1 Ocak 1973 – 31 Aralık 2004 Güneş Tutulmaları (1)

1. 1 Ocak 1973 – 31 Aralık 2004 Güneş Tutulmaları (1) Dr. Tamer Ataç Boğaziçi Üniversitesi Kandilli Rasathanesi ve Deprem Araştırma Enstitüsü

2. Geçmiş yıllarda yapılan gözlemlere dayanarak USGS’in (United States Geological Survey) bütün Dünya için verdiği yıllık deprem sayılarının ortalamaları aşağıdaki gibidir: Büyüklüğü 8–9.9 arası olanların ortalama sayısı: 1 Büyüklüğü 7–7.9 arası olanların ortalama sayısı: 17 Bu istatistiksel bilgiye göre her aya 1 deprem rast gelme olasılığı yüksektir. Büyüklüğü 6–6.9 arası olanların ortalama sayısı: 134 Her iki-üç güne 1 deprem rast gelmektedir. Büyüklüğü 5–5.9 arası olanların ortalama sayısı: 1319 Her güne 3 deprem rast gelmektedir.

3. 11 Ağustos 1999’da gözlenen Güneş tutulmasından 6 gün sonra 17 Ağustos’da Marmara depreminin olması “başka Güneş tutulmaları sırasında da yine böyle büyük bir deprem olacak mı?” sorusuyla sıkça karşılaşmamıza yol açmaktadır. USGS deprem veri kataloguna bütün Dünya için bakıldığında 1973-2004 yılları arasında büyüklüğü 7.0 – 9.9 aralığında değişen yıkıcı şiddette 487 depremin olduğu görülmektedir. Bu büyüklükteki (7.0 – 9.9) depremlerin yıllık ortalaması 17’dir. Aynı dönemde 70 Güneş tutulması gerçekleşmiştir. Her yıl en az 2 en çok 5 Güneş tutulması gerçekleştiğinden yılın herhangi bir ayında meydana gelecek Güneş tutulmasına büyük bir depremin oluş tarihinin yakın düşme olasılığı yüksektir.

4. Büyük Depremlerin Dünya üzerinde dağılımları ve yıllık sayıları Bu animasyonda 1 Ocak 1973 – 31 Aralık 2004 tarihleri arasında meydana gelen 487 büyük depremin (7.0 – 9.9) Dünya üzerindeki dağılımları ve yıllık sayıları görülmektedir. Animasyonun sol üst köşesinde yıllar ve o yıl görülen büyük depremlerin sayısı yer almaktadır. Deprem bilgileri ve haritalar USGS’in aşağıda adresi görülen web sitesinden alınmıştır. http://wwwneic.cr.usgs.gov/neis/epic/epic_global.html

6. 1 Ocak 1973 – 31 Aralık 2004 süresince 70 Güneş tutulması gerçekleşti. 1973’de 3, 1982’de 4, 1992’de 3 ve 2000 yılında 4 Güneş tutulması oldu. Her yıl en az 2 en çok 5 Güneş tutulması olduğunu belirtmiştik. Aynı dönemde 1986 yılında 6 (en az), 1995 yılında 25 (en çok) olmak üzere 487 büyük depremin olduğu görülmektedir. USGS’in istatistiklerinde 7.0–7.9 büyüklüğündeki depremlerin yıllık ortalama sayısı 17, 8.0–9.9 büyüklüğündekiler için de 1 olarak verilmektedir. Bu sayılardan anlaşılacağı gibi yılın herhangi bir ayında meydana gelen büyük bir depremin tarihi Güneş tutulmasının tarihinin önüne veya arkasına rast gelebilmektedir. 17 Ağustos depremi tutulma tarihinden 6 gün sonra olduğundan Güneş tutulmalarının 6 gün öncesi ve 6 gün sonrasına bakarak bu tarihlerde büyük depremlerin oluşunda herhangi bir kümelenmenin olup olmadığını araştırdık.

7. 70 Güneş tutulmasının 6 gün öncesi ve 6 gün sonrasını kapsayan 13 günlük döneme her tutulma sırasında 487 büyük depremden kaçının rast geldiğini görmek için bu animasyonu hazırladık. Animasyonun sol üst köşesine tutulmanın tarihi ve tutulmaların 6 gün öncesi veya sonrasına kaç büyük deprem rast geldiği yazıldı. Animasyondan görüleceği gibi büyük depremlerin %90’ nı tutulmalarla ilgisiz tarihlerde gerçekleşmektedir. Bu tutulmaların bir kısmında görülen az sayıdaki büyük depremlerin hemen hemen hepsi Avrasya, Avustralya, Filipin, Pasifik, Kuzey ve Güney Amerika levha sınırlarında görülen depremlerdir.

9. Depremler jeolojik olaylardır. Büyük depremler levha sınırları ve yerkabuğundaki gerilme veya sıkışmalar sonucunda meydana gelen fay hatlarında görülmektedir. En sık karşılaştığımız sorulardan biri de  tutulma hatları bu bölgelerden geçerken depremleri tetikliyor mu ? sorusudur. Bu soruya cevap olması için de bir animasyon hazırladık. Bu animasyonda 1973-2004 yılları arasında meydana gelen 70 güneş tutulmasından tam ve halkalı olanların tutulma hatları Dünya haritası üzerinde gösterilmiştir. Tutulma hatları Fred Espenak’ın aşağıda verilen adreste yayınladığı haritalardan uyarlanmıştır. Daha önce de belirttiğimiz gibi tutulmaların 6 gün öncesi ve sonrasını kapsayan 13 günlük dönemde görülen az sayıdaki büyük depremin (bütün büyük depremlerin %10’u) hemen hemen hepsi Avrasya, Avustralya, Filipin, Pasifik, Kuzey ve Güney Amerika levha sınırlarında görülen depremlerdir. Güneş tutulma hatları genellikle bu az sayıdaki depremlerin olduğu bölgelerden geçmemiştir. 11 Haziran 1983, 18 Mart 1988 tam tutulmalarında, 23 Eylül 1987, 4 Ocak 1992 ve 10 Haziran 2002 halkalı tutulmalarında tutulma hatları büyük depremlerin en sık yaşandığı bölgeleri kat etmiştir. Bu tutulmaların 6 gün öncesi ve sonrasını kapsayan 13 günlük dönemde söz konusu bölgelerde büyük deprem (7.0 –9.9) olmamıştır. Ayrıca 29 Nisan 1976 halkalı Güneş tutulmasında tutulma hattı Türkiye’yi batıdan doğuya, 10 Mayıs 1994 halkalı tutulmasında da tutulma hattı San Andreas fay hattından geçmiştir, bu tutulmaların da 13 günlük dönemlerinde büyük deprem olmamıştır. Fred Espenak, NASA/GSFC, http://sunearth.gsfc.nasa.gov/eclipse/eclipse.html

11. Türkiye sınırları içinde ve yakın çevresinde bu 32 yıllık dönemde büyüklüğü 5.9 – 9.9 arasında değişen 37 büyük deprem meydana geldi. Bu depremlerin yıllara göre dağılımlarını ve harita üzerindeki yerlerini USGS’in deprem veri tabanından ve harita hazırlama programından aldık. Animasyonda 1 Ocak 1973’den 31 Aralık 2004’e kadar Türkiye sınırları içinde ve yakın çevresinde büyüklüğü 5.9–9.9 olan depremlerin yıllık dağılımları görülmektedir.

13. 32 yıl süresince Türkiye’de meydana gelen büyük depremlerin tarihlerinin aynı dönemde gözlenen 70 Güneş tutulmasının tarihleriyle ilişkili olup olmadıklarını görmek için yine tutulma günlerinin 6 gün öncesi ve sonrasını gösteren haritalar hazırladık. Haritalarda tutulma tarihleri ve 13 günlük dönemde kaç depremin görüldüğü yazıldı. Animasyondan görüleceği üzere Türkiye sınırları içinde bu dönemde Marmara depreminin dışında hiçbir deprem tutulma tarihleriyle ilişkili değildir. 32 yıllık dönemde Türkiye’de meydana gelen (5.9-9.9) büyüklüğündeki depremlerin %99’u tutulma tarihlerinden farklı zamanlarda meydana gelmiştir.

15. KAYNAKLAR: http://neic.usgs.gov/neis/eqlists/eqstats.html#table_2 http://geology.er.usgs.gov/eastern/plates.html http://wwwneic.cr.usgs.gov/neis/epic/epic.html http://sunearth.gsfc.nasa.gov/eclipse/eclipse.html