد.زیرا در پایان اردیبهشت برگ های گیاه خشک و توسط باد پراکنده می شود و تشخیص بوته های قابل بهره برداری را غیر ممکن می سازد . هر بهره بردار روزانه تقريباً هزار بوته را مي پيچاند و اين مرحله 5-4 روز طول می کشد .

مرحلة كُشتن • در اين مرحله بوسيلة تيشة مخصوصي چاله اي به عمق حدود 15 سانتيمتر در اطراف ريشة گيا ه حفر می گردد به طوریکه حد اقل 7 تا 10 سانتی متر از ریشة اصلی نمایان شود. و سپس با دست ، الياف اطراف طوقه كه بقاياي غلاف برگهاي سال قبل مي باشند را جدا كرده و دور مي اندازند و گیاه را از محل یقه ( محل رویش برگ های روزت)قطع می کنند . بعد خاك نرم اطراف گودال را دور پشته می ریزند تا ریشه از مجاورت با هوای خشک در امان باشد وجریان شیرة نباتی متوقف گردد . سپس سایبان را دوباره بر روی ریشة خاک داده شده گذاشته ، سنگی روی آن می گذارند ، نام این عمل کول بستن می باشد . هربهره بردار روزانه حدود 200 بوته را مي كُشد . اين مرحله حدودا 20 روز به طول می انجامد .

مرحلة تيغ زدن • در این مرحله که دو ماه به طول می انجامد با بیلچه خاک نرمی را که در مرحلة کشتن در منطقة یقة ریشه ریخته شده را کنارمی زنند تا منطقة یقه را نمایان سازند. سپس به وسیلة تیغ نیم دایره ای شکل مخصوص (کاردک) که به طول 20 و عرض 15 سانتی متر است ، برشی عرضی به ضخامت 1تا 1.5 سانتی متر به صورت مقطعی در رأس ریشه زده می شود که به اصطلاح باز شدن دهنة کُنده گفته می شود . سپس مقداری از همان برگها را با استفاده از سایر بوته های مجاور در محل زخم قرار می دهند تا ریشه در معرض نور خورشید قرار نگیرد .چند روز(3تا5 روز) پس از تیغ زدن برگها و خاشاک را کنار زده و سپس با ابزار مخصوصی بنام کلنت شیرابه تراوش کرده را جمع آوری نموده .

میزان برداشت • در منطقه شیر کوه یزد بامیزان بارندگی 110 میلی متر به طور متوسط تعداد تیغ در طول بهره برداری 10 مرتبه و هر دوره بهره برداری از هر بوته متوسط 20 گرم محصول برداشت می شود.

گياه دارويی – صنعتی آنغوزه • تحقيق در منطقه اي بنام خمروت در 35 كيلومتري شمال شرق شهرزرند و 100 كيلومتري شمال غرب شهر كرمان انجام شد . اين منطقه داراي آب و هواي كوهستاني است و ارتفاع آن از سطح دريا 2100 متر مي باشد. حداكثر درجه حرارت مطلق آن38.5 درجه سانتيگراد در تيرماه و حداقل مطلق آن 12.5- درجه سانتيگراد در ديماه مي باشد. متوسط ساليانة بارندگي حدود 130 ميليمتر مي باشد .

گياه دارويی – صنعتی آنغوزه • پنج روش تيغ زني ( تيمار) شامل برش عرضي، يك طرفه ، دو طرفه، طولي و تلفيقي در پنج تكرار و در قالب طرح كاملاً تصادفي مورد بررسي قرار گرفتند . بدين ترتيب كه قسمتي از مرتع كه از لحاظ ارتفاع از سطح دريا تمام نقاط آن وضعيت يكساني داشتند و از نظر ساير شرايط محيطي از قبيل خاك ، تراكم بوته و... شرايط يكنواختي در قسمتهاي مختلف آن حكمفرما بود، انتخاب گرديد . اين قطعه به پنج قسمت تقسيم شد و در هر قسمت 10 گياه با هر روش بصورت تصادفي تيغ زده شد و شيرة اين 10 گياه نيز در طول 15 مرتبه تيغ زني در يك ظرف جداگانه جمع آوري گرديد

گياه دارويی – صنعتی آنغوزه • از آنجا كه روش تيغ زني دو طرفه از نظر ميزان عملكرد شيره دهي( 59.64 گرم در هر بوته ) با روش عرضي (62.94 گرم در هر بوته ) تفاوت معني داري نشان نداد و از طرف ديگر بقاي گياهان در روش دو طرفه ( 86 درصد ) تفاوت معني داري در سطح احتمال 1/0 درصد با روش عرضي (12 درصد ) نشان داد. لذا اين روش ( دو طرفه ) جهت تيغ زني گياه آنغوزه توصيه مي گردد . چون ضمن اينكه اين روش از نظر آماري عملكرد شيره دهي مساوي با روش عرضي دارد، ادامة حيات درصد بيشتري ازگياهان بهره برداري شده را نيزدر مرتع امكان پذير مي سازد.

گياه دارويی – صنعتی آنغوزه • 1- با توجه به بذر دهی زیاد گیاه آنغوزه در سن بلوغ و آسان بودن تکثیر آن از طریق بذر ، هر سال پس از جمع آوری بذر از همان رویشگاه ، سطحی را که جهت بهره برداری به بهره برداران واگذار می نمایند در همان سطح یا سه برابر از آن به کشت و تکثیر این گیاه اقدام نمایند. • 2- حضورکارشناس ناظر در اجرای طرحهای بهره برداری و اینکه حتماً بهره برداران از 20% بوته های قابل بهره برداری چشم پوشی نموده و آنها را جهت تجدید حیات در عرصه باقی بگذارند.

گياه دارويی – صنعتی آنغوزه • 3- عدم برداشت بوته های زیر 3سال • 4- گونه هایی که سال آخر عمر خود را طی می کنند به هیچ وجه مورد بهره برداری قرار نگیرند. • 5- بهره برداری بایستی زمانی صورت گیرد که گیاه تمامی شیرۀ پرورده و صمغ خود را در غده ذخیره نموده است . • 6- جهت بالا بردن کیفیت محصول حتماً به جهت وزش باد توجّه شود و بهره برداری بر خلاف وزش باد انجام گیرد .

گياه دارويی – صنعتی آنغوزه • 7-عرصه ای از مرتع که در آن بهره برداری صورت گرفته ، سعی شود به مدّت3 سال به حالت قرق بماند و از ورود دام به آن ممانعت به عمل آید. • 8- آموزش کارگران بهره برداری قبل از اقدام به بهره برداری از ضروریّات است خصوصاً بهره برداری به روش جدید. • 9- بعد از آخرین برداشت مجدداً اطراف یقة گیاه را با خاک پوشانده و به حالت اوّل برگردانده شود.

گياه دارويی – صنعتی آنغوزه