Proje Yarışmalarında Motivasyon Artırıcı Olarak Bilim Tarihinin Kullanımı

1. Proje Yarışmalarında Motivasyon Artırıcı Olarak Bilim Tarihinin Kullanımı Türk ve Müslüman bilim insanlarının bilim tarihindeki çalışmaları Prof.Dr.Yavuz UNAT TÜBİTAK 2229 “Batı Karadeniz Proje Fikrini Arıyor” Projesi 28.Ocak-4 Şubat 2013 ZONGULDAK web: www.batikaradenizprojefikriniariyor.com

2. Kronolojik bilim tarihi Bilimsel buluşlar tarihi Bilim dallarının tarihi Astronomi, matematik, fizik, coğrafya, biyoloji, kimya Bilim Tarihi • Ulusların bilim tarihi • Antik Yunan bilimi • Antik Yunan matematiği • Osmanlı Bilimi • Cumhuriyet Dönemi’nde bilim • Bilim adamlarının yaşamöyküleri • Kepler, Galile, Kopernik, Cahit Arf, Erdal İnönü

3. Bilim Tarihi • 17-18 yüzyıl – Aydınlanma • İnsan aklı önem kazanıyor; • Pozitivizm ile bilgi ve bilim önemseniyor; • İnsanı ilerleten en önemli unsurun bilimsel bilgi düzeyi olduğu anlaşılıyor; • O halde insanı anlamak için (hümanist yaklaşım) bilimi anlamak gerekir; • Böylece bilim tarihinin önemi artıyor.

4. Bilim Tarihi • 17. yüzyılda bilim adamları kendi alanlarının tarihine yöneliyorlar. • 18-19. yüzyılda bilim tarihçileri ortaya çıkıyor;

5. Bilim Tarihi George Sarton (1887-1956) 1920’de Harvard Üniversitesi’nde bağımsız bir bilim tarihi kürsüsü kurdu. AugusteComte (1798-1857) Bilim tarihini bağımsız bir disiplin olarak ele aldı. Aydın Sayılı (1913-1993) Sarton’ın öğrencisi; bilim tarihi alanında ilk doktora yapan kişi; 1955’te Ankara Üniversitesi, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi’nde Bilim Tarihi Kürsüsü kurdu. Paul Tannery (1843-1903) Bilim tarihinin ilk öğretmeni.

6. Bilim Tarihi • Bilim tarihi, bilimsel bilginin gelişim sürecini inceleyen bir araştırma etkinliğidir. • Bilim tarihi bu süreçte özellikle şu noktalara dikkatini yoğunlaştırmaktadır:

7. Bilim Tarihi • Bilginin hangi aşamalardan geçerek bugünkü haline ulaştığını belirlemek, • Bilimsel kuramların doğuşunu ve gelişimini betimlemek, • Bir toplumun bilime ne zaman ve hangi durumda katkı yapabildiğini örneklerle ortaya koymak, • Bu katkılar yapılırken bilim adamlarının nasıl bir uğraş verdiklerini, kullandıkları yöntemleri, araç ve gereçleri göz önüne sermek, • Bilimin değerini ve önemini sorgulayarak, bilimsel etkinliği bütün yönleriyle tanımaya ve tanıtmaya çalışmak, • Elde edilen bilimsel sonuçların uygulamaya nasıl geçirildiklerini, bunların insan yaşamında ne gibi değişikliklere neden olduğunu incelemek, • Bir toplumun bilime katkı yapacak düzeye getirilebilmesi için neler yapılması gerektiğini somut örneklere dayanarak göstermek.

8. Bilim Tarihi • Bir toplumun entelektüel kültür açısından yerini ve değerini nesnel olarak ortaya koymanın en iyi yoludur. • Bir toplumda bilimsel bilginin ortaya çıkış ve gelişim şartlarının belirlenmesi için gereklidir. • Bilimin önemini bir sonraki kuşaklara aktarılmasında önemli rol oynar.

9. Bilim Tarihi • Çeşitli bilim adamlarının (Newton, Einstein gibi) ortaya koyduğu başarıların mucize değil toplumsal şartlarla ilgili olduğunu gösterir. • Kendi tarihimizde bilime yapılan katkıların neler olduğunu bize gösterir. • Örneğin geçmişte Türklerin bilime katkısını bilim tarihi ile belirleyebiliriz. • Bu bize kuru bir övünme yerine, bilimi geliştirmek için neler gerekiyor sorusunu tartışmaya açar.

10. Bilim Tarihi • Bilim tarihi ile birlikte artık bilime bir bina olarak bakıyoruz. • Bina tamamlandıkça evreni daha iyi tanıyoruz. • Zamanla aşınan tuğlaları değiştiriyoruz. • Bina asla bitmiyor; sürekli tuğlalar üst üste birikiyor. • Üstelik tuğlalar tek bir uygarlık tarafından değil çeşitli uygarlıkların yardımlarıyla/katkılarıyla üst üste konuyor.

11. Bilimin Gelişim Çizgisi • Mısır ve Mezopotamya uygarlıklarına rastlayan deneysel bilgi toplama aşaması. • Antik Grek’te evreni açıklamaya yönelik akılcı sistemlerin kurulduğu aşama. • Ortaçağ’da bir yandan Grek felsefesi ile dinin dogmalarını bağdaştırmaya çalışan Batı, diğer yandan bilimsel etkinliği parlak başarılara doğru yönelten İslâm Dünyası. • Rönesans ve sonrası gelişmelerin yer aldığı modern bilim dönemi.

12. Ortaçağ • 4. – 15. yy Ortaçağ • 4. – 10. yy Karanlık Çağ • 7. yy – İslâm Uygarlığı • 8. – 9. yy – İslâm Dünyası’nda Çeviriler Dönemi • 9. – 16. yy – İslâm Dünyası’nda yoğun bilimsel çalışmalar

13. Kurumlar – Beytü’l-Hikme (Bilgelik Evi) • Bağdat • 9. yy • Bilimsel toplantılar • Çeviri faaliyetleri

14. Kurumlar – Gözlemevleri (Rasathaneler) • İlk rasathaneler • Bağdat ve Şam • Zîcler (Astronomik Tablolar) İslâm Dünyası’nda Kurulan Gözlemevleri

15. Kurumlar - Hastaneler • İlk hastane – Şam • İkinci hastane – Kahire • Üçüncü hastane - Bağdat Kayseri - Gevher Nesibe Sultan Dârüşşifâsı ve Medresesi (12. yy) - Burası sadece bir tedavi kurumu olmayıp, aynı zamanda bir eğitim kurumudur. (Selçuklular Dönemi)

16. Matematik • Cebiri geliştirdiler (Harezmi). • Trigonometrik oranları belirlediler. • Hint Rakamları’nı kullandılar ve Batı’ya tanıttılar. • Sıfır’ı kullandılar. • Ondalık kesirleri geliştirdiler.

17. Harezmi (780-850) • De Numero Indorum (Hint Rakamları Hakkında) - On rakamdan oluşan rakamlama sistemi (algorism) - Hârizmî tarafından tanıtıldığı için Arap Rakamları veya kökeni Hindistan olduğu için Hint-Arap Rakamları adı ile tanınacaktır. • el-Kitâbü’l-Muhtasar fî Hisâbi’l-Cebr ve’l-Mukâbele(Cebir ve Mukâbele Hesabının Özeti) - bu konuda yazılmış ilk müstakil kitaptır.

18. Sabit İbn Kurra (826-901) • Cebiri geometriye başarıyla uyguladı. • Sinüs Teoremi olarak adlandırılan Şeklü’l-Kattâ Teoremi’ni (Kesenler Teoremi) geliştirdi. Sin CB . Sin DT . Sin LF = Sin BF . Sin CD . Sin TL

19. Ömer Hayyam (1045-1123) • 1.,2.,3. derece denklemleri • Euklides-dışı geometriler • 1075 – İsfahan Gözlemevi (Sultan Melikşah’ın (1052-1092) isteği üzerine) • Celali Takvim Ömer Hayyam’ın mezarı Nişabur, İran

20. Gıyasüddin el-Kâşi (1380-1437) • Miftâhü’l-Hisâb (Matematiğin Anahtarı) • Ondalık kesirleri kuramsal yönden incelemiş ve bu kesirlerle toplama, çıkarma, çarpma ve bölme gibi aritmetiksel işlemlerin nasıl yapılacağını örnekleriyle göstermiştir. Kâşî Teoremi

21. Astronomi • Gözlemevlerini kurdular. • Gözlem araçlarını geliştirdiler. • Trigonometriyi kullandılar. • Yer merkezli kuramı eleştirdiler.

22. Fergânî (9. yy) • Astronominin Özeti • Bu eser 12. yy ve 15 yy arasında birkaç defa Latinceye çevrildi. • Şair Dante’yi (1261-1321) etkiledi. • Eserde yer alan 39 bin km’lik Yer’in çevresine ilişkin değer Kolomb tarafından kullanıldı. Dante (1265-1321)

23. Battani (858-929) Zîc-i Sâbî(Sabi Zîci):Yapmış olduğu gözlem sonuçlarını içerir. Duvar Kadranı

24. Beyrûnî (11. yy) • Gazneli Mahmud’un (970-1030) yanında çalıştı. • Mesud’un Kanunu • Trigonometrik fonksiyonlar • Yer’in hareketi meselesi

25. İbn el-Şâtır (1304-1376) • Yeni bir Ay Kuramı geliştirdi. • Aynı kuram Kopernik tarafından kullanıldı. Kopernik’in Ay kuramı

26. Bitrûcî (ölümü 1204) • Kitâb el-Hey’e (Astronomi Kitabı ) adlı eserinde bu sistemini verir

27. Melikşâh Gözlemevi ve Ömer Hayyâm (1074) Celâlî Takvim Takvimin yıl uzunluğu 365,2424 gündür. Gerçek yıl uzunluğu ise 365,2422 gündür. Fark 0,0002 gündür. O halde Celâlî Takvim 1 yılda 0,0002 gün, 10.000 yılda 2 gün, 5000 yılda ise 1 gün geri kalır. Yani Celâli Takvim, 5000 yılda 1 günlük bir hata payı içermektedir. Oysa günümüzde kullandığımız Gregorian Takvim ise 3330 yılda l günlük bir hata vermektedir.

28. Nasirüddin Tûsî (13. yy) Meraga Gözlemevi Tûsî’nin Ay modeli Tûsî Çifti Tûsî Çifti – Kopernik’te

29. Uluğ Bey ve Semerkand Gözlemevi (1421) Duvar Kadranı Semerkand Gözlemevi

30. Fizik • Hareket , boşluk. Hareket, belirli bir cismin, belirli bir biçimde gerçekleşen deviniminden oluşmuştu ve bu devinimin hem bir yapıcısı ve hem de bir amacı vardı. • Yine bu dönem fiziğinin diğer bir özelliği, bugün fiziğin bir dalı olan, ışık ve ses gibi belli başlı konuların, o dönem için fiziksel bilimlerin değil de, matematiksel bilimlerin bir dalı olarak kabul edilmesidir. • Nitekim optik konusunda çok değerli çalışmalar yapan İbnü'l-Heysem, uzun süre Doğu’da ve Batı’da bir fizikçiden ziyade bir matematikçi olarak algılanmış ve tanınmıştır.

31. Farabi (874-950) • Boşluk Üzerine • Hava esnektir. • Roger Bacon’u (1220-1292) etkiledi. • doğadaki bütün nesneler birbirinin devamıdır ve doğa boşluktan sakınır.

32. İbn Sinâ (980-1037) • Aristoteles’in hareket kuramını eleştirdi, modern fiziğe giden yolu açtı. • Aynı zamanda tıp üzerine çalıştı. • Kanun adlı eseri 16. yy’a kadar Batı’da kullanıldı. • Öğrencisi Ebû Ubeyd el-Cuzcânî (ölümü 1070) ile birlikte burada azimut ve yükseklik ölçen bir araç yaptılar (Zat el-Semt ve el-İrtifa). kasri meyil=ağırlık x hız kasri meyil = kütle x hıza (modern fiziğin momentum kavramı)

33. İbn el-Heysem (965-1039) İbn el-Heysem ve Kitâb el-Menâzır’ın Latincesinin kapağı

34. Kimya • İslâm Dünyası’ndaki kimya çalışmaları, daha önce Hellenistik Çağda İskenderiye'de yapılmış olan simya çalışmalarından yoğun bir biçimde etkilenmiştir. • Altın ve el-İksir elde etmek. • Ortaçağ İslâm Dünyası’nda, simyayı benimseyenlerle benimsemeyenler arasında süregelen tartışmaların, kimyanın gelişimi üzerinde çok olumlu etkiler yaptığı görülmektedir. Çünkü bu tartışmalar sırasında, taraflar, görüşlerinin doğruluğunu kanıtlamak için, çok sayıda deney yapmış ve bu yolla deneysel bilginin artmasında önemli bir rol oynamışlardır.

35. Câbir İbn Hayyân (721-815) • Kuramsal ve deneysel araştırmalarla kimyanın gelişimini büyük ölçüde etkilemiştir

36. Zekariyâ el-Râzî (ölümü 925) • Atomcu kuramı benimsemiştir. Çeşitli deneylerle saf elementi elde etmeyi çalışmış, yeni kimyasal maddeler, yeni yöntemler ve yeni aletler geliştirmiştir. • Râzî tıp alanında da çalışmıştır. Rey’deki bir hastanede doktor olarak görev yapmış, otoritelere güvenmeyerek kendi gözlem ve deneyimlerinden yararlanmıştır. Daha çok Hipokrates’i örnek almıştır. Teşhiste nabız, idrar, yüz rengi ve terleme gibi göstergelerin önemini vurgulamıştır. Çocuk hastalıklarından çiçek ve kızamığın tanılarını vermiş, aralarındaki farkları belirlemiştir

37. Coğrafya Yer Ölçümü

38. Haritalar ve Yerküreler Halife Memun döneminde yapılmış Yerküre (813-833) Kaşgarlı Mahmud'un 1008-1105 Dünya haritası

39. İbn Battûta (1304-1368) • Adı Marco Polo ile birlikte anılan ünlü seyyahtır. • Rihletü İbn Battûtâ (1355-1356) • Ülkelerin coğrafyası, ekonomisine ilişkin ayrıntılı bilgiler yer alır. Çeşitli milletlerin adetleri inançları hakkında bilgiler de içerir.

40. Tıp • Ortaçağ İslâm Dünyası’ndaki tıp bilgisi, geleneksel anlayış ve uygulamalar ile Hazret-i Muhammed’in beden ve ruh sağlığının korunmasına ilişkin önerilerinden oluşuyordu. Peygamber Tıbbı olarak adlandırılan bu birikim, Müslümanlar arasında yaygın bir biçimde benimsenmiş ve kullanılmıştır. • Çevirilerden sonra, Müslüman hekimler arasında özellikle Galenos’un görüşlerinin yaygınlaştığı görülmektedir; ancak Müslüman hekimler Yunan birikimini yeterli bulmamışlar ve yaptıkları araştırmalar sırasında edinmiş oldukları kişisel gözlemleri ve deneyimleri bu birikimle kaynaştırarak tıp biliminin gelişimine önemli katkılarda bulunmuşlardır. Râzî, Ali ibn Abbâs, İbn Sînâ, Zehrâvî ve İbn Nefis gibi isimler, bu dönemin önde gelen hekimleri arasında bulunmaktadır.

41. Zehrâvî (?-1013) • İslâm Dünyası’nın en ünlü cerrahıdır. Bu konuda yazılmış özgün eserlerden birisi olan Tasrif’de dönemin cerrahi bilgileri verilmiş ve yeni yöntemler tanıtılmıştır. • Bunlar arasında yaraların dağlanması, tecrübe edinmek için canlı hayvanlar üzerinde ameliyatlar yapılması, kadavra teşrihi yer almaktadır. • Ayrıca ameliyatlarda kullanılan aletlerin resimlerinin de verildiği eserin cerrahi ve son bölümleri CremonalıGerard tarafından Latinceye çevrilmiş, daha sonra bu çeviri XV., XVI. ve XVIII. yüzyıllarda defalarca çoğaltılmış ve yaygılaşmıştır. • Bu yönüyle Batı’da cerrahi sanatının gelişmesinde Zehrâvî’nin büyük rolü olmuştur.

42. İbn Nefis (13. yy) • Şam’da Nurettin Zengî Hastanesi’nde ve Kahire’de Kalavun Hastanesi’nde doktor olarak çalışmıştır. İbn Sinâ’nın Kanunu’nun Anatomi Kısmı İçin Açıklama adlı eserinde Galen’in kan dolaşımına ilişkin görüşlerine itiraz etmiş ve düzeltmiştir.

43. Teknoloji Cezerî (13. yy)

44. Torpido denilebilecek ilk çizimler • Hasan El-Ramah - 1275 yılında yapılmış çizimlerdir. • Pusula • 11-12 yy’da Müslümanlar Çinlilerden öğrendiler. • 13. yy’da Batı’ya geçti.

45. Kağıt • M.S. 100’ler – Çin • 8. yy – Semerkant – Bağdat • 12. yy – İspanya (Endülüs) • 13-14. yy - Batı • Barut • 10. yy – askeri amaçla Çinliler kullandılar. • 13. yy – Müslümanlar • 13. yy - Batı

46. Uçuş Denemeleri • Abbas Kasım İbn Firnas (9. yy) - Tarihî kaynaklar Endülüslü Firnas'ın da uzun çalışmalar sonunda yeni bir keşifte bulunup bir cihaz yaptığını, üzerine kumaş geçirip kanat yerine büyük kuş kanatları taktığını ve bu âleti çalıştırarak havalanıp uçtuğunu kaydeder. Üstelik havada uzun süre kuşlar gibi süzüldüğünü, daha sonra da yavaşça yere indiğini söyler • 1002 yıllarında Cevheri’nin uçma teşebbüsü • 1159’da Bizans’ta bir Türk'ün (Sıraceddin) uçma çabası

47. Uçuş Denemeleri 1600 Hezarfen Ahmet Çelebiyaptığı kanatlarla Galata dan Üsküdara uçarak 6 km. katetmesi, 51 km. saat hıza ulaşması ve 5 dakika havada kalması. 1633 Lagari Hasan Çelebi fişek ile 20 saniye de 1000 feet e çıktı 125 km saat hıza  ulaştı ve kanat kullanarak denize indi.

48. Felsefe • Gazali (1058-1111) • Tehâfütü’l-Felâsife (Filozofların Tutarsızlıkları) • Sezgici • İbn Rüşd (1126-1198) • Aristotelesçiliğin dirilmesini ve güçlenmesini sağlamıştır. • Akılcı

49. Türklerde Bilim

50. Orta Asya Türkleri • MÖ. 8000’ler • Çeşitli araç ve gereç, boyalı çanak çömlek, çakmak taşından ve taştan uçları topuz şeklinde veya sivriltilmiş araçlar • M.Ö. 2000’ler • Bazı madenler, buğday ve arpa • Evcil hayvanlar (at) • Bakır ve kurşundan çeşitli eşyalar • Araba • Bronzu • Yerleşik toplum düzeni