PRZYCISK ZDANIOWY A KATEGORIA GRAMATYCZNA

1. Spełeczna Akademia Nauk Warszawa PRZYCISK ZDANIOWY A KATEGORIA GRAMATYCZNA Aleksander Szwedek

2. Krótka historia: Hart, John (1555); najważniejsze kategorie najczęściej akcentowane; rzeczowniki, przymiotniki – na końcu czasowniki i przysłówki Walker, John (1787) siła, ale także znaczenie Barsov, Anton (1783-88), Moritz, Karl(1786) korelacja między akcentem zdaniowym a kategorią gramatyczną: w skali od rzeczowników i przymiotników do zaimków i partykuł Benedix, Roderich(1888) - podobnie Saran in (1907) – odrzucił te hipotezy Meyer, Frank (1906) i Viëtor, Wilhelm (1909) rzeczowniki akcentowane w ok. 85% i nieakcentowane w ok. 15%, zaimki nieakcentowane w ok. 90% i akcentowane w ok.10% wystąpień, czasowniki różnie. Bolinger, Dwight L. (1958) Pike, Kenneth(1972), Stockwell, Robert(1972) kwestionowali tę zależność, a Schmerling, Susan(1976) ją odrzuciła. Szkoła Praska Lehiste, Ilse (1970) – akcent zdaniowy: siła, czas, czy nagły spadek tonacji Halliday, Michael (1967) Jackendoff, Ray (1972), Hajičova, Eva& Sgall, Petr (1975), Bogusławski, Andrzej (1977) Pakosz, Maciej (1981), etc.

3. Przycisk zdaniowy był tradycyjnie wiązany z informacją nową w zdaniu TEZY Ogólna: w intonacji neutralnej (niekontrastywnej, nieemfatycznej), miejsce przycisku jest zdeterminowane wyłącznie przez wartość kontekstową rzeczowników w kategoriach novum/datum. SZCZEGÓŁOWE I. przycisk musi padać na kontekstowo ‘nowy’ rzeczownik, jeżeli taki jest obecny; II. przycisk nie może padać na rzeczownik kontekstowo ‘znany/dany’ (datum/given); z czego wywodzę, że III. inne kategorie są akcentowany na skutek braku rzeczownika ‘nowego’, niezależnie od tego, czy są ‘znane’, czy ‘nowe’. Na końcu przedstawiam pewne argumenty wskazujące na prymat rzeczownika nad innymi kategoriami.

4. Trzy języki: angielski , niemiecki i polski, ze względu na różnice syntaktyczne: Język angielski ma stały szyk wyrazów (SVO), język niemiecki stawia czasownik na końcu zdania, język polski ma gramatycznie swobodny szyk wyrazów. Zasady: Podział na datum i novum (kontekstowo); Zasada „ciężaru końcowego” (end-weightprinciple)

5. 1. a. Co robiłeś wczoraj wieczorem? 1. b. Czytałem KSIĄŻKĘ. 1. c. *CZYTAŁEM książkę. 2. a. Whatwereyoudoinglastnight? 2. b. I was reading a BOOK (lastnight). 2. c. *I was READING a book. 3. a. Was hast dugesternAbendgemacht? 3. b. Ich habeein BUCH gelesen. 3. c. *Ich habeein Buch GELESEN. Odpowiedzi c. nie zostały uznane za poprawne w kontekście pytania, chociaż czasownik jest tak samo informacją kontekstowo ‚nową’ jak rzeczownik (w dopełnieniu). Nie można polegać na zasadzie ciężaru końcowego, bo mimo jej obecności w niemieckim, 3.c. zostało uznane za niepoprawne, natomiast poprawne jest 3.b., w którym zasada ta została złamana. W angielskim zasada ciężaru końcowego również została złamana w 2.c., czym można tłumaczyć niepoprawność 2.c.

6. Bardzo ciekawie przedstawia się język polski, w którym ze względu na pewną dowolność szyku wyrazów, możliwe jest przestawienie elementów w 1.c.: 1.d. Książkę czytałem. Zgodnie z zasadą ciężaru końcowego, powinno być możliwe położenie akcentu zdaniowego na ostatnim wyrazie (czasowniku), który w kontekście pytania 1.a. jest informacją nową: 1.a. Co robiłeś wczoraj wieczorem 1.e. Książkę CZYTAŁEM. Forma ta została jednak odrzucona w kontekście pytania 1.a. przez wszystkich respondentów.

7. Natomiast, kiedy akcent zdaniowy znalazł się w tej samej konfiguracji syntaktycznej na rzeczowniku: 1.a. Co robiłeś wczoraj wieczorem? 1.f. KSIĄŻKĘ czytałem. wszyscy respondenci uznali tę odpowiedź za poprawną (wskazywali np. na takie sformułowania: A, nic takiego, KSIĄŻKĘ czytałem.), mimo że łamie zasadę ciężaru końcowego, co jest tym bardziej zastanawiające, że czasownik ma kontekstowo taką samą wartość jak rzeczownik.

8. Drugie założenie, że rzeczowniki kontekstowo znane/dane nie mogą być akcentowane, wynika z następujących przykładów. 4. a. Mogę Ci pożyczyć Moby Dicka. 4. b. Dzięki. CZYTAŁEM (tę) książkę. 4. c. Dzięki. Czytałem (tę) książkę tydzień TEMU. 4. d. *Dzięki. Czytałem (tę) KSIĄŻKĘ tydzień temu. Zdanie 4.d. jest poprawne tylko w kontrastującej interpretacji, kiedy nasz interlokutor trzyma w ręku np. DVD. Ciekawe jest zdanie 4.c., które pokazuje zasadę ciężaru końcowego z przyciskiem na TEMU, chociaż respondenci akceptowali także przycisk na czasowniku CZYTAŁEM, co potwierdza tezę trzecią.

9. 5. a. I can lend you Moby Dick. 5. b. Thanks. I READ the book. 5. c. Thanks. I read the book last WEEK. 5. d. *Thanks I read the BOOK (last week). Zdanie 5.d. jest poprawne tak jak 4c. 6. a. Ich kann dir Moby Dick ausleihen. 6. b. Danke, ich habe das Buch GELESEN. 6. c. Danke, ich habe das Buch letzte WOCHE gelesen. *Danke. Ich habe das Buch letzte Woche GELESEN, 6. d. *Danke, ich habe das BUCH letzte Woche gelesen.

10. Dodatkowym argumentem jest obserwacja dla wszystkich trzech języków, że w zdaniach rozszczepionych (‘cleftconstructions’) „czasownik nie występuje jako fokus” (Quirk et al. 1972: 952 dla angielskiego, Horn 1978 dla polskiego, przez respondentów niemieckich dla języka niemieckiego). Można więc powiedzieć To ONA dała mu jabłko, lub To JEMU dała jabłko, ale nie *To DAŁA mu jabłko.

11. Niemieckie i angielskie przykłady potwierdzają trzy szczegółowe tezy wspomniane na początku: dla zdania prostego przycisk musi padać na kontekstowo nowy rzeczownik, jeżeli taki występuje, przycisk nie może padać na rzeczownik kontekstowo dany (‘given’), przycisk pada na inne kategorie tylko wtedy, kiedy brak kontekstowo nowego rzeczownika.

12. Zjawisko to można wytłumaczyć kognitywnie 1.‘prymatem’ kognitywnym rzeczownika nad innymi kategoriami (Szwedek 2012). Jest to zgodne z tezą Langackera 1987, że 2.relacje (czasowniki, przyimki) są pojęciowo zależne od rzeczy (rzeczowniki). Jest to między innymi potwierdzone przez mechanizm 3.restrykcji selekcyjnych, w których opis czasownika zawiera opisy cech semantycznych rzeczowników (podmiotu i dopełnienia), a także 4.konceptualizację bytów abstrakcyjnych, w tym relacji, w kategoriach przedmiotów fizycznych (Szwedek 2011). 5.Dodatkowym argumentem jest wcześniejsze przyswajanie rzeczowników niż innych kategorii (Gentner (1982), Gentneri Boroditsky(2001))

13. Bibliografia (wybór) Bogusławski, A. 1977. Problems of the Thematic-Rhematic Structure of Sentences, Warszawa: PWN. Jackendoff, R. 1972. Semantic interpretation in generative grammar. Massachusetts: MIT Press. Gentner, D. (1982). WhyNounsareLearnedBeforeVerbs: LinguisticRela-tivity versus Natural Partitioning. In: Stan Kuczaj (ed.), 301- 334. GentnerD. i L. Boroditsky. (2001). Individuation, relationalrelativity and earlyword learning. In: Melissa Bowerman, Stephen Levinson (eds.), 215-256. Hajičova, E. & P. Sgall. 1975. “Topic and focus in transformational grammar”, Papers in Linguistics 8: 3–58. Horn, A. 1978. Cleft and pseudo-cleft constructions in English and Polish. Unpublished PhD dissertation. Adam Mickiewicz University: Langacker, Ronald (1987). Foundations of CognitiveGrammar. Stanford University Press. Quirk, R., S. Greenbaum, G. Leech & J. Svartvik. 1972. A grammar of contemporary English. London: Longman. Szwedek, A. 2012. More evidence on the primacy of the noun over the verb. W Z. Wąsik & P. Chruszczewski (red.) Languages in Contact 2011. PhilologicaWratislaviensia:Acta et Studia.213-223. Szwedek, A. 2011. The ultimate source domain. Review of Cognitive Linguistics 9.2. 341–366 Szwedek. A. 1987. The role of category membership in the thematic structure of the sentence. Folia Linguistica XXI, 2-4, 249-259. Szwedek. A. 1986. A Linguistic Analysis of Sentence Stress. Gunter NarrVerlag: Tübingen.

14. Dziękuję