Społeczeństwo i jego struktura: wybrane elementy i zagadnienia

1. Społeczeństwo i jego struktura: wybrane elementy i zagadnienia

2. Definicja społeczeństwa Jan Turowski: Społeczeństwo to „historycznie ukształtowana wielość zbiorowości, grup społecznych oraz ich instytucji wzajemnie od siebie uzależnionych, zintegrowanych przez instytucje społeczności nadrzędnych (narodu, państwa, plemienia), posiadających określone, wspólne, obiektywne warunki bytu i pewne wspólne kompleksy kultury.

3. Składowe społeczeństwa • obiektywne warunki bytu, czyli „podłoże”(geograficzno-geologiczno-przyrodnicze, ekonomiczno-technologiczne • struktura społeczna, czyli... ??? • kultura(wartości, wynikające z nich normy oraz... wzory zachowań, co do których występuje względna zgodność

4. Struktura społeczna • Piotr Sztompka: • Struktura społeczna jest siecią zależności pomiędzy różnymi elementami/członami społeczeństwa, • mikrostrukturato sieć pomiędzy składowymi elementarnymi, które same już struktur w sensie socjologicznym nie stanowią • makrostrukturajest strukturą wyższego rzędu, wiążącą elementy posiadające jakąś sobie właściwą strukturę...

5. Struktura społeczna • Henryk Domański: • Struktura społeczna to„układ stosunków między ludźmi, kategoriami społecznymi, organizacjami, instytucjami i wszelkimi innymi elementami, jakie występują w mikroskali (na poziomie jednostek) i na poziomie globalnym” (w makroskali). • Jest to ujęcie uniwersalne, odnoszące się zarówno do struktur mikro, jak i makro, kładące nacisk na stosunki społeczne (hierarchii, dystansów, nierówności, jak i podziałów i zróżnicowań, które nierównościami nie są).

6. Rodzina jako grupa społeczna i instytucja Rodzina jest formą życia zbiorowego, powszechną mikrostrukturą w strukturze społeczeństwa. Jej trzonem jest małżeństwo Małżeństwo może być formalne (zalegalizowane) lub faktyczne. Jest legalnym, względnie trwałym związkiem kobiety i mężczyzny (są już odstępstwa), powołanym w celu wspólnego pożycia, współpracy dla dobra rodziny, a więc głównie wychowania dzieci oraz wzajemnej pomocy. W grę wchodzą też wzajemne satysfakcje emocjonalne: małżeńskie, rodzicielskie (ich rola rośnie).

7. Małżeństwo jako trzon rodziny • Dobór partnerów w małżeństwie może być określany przez instytucje prawne lub obyczajowość. Zazwyczaj członkowie bliskiej rodziny nie mogąsię pobierać, a prawo określa stopnie pokrewieństwa, w ramach których jestto możliwe. • Podobnie sytuacja ma się w przypadku płci partnerów. • W niektórych społecznościach można zawierać małżeństwo jedynie z przedstawicielem własnej zbiorowości etnicznej (endogamia); przeciwieństwem jest egzogamia.

8. Rodzina jako grupa społeczna • Rodzina to grupa społeczna, a więc zbiorowość, którą charakteryzuje więź obiektywna, subiektywna, behawioralna. • Rodzinę można pojmować jako grupę pierwotną. Ma bowiem wszystkie cechy podane przez Ch. Cooleya: jest względnie trwała, niezbyt liczebna, wielofunkcyjna, jej więzi oparte są na stosunkach „face to face”, jest agendą socjalizacji (pierwotnej). • Więzi rodzinne, w odróżnieniu od małżeńskich, mają charakter bardzo (bardziej) trwały.

9. Rodzina jako grupa społeczna • Członkowie rodziny są połączeni więzami małżeńskimi, pokrewieństwa, powinowactwa, czasem adopcji; pełnią role: matki, ojca, współmałżonka, dziecka, czasem dziadka/babci, krewnego, powinowatego; prowadzą wspólne gospodarstwo domowe (więź obiektywna) • Rodzina jako grupa to związek intymnego, wzajemnego uczucia i poczucia przynależności, współdziałania i wzajemnej odpowiedzialności, w którym akcent pada na wzmacnianie wewnętrznych relacji i interakcji (więź subiektywna i behawioralna)

10. Osobowe funkcje rodziny czy też przejawiające się w rodzinie • małżeńska lub partnerska(bycie żoną lub mężem, partnerem lub partnerką) • rodzicielska - bycie ojcem lub matką • braterska - bycie siostrą lub bratem ---------------------------------------------- Inaczej – można mówić o rolach pełnionych w rodzinie: • ojca, matki, dziecka, brata, siostry, żony/partnerki, męża/partnera

11. Rodzina jako instytucja społeczna • Rodzina, jako instytucja, jest to utrwalony w tradycji wszystkich kultur, zrytualizowany zespół działań ludzkich, ukierunkowany na zaspokajanie określonych potrzeb swoich członków. • Funkcje instytucjonalne rodzinyto zatem wyspecjalizowane oraz permanentne działania i współdziałania członków rodziny, mniej lub bardziej uświadamiane, podejmowane w ramach wyznaczonych przez obowiązujące normy i wzory, a prowadzące do określonych efektów głównych i pobocznych.

12. Instytucjonalne funkcje rodziny • materialno-ekonomiczna • opiekuńczo-zabezpieczająca • prokreacyjna (zapewnia biologiczną ciągłość społeczeństwa) • seksualno-emocjonalna (regulacja stosunków seksualnych, emocjonalne wsparcie, zaspokajanie potrzeby miłości – dziś urasta do najważniejszej w kulturze euroamerykańskiej) • legalizacyjno-kontrolna lub integracyjno-wychowawcza • socjalizacyjna (zapewnia ciągłość kultury) • klasowo-stratyfikacyjna (wyznacza status członków) • kulturalno-rekreacyjno-towarzyska

13. Typy rodzin • Mała/nuklearna (dwupokoleniowa) i duża (poszerzona, wielka) • Małe mogą być pełne i niepełne • Monogamiczna i poligamiczna • Matriarchalna i patriarchalna • Generacyjna (pochodzenia)i prokreacyjna

14. Alternatywne modele rodzin • Kółko przyjacielskie (patrz polskie seriale) • Casus „friends” (wspólne gospodarstwo) • Rodzina – układanka (patchwork family) • DINKS (double income, no kids) • Rodzina nomadyczna (na odległość, małżeństwa wizytowe; vide tenisiści) • Rodzina dwustopniowa (małżeństwo intymne, zamiast narzeczeństwa; uwaga na „zespół przedślubnej akceptacji” ze strony rodziców) • Kohabitacja (konkubinat)

15. St. Ossowski i jego trzy sposoby ujmowania struktury społecznej • podział dychotomiczny(konfliktowy), w którym najistotniejszą rolę odgrywa sposób widzenia podstawowego konfliktu w skali społeczeństwa; • podział funkcjonalny(kooperacyjny) – człony to części organicznej całości; • podział gradacyjny(hierarchiczny) – człony wyróżnione w zależności od pozycji w hierarchii społecznego prestiżu

16. Klasy (ujęcię strukturalne) • Klasy w rozumieniu Karola Marksa są zasadniczymi segmentami struktury społeczeństwa pojmowanego jako całość. Podstawą podziału na klasy jest stosunek do własności środków produkcji • Wszelkie podziały społeczne i związane z nimi konflikty mają u podstaw podziały i konflikty klasowe i mogą zostać do nich sprowadzone (zredukowane). Klasy nie są kategoriami statystycznymi, ale realnymi zbiorowościami zdolnymi do wytworzenia poczucia wspólnoty. • Patrz: klasa w sobie i klasa dla siebie (skala nominalna)

17. Klasy (ujęcie strukturalne) • Klasy wg Maxa Webera: podział na klasy to tylko jeden z trzech wymiarów zróżnicowania społecznego – wymiar ekonomiczny. Klasa (przynależność do klasy) określarodzaj szans na rynku. Klasy nie są zbiorowościami wytwarzającymi poczucie wspólnoty. • Współcześnie klasy bywają wyróżniane nie tylko w oparciu o stosunek do własności środków produkcji, ale także na podst. takich kryteriów, jak: • - kontrola nad pracą innych • - podział pracy na fizyczną i umysłową • - kontrola nad dystrybucją dóbr i usług.

18. Struktura społeczna w ujęciu stratyfikacyjnym • Klasy w tym ujęciu są rozumiane jako poziomy zróżnicowania społecznego. Jest to ujęcie czerpiące z Williama Lloyda Warnera,typowe zwłaszcza dla socjologii amerykańskiej. • Stratyfikacja to hierarchiczny układ poziomów położenia społ., które różni udział w podziale takich dóbr, jak: dochody, władza, prestiż i in. Poziomy te zwie się warstwami (łac. stratum = posłanie, warstwa), czasem klasami, zwłaszcza gdy wyróżnia się je w płaszczyźnie ekon.

19. Klasy wg Williama Warnera • W. L. Warneri Paul Lunt badaliw latach 40. XX w., wraz ze współpracownikami, społeczność amerykańskiego miasteczka Yankee City (Nowa Anglia), a potem Jonesville w centrum USA, • Zdefiniował klasy jako „dwie lub więcej grup ludzi, którzy sami sądzą, że są i rzeczywiście są przez wszystkich członków community sytuowani na społecznie wyższych i niższych pozycjach”. • O pozycjach tych decyduje nie tylko majętność, ale i walory moralne, pochodzenie, spędzanie czasu wolnego, udział w życiu społecznym i... poważanie. Warner wyróżniał 5-6 klas wg przymiotnika: wyższa-niższa. • Evaluated Participation („oceniające uczestnictwo”)

20. Warstwa w ujęciu strukturalnym • Występuje w marksistowskiej perspektywie oglądu struktury społecznej, kiedy podział na klasy okazuje się niewystarczający; warstwa to część klasy bądź istotne społecznie kategorie społ. nie dające się zaliczyć do żadnej z klas wyróżnionych na podst. stosunku do środków prod. (vide inteligencja, chłopstwo – zbiorowość o własnej kulturze i poczuciu tożsamości).

21. Warstwa w ujęciu stratyfikacyjnym: • Jako ogólna kategoria teoretyczna: oznacza ona jeden z poziomów stratyfikacji rozumianej jako układ grup tworzących hierarchię ze względu na zakres władzy, prestiżu i bogactwa członków. Członkowie tak rozumianych warstw mają pewną świadomość wspólnych interesów, poczucie grupowej tożsamości, styl życia. • Jako kategoria empiryczna – wyróżniona na podstawie kryteriów mierzalnych (wysokości dochodów/ilości zarabianych pieniędzy, wykształcenia, prestiżu zawodu. Tak wyróżnione warstwy tworzą skalę porządkową.

22. Dwa sposoby ujęcia struktury współczesnego społeczeństwa polskiego • 1. Koncepcja bliska modelowi funkcjonalnie rozumianej struktury klasowo-warstwowej • 2.Koncepcja społeczeństwa klasyśredniej

23. Koncepcje Wł. Wesołowskiego i H. Domańskiego • Włodzimierz Wesołowski wyróżnił 5 klas ze wzgl. na odmienny udział w zasobach ekonomicznych, wiedzy i władzy: • klasy uprzywilejowane dzięki własności i edukacji • drobnomieszczaństwo • inteligencja i pracownicy umysłowi nie posiadający własności • klasa robotnicza • klasa chłopska • Henryk Domański proponuje układ „sześciu podst. kategorii”: 1)inteligencji, 2)pracowników umysłowych niższego szczebla, 3)właścicieli firm, 4)robotnikówwykwalifikowanych, 5)robotników niew., 6)rolników, tj. robotników rolnych i właścicieli gospodarstw

24. Koncepcja klasy średniej • Koncepcja klasy średniej to koncepcja dużej zbiorowości grup i jednostek, które razem wzięte tworzą środek specyficznego stylu życia, mentalności i poglądów (Henryk Domański). • Za Edmundem Wnukiem-Lipińskim można wyróżnić klasy/warstwy (bo to raczej koncepcja uwarstwienia prestiżowego niż podziału konfliktowego bądź funkcjonalnego) w zależności od: • kapitału ekonomicznego (stan posiadania) • kapitału politycznego (udział w partiach i we władzy) • kapitału kulturowego (wykształcenie i pochodzenie społeczne) • kapitału społecznego (kontakty towarzyskie i znajomości).

25. Charakterystyka klas polskich Za E. Wnukiem-Lipińskim, D. Markowskim i W. Derczyńskim można powiedzieć, że: • Klasę wyższą – przynajmniej w warunkach polskich - stanowiłby niewielki odsetek obywateli; to establishment biznesowy, polityczno-urzędniczy wysokiego szczebla państwowego i samorządowego (W-wa, Kraków, Łódź, Wrocław, Trójmiasto, Poznań, aglomeracja śląska...), także popularni artyści, doradcy prawni i finansowi, eksperci (elity kwalifikacji).To ok. 2,5 – 3 proc. społecz.

26. Charakterystyka klas polskich • Klasa średnia to średni i drobni przedsiębiorcy, pozostała część inteligencji z wyższym wykształceniem, rzesze najemnych pracowników umysłowych, rzemieślników, właścicieli punktów handlowych i usługowych, wykwalifikowani robotnicy rozwojowych przedsiębiorstw (moto-, elektro-, budo-), właściciele wydajnych gospodarstw.To od 52 do 59 proc. społeczeństwa. • Klasa niższa – rolnicy indywidualni (małorolni), robotnicy wykwalifikowani i niewykwalifikowani słabo lub źle prosperujących zakładów pracy, robotnicy rolni, bezrobotni.To od 43 do 38 proc. społeczeństwa. • Underclass ???

27. Typy społeczeństw (Bronisław Malinowski, Claude Levi-Strauss) Społeczeństwo pierwotne (plemienne) • Społeczny podział pracy wg kryterium płci(ról do płci przypisanych) • Typowe zajęcia związane z codziennym bytem: zbieractwo, myślistwo, rybołówstwo, potem pasterstwo i rolnictwo • Manualna technika wytwarzania • Kultura symboliczna przekazywana drogą ustną(niepiśmienność, stąd znaczenie ludzi starszych)

28. Typy społeczeństw (Gideon Sjoberg) Rolnicze, feudalne, przedprzemysłowe • Rolnictwo podstawową gałęzią gospodarki(występuje też jednak rzemiosło, handel jako odrębne dziedziny wytwórczości, manualna wytwórczość, odnawialne źródła energii, naturalne środki transportu) • Podział na stany(generalnie zamknięte warstwy społeczne): feudałowie/szlachta, chłopstwo, mieszczaństwo, kler • Subkultury ludowe: zróżnicowane regionalnie pod względem obyczajów, ubiorów, kultury materialnej

29. Typy społeczeństw (Claude Henri Saint-Simon, Auguste Comte, Herbert Spencer Społeczeństwo przemysłowe, industrialne • Industrializacja(przemysł dominującą gałęzią gospodarki, maszyny fabryczne, środki transportu napędzane parą wodną, ropą, energią elektryczną) • Struktura zawodów: przemysł, usługi, rolnictwo • Urbanizacja(miasta, a nie wsie wyróżnikami tego społeczeństwa, ludność miejska przeważa nad wiejską) • Struktura klasowo-warstwowa bardziej otwarta(ruchliwość horyzontalna i wertykalna) • Kultura masowa(uniformizacja, formalizacja, oświata)

30. Typy społeczeństw (Daniel Bell, Alaine Touraine i in.) Społeczeństwo postindustrialne, poprzemysłowe • Technika maszynowa ustępuje technice „intelektualnej”(automatyzacja, komputeryzacja, robotyzacja/informatyzacja pracy – człowiek kontroluje proces produkcji; Internet; energia jądrowa, odnawialna) • Zmiana w strukturze zawodowej(usługi górą) • Zanik tradycyjnej klasy robotniczej (zob. praca) • Urbanizacja, dez-, reurbanizacja – na pewno zaczynają zanikać społeczności tradycyjne... • Umasowienie produkcji(koncentracja kapitału), zjawisk społecznych, kultury (ale – uwaga; teraz to, co masowe, przestaje być trendy...)