Projekt systemowy współfinansowany przez Unię Europejską ze środków

1. Projekt systemowy współfinansowany przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki 2007-2013, Priorytet IX, Działanie 9.4. Wysoko wykwalifikowane kadry systemu oświaty www.nauczyciele.org.pl

2. Organizacja procesu terapeutycznego Opracowała: Joanna Kozioł

3. Terapia pedagogiczna - profilaktyka społeczna, wspomaganie rozwoju dziecka Cel: usuwanie następstw niepowodzeń szkolnych: • Paniczne lęki np. przed czytaniem, liczeniem itp., prowadzące nawet do fobii szkolnej. • Reakcje nerwicowe i zaburzenia emocjonalne; zaburzenia uwagi. • Poczucie niskiej wartości, zaniżona samoocena. • Brak wiary we własne siły; • Brak odporności na sytuacje trudne. • Spadek motywacji do nauki; kłopoty z organizacją złożonych działań i z zagospodarowaniem czasu. • Spadek motywacji do nauki, poczucie odrzucenia i osamotnienia. • Konflikty w kontaktach z rówieśnikami. • Oczekiwanie wyłącznie negatywnych zdarzeń i ich konsekwencji.

4. O czym należy pamiętać? Uczniowie potrzebują intensywnych oddziaływań psychoterapeutycznych, takich jak: • Prowadzenie treningów relaksacyjnych i ćwiczeń kształtujących poczucie bezpieczeństwa oraz pewności siebie. • Uczenie umiejętności wyrażania negatywnych emocji oraz współpracy z partnerem i grupą. • Ćwiczenia zwiększające motywację do nauki, dające możliwość osiągnięcia sukcesu oraz uczące pozytywnego myślenia.

5. W a ż n e! Tylko w c z e s n e iw i e l o a s p e k t o w e postępowanie terapeutyczne pozwoli uniknąć dalszych konsekwencji i destrukcyjnych następstw zaburzeń psychoruchowych. Ważna jest możliwie jak najwcześniejsza interwencja i rozpoczęcie terapii natychmiast po rozpoznaniu objawów.

6. Trzy najważniejsze cele terapii pedagogicznej to: • Usuwanie bezpośrednich przyczyn niepowodzeń szkolnych; • Wyrównywanie braków w wiadomościach i umiejętnościach; • Przywrócenie prawidłowych postaw ucznia wobec nauki.

7. Jakość relacji między ludźmi stanowi o klimacie społecznym, w którym oni żyją. Kultura wychowawcza szkoły polega na: • Budowaniu więzi. • Wzajemnym szacunku w relacjach szkolnych. • Uwzględnianiu potrzeb i uczuć wszystkich osób zaangażowanych w procesy edukacyjne i terapeutyczne. • Efektywnym/satysfakcjonującym komunikowaniu się. • Konstruktywnym rozwiązywaniu nieporozumień i konfliktów.

8. Taka kultura wychowawcza szkoły sprzyja przekształcaniu się społeczności szkolnej we w s p ó l n o t ę. We wspólnocie*: • Osoba jest ważniejsza niż jej wytwory. • Współpraca jest wyżej ceniona niż rywalizacja. • Motywacja wewnętrzna jest uważana za skuteczniejszą niż motywacja zewnętrzna. • Doceniana jest różnorodność i autonomia członków. • Decyzje podejmowane są z udziałem osób, których dotyczą. * CMPP-P, Program „Porozumienie w szkole”

9. Konieczne umiejętności nauczyciela: • Umiejętność bycia w kontakcie z samym sobą. • Umiejętność wyrażania siebie. • Umiejętność bycia w kontakcie z innymi.

10. I. Umiejętność bycia w kontakcie z samym sobą • Rozpoznawanie uczuć, myśli, potrzeb i intencji. • Świadome podejmowanie decyzji, jakie wartości realizuję. • Dokonywanie wyborów w odwołaniu do własnego systemu wartości. • Posiadanie osobistego zestawu metod, technik i narzędzi służących nawiązaniu i utrzymaniu kontaktu z samym sobą.

11. II. Umiejętność wyrażania siebie. • Posiadanie zestawu słów służących nazywaniu i wyrażaniu uczuć, myśli, potrzeb i intencji. • Świadomy wybór postawy otwartości i uczciwości w relacjach, jako przejaw własnego systemu wartości. • Sformułowanie i wypowiedzenie jasnego komunikatu. • Posiadanie osobistego zestawu metod, technik i narzędzi służących wyrażaniu siebie.

12. III. Umiejętność bycia w kontakcie z innymi. • Aktywne/empatyczne/rozumiejące słuchanie, towarzyszenie drugiemu człowiekowi w jego doświadczeniu. • Wyrażanie własnych uczuć, myśli, potrzeb i intencji jako zaproszenie do utrzymania i pogłębienia kontaktu. • Posiadanie osobistego zestawu metod, technik i narzędzi służących do komunikowania się w trudnych sytuacjach.

13. Relacje nauczyciel-uczeń, a proces terapeutyczny Warunkiem niezbędnym do zaistnienia procesu terapii (analogicznie- procesu uczenia się) jest zaspokojenie potrzeby bezpieczeństwa terapeuty/nauczycieli i uczniów oraz wzajemne do siebie zaufanie.

14. Relacje pomagające w terapii i nauce: Nauczyciel stwarza warunki, aby uczniowie: • byli zaciekawieni, aktywni, • wiedzieli jakie są ich zainteresowania, • byli świadomi swoich mocnych stron/talentów, • wiedzieli, co najbardziej odpowiada im w terapii/uczeniu się, • znali swój styl poznawczy i umieli go wykorzystać w zdobywaniu wiedzy.

15. Grupa terapeutyczna / klasa jako wspólnota - proces budowania. • Wzajemne wsparcie. • Jasne, wspólnie tworzone zasady. • Dzielenie odpowiedzialności. • Podejmowanie wspólnych decyzji. • Współdziałanie, współpraca.

16. Krąg jako forma budowania wspólnoty: warsztatu psychoedukacyjnego, planowania wspólnych przedsięwzięć, spotkania z rodzicami, grupy wsparcia, w sytuacji konfliktowej.

17. Spotkanie w kręgu zapewnia: • Dobrowolność formy uczestnictwa. • Szczerość. • Uważność. • Równość wobec siebie nawzajem. • Równość wobec czasu i uwagi grupy. • Swobodę wypowiedzi. • Sprawność przebiegu spotkania. • Bezpieczeństwo.

18. Zasady kręgu: • Mów z serca. • Słuchaj sercem. • Bądź spontaniczny. • Bądź zwięzły. • Zachowuj kolejność wypowiedzi. • Zachowaj poufność.

19. Strategia budowania bezpiecznego klimatu w szkole • Szczególne znaczenie w kształtowaniu odpowiedniego klimatu wzajemnych relacji w szkole ma intensywność i jakość związków interpersonalnych w społeczności szkoły. • Najważniejszymi determinantami jakości tych relacji są postawy nauczycieli: dominujące , bądź integrujące. • Gdy relacje z nauczycielkami są satysfakcjonujące, dają uczniowi poczucie przynależności i pomagają tworzyć spójną tożsamość.

20. Strategia budowania bezpiecznego klimatu w szkole Największe sukcesy edukacyjne (dydakt. i wychowaw.) mają te szkoły, których uczniowie czują, że nauczyciele są dla nich bliskimi osobami i traktują ich z szacunkiem. Wspierający nauczyciel: • Traktuje wszystkich uczniów z szacunkiem, • Zna dobrze słabe i mocne strony oraz sytuację rodzinną każdego ze swoich uczniów. • Stawia wysokie wymagania, które są jasne i uczciwe. • Zachęca, pomaga i daje pozytywne informacje zwrotne. • Potrafi być ciepły i serdeczny.

21. Strategia budowania bezpiecznego klimatu w szkole • Nauczyciele poważnie traktują uczniów i są przyjaźnie do nich nastawieni. • Biorą przede wszystkim pod uwagę interes uczniów i wykazują gotowość do dialogu. • Budowanie przyjaznych relacji wymaga osobistego zaangażowania na rzecz uczniów, uwzględniania indywidualnych cech i problemów uczniowskich, akceptacji oraz wytwarzania płaszczyzny zaufania. Zaufanie to przejawia się zainteresowaniem nauczyciela sytuacją ucznia, zwracaniem uwagi na jego prywatne problemy.

22. Rola empatii w relacjach międzyludzkich.Intencja w komunikacji INTENCJA – nastawienie, postawa i motywy podejmowania kontaktu oraz nawiązywania relacji. Przyjmuje się, że intencja stanowi 90% komunikacji. Jest wyczuwalna dla rozmówcy na poziomie pozawerbalnym. Świadomość intencji jest podstawą skutaczności i ułatwia formułowanie jasnego komunikatu. Jeśli między słowami, a komunikatami niewerbalnymi występuje wyraźna niespójność – praktycznie uniemożliwia to kontakt na głębszym poziomie (np.. gdy nadawca nie jest świadomy swojej intencji, albo próbuje ją ukryć przed rozmówcą).

23. Różne definicje empatii Empatia bywa opisywana w różny sposób, w zależności od kontekstu i dziedziny życia, do której odnosi się autor. W psychologii – to ujmowanie relacji interpersonalnych przechodzących niekiedy w rzeczywiste zestrajanie się własnych stanów emocjonalnych ze stanami innych osób Zdolność empatii jest pozytywnym czynnikiem rozwoju osobowości oraz postaw społecznie aprobowanych, ponieważ pozytywnie wpływa na kształtowanie takich cech charakteru, jak np.: życzliwość, serdeczność, zainteresowanie sprawami innych oraz kontaktami interpersonalnymi.

24. Empatia w ujęciu Carla Rogersa To szczególny sposób bycia z drugą osobą, niezwykle ważny element zrozumienia dynamiki osobowości, jak i narzędzie wywoływania zmian osobowości i zachowania. To jeden z najdelikatniejszych, a zarazem najpotężniejszych sposobów wykorzystania siebie samego w relacji międzyludzkiej. „Empatia – to pełne szacunku rozumienie tego, czego doświadczają inni ludzie”. Gdy człowiek funkcjonuje w wolnym od oceny i pełnym akceptacji klimacie empatii, przyjmuje on troskliwą i dowartościowującą postawę wobec samego siebie.

25. Jakie korzyści przynosi rywalizacja? • Wzrost motywacji do działania. • Uruchamia ambicję. • Podnosi samooceną, poczucie własnej wartości. • Zaspokaja potrzebę osiągnięć. • Przynosi sławę. • Daje poczucie mocy. • Daje radość pokonania przeciwnika. • Oswaja z sytuacją porażki (trening w bezpiecznych warunkach). • Działa jak „wyzwalacz motywacji”. • Zwiększa gotowość do aktywności i wysiłku. • Daje szansę na większy sukces. • Uczy przekraczania słabości.

26. Jakie straty wynikają z rywalizacji? • Obciążenie emocjonalne. • Poczucie osamotnienia, gdy przegrana, myślenie „jestem do niczego” • Lęk przed negatywną oceną. • Konflikt między „Ja” realnym, a „Ja” idealnym. • Presja, przymus bycia najlepszym, utrzymania się na górze. • Niskie poczucie własnej wartości w wypadku niezrealizowania się. • Poczucie „mam wszystkiego mniej”. • Przekonanie, że ciągle muszę być czujny, aby nie zabrali mi więcej. • Czucie się gorszym. • Przymus i wynajdywanie tego, w czym muszę być lepszy. • Utrata kumpla, zyskanie „rywala”. • Utwierdzenie się w braku sprawczości, znaczenia itp..

27. Jakie straty wynikają z rywalizacji? cd. • Przekonanie, że „świat - to arena walki”, „partner w relacji – to wróg”, „w konflikcie nie ma kompromisu – musi być wygrany i przegrany”, „rację ma silniejszy”. • Traktowanie siebie i innych przedmiotowo. • Przekonanie, że można być kochanym i zasługiwać na miłość tylko wtedy, gdy jest się zwycięzcą. • Tendencja do działania samemu, współpraca – to ryzyko. • Nikomu nie można ufać. • Uzależnienie od silnych emocji. • Przeżywanie silnych uczuć złości, gniewu, zazdrości, niechęci. • Postrzeganie otaczającego świata jako pola walki. • Zaburzone relacje.

28. Jakie korzyści płyną ze współdziałania, współpracy? • Wymiana doświadczeń i informacji. • Wsparcie, wzajemna pomoc. Wspólna radość. • Podział pracy (więcej czasu, mniej wysiłku). • Zaspokojenie potrzeb: uznania, przynależności, bezpieczeństwa. • Poczucie jedności. Bliskość, możliwość zaprzyjaźnienia się. • Poczucie sprawczości. Energia grupy inspiruje. • Poczucie siły i ważności. Wzrost poczucia odpowiedzialności. • Bank pomysłów. Wykorzystanie indywidualnych predyspozycji, uczenie się organizacji. Możliwość dzielenia się i radość otrzymywania. • Większa szansa na osiągnięcie celu. • Głębsze poznanie poprzez wielostronne spojrzenie na siebie i problem. • Realne poczucie własnej wartości.

29. Jakie s t r a t y płyną ze współdziałania, współpracy? • Konieczność kompromisów. • Uznawanie potrzeb innych. • Podział gratyfikacji.

30. Co nauczyciele mogą zrobić, aby tworzyć klimat sprzyjający edukacji / terapii? 1) Pomóż dzieciom radzić sobie z lękiem o własne znaczenie! Pamiętaj, że każde dziecko chce być wyjątkowe, akceptowane jako ono, a nie w zależności od umiejętności, osiągnięć itd.. 2) Zniechęcaj do rywalizacji! Na świecie istnieje wystarczająco dużo rywalizacji – nie ma powodu, by to wzmacniać w szkole, wspólnocie. 3) Ciesz się z różnorodności w Twojej klasie! Doceń niepowtarzalność każdego dziecka, podkreślaj, że większość rzeczy nie jest zła lub dobra sama w sobie – nie mogą więc stać się przedmiotem dumy czy żalu.

31. Co nauczyciele mogą zrobić, aby tworzyć klimat sprzyjający edukacji / terapii? 4) Traktuj każde dziecko jako odrębną istotę, a nie w relacji do innych! Nie wpadaj w pułapkę porównywania dzieci i wzmacniania tych różnic między nimi, które istnieją w sposób naturalny (wrodzone zdolności, różne temperamenty, charaktery itp.). Dzieci nie są osobami ukształtowanymi, proces rozwoju trwa przez całe życie. 5) Stwarzaj jednakowe możliwości! Nie odsuwaj żadnego dziecka od pewnych dziedzin działalności (z powodu: jego choroby, postrzeganych przez Ciecie zdolności itd.). 6) Reaguj na każde dziecko indywidualnie! Pamiętaj: Traktowanie dzieci jako równych sobie nawzajem nie oznacza traktowania ich wszystkich tak samo! – jest to zwodnicze i frustrujące.

32. Ważne! Nauczanie i uczenie się (analogicznie w procesie terapii) – są w rzeczywistości dwiema różnymi czynnościami, dwoma odrębnymi i oddzielonymi od siebie procesami. Proces nauki/terapii jest dziełem jednej osoby, proces zaś uczenia się przebiega w drugiej. Centralną postacią nie jest ani nauczyciel-terapeuta, ani dziecko (jak sądzi się powszechnie). Centralną „postacią” – jest interakcja. Interakcja: uczestnik – instruktor*. * Jarosław Rudniański (1984r.)

33. Specjalistyczne zajęcia pomocowe organizowane uczniom. • Kto wnioskuje, organizuje i prowadzi zajęcia? • Kto podejmuje decyzje o zakończeniu pomocy? • Przepisy prawne w zakresie pomocy psychologiczno-pedagogicznej organizowanej uczniom. • Jakie są rodzaje zajęć? • Jaki jest ich wymiar? • Rola poradni psychologiczno-pedagogicznych i innych poradni specjalistycznych. • Znaczenie „innych informacji o dziecku” dla procesu terapii. • Kwalifikacje i odpowiedzialność nauczycieli.

34. Organizacja i zasady terapii pedagogicznej. Zasady organizowania w przedszkolach, szkołach i placówkach oświatowych zajęć korekcyjno-kompensacyjnych i innych specjalistycznych zajęć pomocowych oraz zajęć dydaktyczno-wyrównawczych określa rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 7 stycznia 2003r. w sprawie zasad udzielania i organizacji pomocy psychologiczno-pedagogicznej w publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach (Dz.U. Nr 11, poz. 114). Znajomość przepisów w ww. zakresie jest ważna i wiążąca w takim samym stopniu dla dyrektora szkoły/placówki jak i dla nauczyciela-terapeuty.

35. Na efektywność pracy terapeutycznej bezpośredni wpływ mają: • Przestrzegane w pełni i stosowane w sposób ciągły podstawowe zasady terapeutyczne. • Realizowanie założonych celów terapii w triadzie: nauczyciel – dziecko – rodzic. • Współpraca terapeuty z nauczycielami-dydaktykami, którzy uczą dziecko. • Zainteresowanie dziecka efektami wysiłku/pracy; świadomość konkretnych korzyści uzyskiwanych dzięki terapii – jest najlepszą (najwartościowszą, bo wewnętrzną) motywacją do dalszego wysiłku/pracy. Najlepiej jest wówczas, gdy postępy dziecka są dla niego samego równie ważne co atrakcyjne. • Systematyczność, ciągłość i rzetelność w pracy oraz zaangażowanie i dobre samopoczucie uczestników (dziecka, terapeuty, rodziców). • Zawsze i bieżąco dostosowywane do aktualnych potrzeb i możliwości dziecka: wymagania oraz formy pracy.

36. Współpraca terapeuty z domem rodzinnym dziecka polega m.in. na: • Wyjaśnianiu rodzicom źródeł trudności dziecka. • Zapoznaniu z indywidualnym programem terapii dziecka. • Uzgodnieniu metod postępowania w zakresie pomocy dydaktycznej i wychowawczej. • Ukazywaniu mocnych stron dziecka i roli rodziców w procesie terapeutycznym. • Organizowaniu zajęć terapeutycznych z udziałem rodziców. • Angażowaniu rodziców – pomoc w wykonywaniu materiałów do ćwiczeń terapeutycznych. • Planowaniu zadań domowych i ćwiczeń umiejętności szkolnych. • Tworzeniu i dbaniu o pełną życzliwości, zrozumienia i wzajemnego zaufania atmosferę w czasie zajęć oraz wzajemnych kontaktów. • Pomocy w ułożeniu prawidłowego harmonogramu dnia. • W razie potrzeby – modelowaniu postaw rodziców wobec dziecka i jego problemów poprzez wskazywanie: pozytywnych cech, osiągnięć, wysiłku (itp.) dziecka.

37. Zasadnicze kierunki pracy terapeutycznej: • Korygowanie zaburzeń funkcji elementarnych. • Opanowanie i usprawnianie umiejętności szkolnych. • Zapobieganie lub eliminowanie/usuwanie negatywnych konsekwencji zaburzeń rozwojowych (pierwotnych i wtórnych). • Stymulowanie ogólnego rozwoju intelektualnego dziecka.

38. Podstawowe zasady w pracy terapeutycznej: • Zasada indywidualizacji środków i metod oddziaływania terapeutycznego. • Zasada powolnego stopniowania trudności w nauce czytania i pisania, uwzględniającego złożoność tych czynności i możliwości percepcyjne dziecka. • Zasada korelacji zaburzeń – ćwiczenie przede wszystkim funkcji najgłębiej zaburzonych i najsłabiej opanowanych umiejętności.

39. Podstawowe zasady w pracy terapeutycznej – cd. 4) Zasada kompensacji zaburzeń – łączenie ćwiczeń funkcji zaburzonych z ćwiczeniami funkcji niezaburzonych, w celu tworzenia właściwych mechanizmów kompensacyjnych. 5) Zasada systematyczności. 6) Zasad ciągłości oddziaływania psychoterapeutycznego.

40. Ogólne zasady konstruowania programu terapii • analiza objawów zaburzeń obserwowanych w codziennej aktywności dziecka (w czasie zajęć, zabawy, rozmów, kontaktów z rówieśnikami); • poznanie wyników badań diagnostycznych - pedagogicznych, psychologicznych, logopedycznych i lekarskich; • opracowanie wstępnej diagnozy dotyczącej: poziomu wiedzy, umiejętności i postaw dziecka, na podstawie przeprowadzonych testów oraz informacji uzyskanych od nauczyciela-wychowawcy, rodzica i pedagoga szkolnego; • opracowanie indywidualnego programu do pracy z dzieckiem, w oparciu o uzyskane wyniki i informacje z jednoczesnym uwzględnieniem rodzaju zaburzeń rozwojowych i jego możliwości psychoruchowych; • bieżące monitorowanie zaplanowanych działań, metod i form pracy z uczniem (w razie potrzeby – korekta programu); • ewaluacja programu - analiza i ocena oraz wnioski do dalszej pracy.

41. Typowe ogniwa zajęć korekcyjno-kompensacyjnych: • Nawiązanie kontaktu emocjonalnego z dzieckiem. • Sprawdzenie stopnia opanowania „materiału” powtórka tego, co już dziecko utrwaliło. • Wprowadzenie nowego materiału. • Elementy relaksacji, odprężenia. • Ćwiczenia usprawniające i utrwalające nowe umiejętności. • Informacja zwrotna – pozytywna! • Zabawa pożegnalna dająca poczucie zadowolenia, spełnienia – zajęcia uspokajające i wyciszające.

43. PRAWA PÓŁKULA SYNTEZA OBRAZ KOLORY MUZYKALNOŚĆ PRZESTRZENNOŚĆ WYOBRAŹNIA LEWA PÓŁKULA ANALIZA CYFRY SŁOWA LOGIKA ZBIORY KOLEJNOŚĆ JAK DOTRZEĆ DO POTENCJAŁU DZIECKA? - zintegrować obie półkule mózgowe!

44. JAK DOTRZEĆ DO POTENCJAŁU DZIECKA? – cd. • zaangażować wszystkie zmysły • osiągnąć Stan Alfa (stan podwyższonej chłonności umysłowej) • zrelaksować się: muzyka (barokowe largo), • oddychanie, • ćwiczenia fizyczne z kinezjologii edukacyjnej (ruchy naprzemienne, ósemki, rysowanie oburącz, pozycja Cook’a, kobra, sowa, oddychanie brzuchem i inne), • mini-wakacje (ulubiony krajobraz, miłe wspomnienia).

45. GŁÓWNE PRAWA FUNKCJONOWANIA PAMIĘCI: • Efekt początku i końca. • Prawo powtórek. • Reguła wyjątkowości. • Prawo rozumienia. • Prawo skojarzeń. • Prawo elaboracji (szczegółowych wyobrażeń). • Prawo konfabulacji (zmyślenia bliskiego prawdy). • Prawo obfitości w uczeniu się. • Prawo kontekstu.

46. CO SPRZYJA ZAPAMIETYWANIU ? • związki, łączenie „ nowego” ze „starym”, • myślenie obrazami, • obrazy pozytywne, • barwa, • OBRAZ + AKCJA = PAMIĘĆ • ruch, rytm i rym, • absurdalność i humor, • przesada, • liczby/ numeracja, • uszczegółowienie, • wrażenia zmysłowe, • erotyka, • kolejność/ porządek, • niecodzienność, • „ja” w obrazach, • aktywna wyobraźnia.

47. BARIERY DO USUNIĘCIA: • stres, • nastawienie, • wiara (wewnętrzny krytyk, afirmacje, wizualizacja sukcesu), • mity związane z zapamiętywaniem.

48. Główne elementy konstrukcji indywidualnego programu terapii: • Informacje „wejściowe” tj. szczegółowy i konkretny opis „jak jest na wejściu” • Informacje o planowanym stanie „wyjściowym”. • Procedury (cele ogólne i etapowe), metody, formy, organizacja, działania wsparciowe, system motywacyjny, współdziałanie, monitorowanie etapów cząstkowych lub ewaluacja itp.) -zapewniające przejście w wyznaczonym czasie z poziomu „wejściowego” na poziom „wyjściowy”. To wszystko to, co zapewnia pełne osiągnięcie celów terapii w wyznaczonym czasie.

49. Praca programowana wymaga określenia: • Celu/celów ogólnych działań programowanych. • Celów szczegółowych działań programowanych. • Zadań etapowych, które określają cele szczegółowe. • Zadania etapowe będą realizowane na wybranym przez terapeutę materiale terapeutycznym/ dydaktycznym. • Pracę na wybranym materiale umożliwią nam odpowiednio dobrane metody pracy. • Formy pracy (indywidualna, grupowa, zespołowa) • Zasobów: ćwiczeń, gier, zabaw, zgadywanek, piosenek itd. • Kiedy, jak i kto będzie przeprowadzał ewaluację programu terapii lub monitorował go. • Zakresu i form współpracy z innymi osobami – „wspomagaczami” procesu terapii

50. Jak pomagać dzieciom z niepełnosprawnością? • Poznać specyfikę niepełnosprawności. • Poznać ograniczenia dziecka wynikające z jego niepełnosprawności. • Poznać zasady i metodykę pedagogiki specjalnej – zgodnie z rodzajem i stopniem niepełnosprawności. • Porozmawiać z rodzicami dziecka, poznać ich oczekiwania i możliwości pomocy w terapii. • Poznać konkretne dziecko, jego zainteresowania, emocje, oczekiwania, potrzeby. • Być: empatycznym, poszukującym i życzliwym pedagogiem. Zawsze być z dzieckiem w kontakcie! • Stale dostosowywać ofertę pomocy do aktualnych potrzeb dziecka.