Derme Geliştirme – V

1. Derme Geliştirme – V

2. Derme Geliştirmenin Unsurları TOPLUM (KULLANICI) ANALİZİ DERME GELİŞTİRME POLİTİKASI SEÇİM İŞLEMİ SAĞLAMA AYIKLAMA DEĞERLENDİRME SEÇİM POLİTİKASI

3. Sağlama türleri • Satın alma • Bağış • Değişim • Derleme

4. Değişim • Diğer kütüphanelerle çift nüsha materyalin değişimi veya karşılıklı materyal değişimidir. Bir organizasyonun yayınlarının diğer organizasyonların yayınlar ile değiştirildiği bir anlaşmadır (Harrod, 1995. s. 241). • Değişim, işbirliği yapan bilgi merkezlerinin birbirlerine karşılıklı olarak materyal göndermeleridir. • Kütüphaneler arasında istenmeyen ve fazla olan materyalin değişimi • Yeni materyalin değişimi. • Yeni materyalin değişimi, genel olarak, büyük araştırma kütüphaneleri için geçerlidir. Temelde, işbirliği yapan kurumların kurumsal yayınları değiştirmesidir(Evans, 1999, s. 303).

5. Değişim • Farklı değişim yöntemleri vardır: • Birebir değişim (Piece by piece): Bir kitaba karşılık bir kitap ya da CD gibi • Başlığa karşılık başlık (Title by title): Daha çok süreli yayın değişiminde kullanılan bir yöntemdir • Değere karşılık değer (Value by value): Benzer değerdeki materyaller arasında yapılan değişim • Sayfaya karşılık sayfa (Page by page): Eşdeğer sayfa sayısına uygun olarak karşılıklı değişimin yapıldığı yöntem

6. Derleme Derleme yoluyla sağlama özel (zorunlu) bir bağış yöntemidir. Bazı ülkelerde materyal üreticileri, ürettikleri her materyalden belirli sayıda kopyayı belirli kütüphanelere vermek zorundadır. Böylece, derleme kütüphanelerinin o ülkede üretilen bütün basılı, görsel ve işitsel materyale sahip olması sağlanmaktadır. Ancak, bu zorunluluk bütün belgeleri kapsamamakta ve her zaman yerine getirilememektedir. Bazı ülkelerde ise, derleme sistemi yasal olarak mevcut değildir. Gönüllü olarak bu bağış işlemi gerçekleştirilir.

7. Derleme Özel bir bağış yöntemi olan derleme, "bir ulusun kültürel varlığını oluşturan tüm yayınların, toplumun bilgi ve yararına sunulmak, saklanarak gelecek kuşaklara ulaştırılmak üzere belli bir miktarının kanunla devlete verilmesidir" (Polat, 1999, s. 579). Kütüphaneler ancak derleme yasasından yararlanırlarsa derleme yoluyla materyal sağlayabilirler. Derleme yasasından yararlanan kütüphanelere, o ülke içinde yayınlanan her materyalden bir nüsha ücretsiz olarak sağlanabilir. Bir ülkede basılan eserin derleme yasası gereğince ayrılan sayısına "derleme nüshası" denir (Kayaoğlu, 1999, s. 159). Basma Yazı ve Resimleri Derleme Kanunu ülkemizde 1934 yılında çıkan bir yasadır. Bu yasa gereğince, Türkiye'de yayınlanan kitap, dergi v.b. eserlerden birer nüsha derleme nüshası olarak toplanmakta ve 6 kütüphaneye yollanmaktadır (Basma... , 2527 S. K. 1934, Resmi Gazete: 4076-4077).

8. Derleme Ülkemizde, derleme nüshalarından bir tanesi Milli Kütüphane tarafından derlenmektedir. Bir ülke tarafından üretilen her tür bilgi kaynağının o ülkenin belirli merkezlerinde toplanması, bilginin denetim altına alınmasında, saklanmasında ve gelecek kuşaklara aktarılmasında büyük önem taşımaktadır. Ancak, Derleme Kanunu'nun günümüzde, yaptırım gücünün azlığı, yayıncıların da bu konunun önemini kavrayamamış olması gibi nedenlerle pek çok yönden eksik kaldığını, derleme kaçaklarını engelleyemediğini görmekteyiz. Bu durum yeni bilgi kaynaklarının derlenememesine neden olmaktadır (Tuna, 2005, 47).

9. Derleme • Derleme nüshası bulunduran diğer kütüphaneler: • İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi • Beyazıt Devlet Kütüphanesi • Adnan Ötüken İl Halk Kütüphanesi • Türkiye Büyük Millet Meclisi Kütüphanesi • İzmir İl Halk Kütüphanesi. • Derleme yasasının iyi işletilmesi ile, yayınlar hızla kütüphanelere girebilecektir. Böylece hem kullanıcılar güncel bilgiye erişebilecek hem de bunlara bibliyografik erişimi mümkün kılacak basılı ya da elektronik ortamdaki bibliyografyaların hızlı ve eksiksiz hazırlanması sağlanacaktır (Kayaoğlu, 1999: 159).

10. Derme Geliştirmenin Unsurları TOPLUM (KULLANICI) ANALİZİ DERME GELİŞTİRME POLİTİKASI SEÇİM İŞLEMİ SAĞLAMA AYIKLAMA DEĞERLENDİRME SEÇİM POLİTİKASI

11. Ayıklama Kütüphaneye sağlanan materyaller, başlangıçta kütüphane için taşıdığı değeri zamanla kaybedebilir. Bu materyallerin incelenmesi ve bunların kütüphane dermesi bakımından ifade ettikleri değerin belirlenmesi "ayıklama" olarak adlandırılabilir. Ayıklama, kütüphane dermesinin güncel ve işlevsel tutulmasını, depolamada maliyet-etkinlik (cost-effective) ilişkisinin gözetilmesini sağlayan derme geliştirme sürecinin bir parçasıdır(Kayaoğlu, 1999, s. 161). Yararlandırma dışı bırakmak, ya da başka depoya taşımak üzere kütüphane dermesinden materyal seçmek(The ALA Glossary, 1983, s. 241).

12. Ayıklama • Türkçe literatürde ayıklama olarak karşılık bulan kelimeler: • Weeding • Deacquisition • Deselection • Discarding • Withdrawal • Relegtion • Collection review • Stock revision

13. Ayıklama • Dermeden çıkarma, başka bir depoya gönderme, koruma ya da yok etme işlemlerinden hangisi yapılacaksa yapılsın, ilkelerin ve ölçütlerin belirlenmesi şarttır • Standart anlamda bir ayıklama ölçütü bulunmamasına karşın her kütüphane kendi amaç, hedef ve gereksinimleri doğrultusunda yasaya uygun şekilde ayıklama yapmalıdır • Ayıklanacak olan materyal için türü ne olursa olsun tüm kütüphaneler için ortak ölçüt eserin kullanımı ve niteliğidir.

14. Ayıklama • Bir eserin dermeden ayrılmasının ölçütleri: • Materyalin görünümüne dayalı ölçüt: Baskısı kötü, cildi eskimiş, vb • Fazla nüsha ölçütü: Tarih, yer vb. açıdan aynı olan eserlerden fazla olanları • İçeriğin zayıflığı: Geçerliğini yitirmiş ya da yanlış bilgi içeren, daha yeni baskıları olan, vb. • Dil ölçütü: Talep olmayan belli bir dildeki eser • Yaş: Özellikle fen ve teknoloji içerikli eserler için eskimiş materyaller • Eski ve güncelliğini yitirmiş baskılar: Çok eski ders kitapları, sözlükler, ansiklopediler vb. • Kullanım ölçütü: 20 yıl kullanılmamış gibi (Slote, 1975, s.22-26).

15. Ayıklama Ayıklamanın amacı; mevcut dermeyi güncel ve işlevsel kılarak kullanımı arttırmak, bunun yanı sıra da sağlama oranına karşılık ayıklama oranı tutturarak, yer sorununun üstesinden gelmektir (Katz, 1980, s. 72-74). Türü ne olursa olsun kütüphaneler, belirli aralıklarla materyallerini gözden geçirmeli ve ayıklama yapmalıdır. Ayıklamanın nasıl, kim tarafından ve hangi ölçütler kullanılarak yapılacağı derme geliştirme politikası içinde açıkça ifade edilmelidir.

16. Derme Geliştirmenin Unsurları TOPLUM (KULLANICI) ANALİZİ DERME GELİŞTİRME POLİTİKASI SEÇİM İŞLEMİ SAĞLAMA AYIKLAMA DEĞERLENDİRME SEÇİM POLİTİKASI

17. Değerlendirme Derme geliştirme süreci, seçilen materyalin kütüphaneye gelmesiyle sona ermez. Derme, kullanıcı gereksinimlerini karşılamak açısından sürekli gözden geçirilmeli ve izlenmelidir. Bu işleme “derme değerlendirme” denir. Değerlendirme; dermenin niteliği, erişilebilirliği, yararlılığı ve kapsamına ilişkin veriler toplanarak yapılmaktadır. Bütçenin ve politikanın belirlenmesi için de bu veriler kullanılır (Magrill ve Corbin, 1989, s. 234). ALA'nın sözlüğünde derme değerlendirme, "kütüphane dermesinin niteliğinin, genelde belli hedefler veya dermenin hedeflediği kullanıcı grubunun ihtiyaçları bakımından değerlendirilmesi süreci" olarak tanımlanmaktadır(The ALA Glossary, 1983, s. 49).

18. Değerlendirme • Evans'a göre derme değerlendirme: Dermenin ve onun kullanıcı gereksinimlerini karşılamadaki başarısının ortaya konulduğu, elde edilen veriler ışığında gerek materyal bütçesinin belirlenmesi ve tahsisi, gerekse derme geliştirme politikasının oluşturulmasına ve ona yeniden yön verilmesine olanak veren derme geliştirme dairesini tamamlayan bir diğer derme geliştirme sürecidir (Evans, 1995, s.401).

19. Değerlendirme • Derme değerlendirme uygulamada ayıklama ile birlikte ele alınan bir işlemdir. Ancak derme değerlendirme sırasında dermenin tümü bir bütün olarak ele alınırken, ayıklama sırasında dermede bulunan her bir materyalin ayrı ayrı gözden geçirilmesi söz konusudur. • Derme değerlendirme birden fazla veya farklı amaçlara yönelik olarak yapılabilir. Bunlar: • Kurum içi amaçlar • Kurum dışı amaçlar

20. Değerlendirme Kurum içi nedenler: • Dermenin gerçek kapsamı nedir? • Dermenin derinliği nedir? (içerdiği materyal türü ve miktarı) • Dermenin kullanımı nasıldır? (ödünç verme ve kütüphane içi kullanım vb.) • Dermenin mali değerinin belirlenmesi. (Sigorta yapılması durumunda kullanılması için) • Dermenin niceliksel ve niteliksel açıdan güçlü ve zayıf yönleri nelerdir? • Derme geliştirme politikasında ve programında -eğer varsa- hangi sorunlar mevcuttur? Bu sorunların çözümünde programda nasıl bir değişikliğe gidilmelidir? • Derme geliştirme personeli görevlerini ne kadar iyi yerine getirmektedir? • Olası bir ortak derme geliştirme programı için veri sağlar. • Ayıklama/dermeden çıkarma programları için veri sağlar. • Dermenin sayımı için veri sağlar. • Sayımın gerekip gerekmediğine ilişkin bilginin sağlanması ve bütçeden kaynaklanan tüm ihtiyaçların belirlenmesi için veri sağlar • Bütçenin belirlenmesine yardımcı olur

21. Değerlendirme Kurum dışı nedenler: • Kütüphanenin performansı nasıldır? • Materyaller için istenen bütçe makul mudur? • Kurumun benzer kütüphaneler içindeki durumu nedir? • Yer sorununu çözmek için ayıklama gerekir mi? • Derme çok mu eski? • Derme geliştirme açısından yeterli eşgüdüm var mıdır? • Maliyet/yarar oranı makul müdür? • Çeşitli ağ, konsorsiyum ve diğer ortaklıklar için veri sağlar • Bağış yapanlara veri sağlar (Evans, 1987, s. 312-313).

22. Değerlendirme • Derme değerlendirmenin yapılabilmesi için değerlendirme yönteminin belirlenmesi gerekmektedir. Kullanılan belirli bir derme değerlendirme yöntemi yoktur. • Yöntemin belirlenmesinde; • kütüphanenin büyüklüğü, • kütüphanenin türü, • kütüphane kullanıcısının özellikleri, • işin maliyeti, • personelin deneyimi • bilginin ne kadar hızlı istendiği etkilidir (Guide To The EvaIuation, 1989, s. 5).

23. Değerlendirme • En iyi değerlendirme, kurumun amaç ve hedeflerini dikkate alan yöntem olmalıdır. • ALA tarafından 1989 yılında yayınlanan Guide to EvaIuation of Library Collections adlı seçim rehberi'nde değerlendirme yöntemi; • Derme Merkezli • Kullanıcı Merkezli değerlendirme yöntemi olarak ikiye ayrılmıştır.

24. Değerlendirme Derme merkezli değerlendirme yöntemi; dermenin ya da onun bir bölümünün genellikle büyüklüğünün, kapsamının, derinliğinin ve bazı özelliklerinin incelendiği yöntemlerdir. Otomasyona dayalı kütüphane sistemlerinde, eğer veriler derme değerlendirme sürecinin ihtiyaçları düşünülerek oluşturulmuşsa, oldukça kolay yapılmaktadır. Bilgisayar yardımı ile bibliyografik kayıtlar analiz edilerek, dermenin güçlü ve zayıf yönleri kolayca belirlenebilir.

25. Değerlendirme Kullanıcı merkezli ölçümler ise; dermenin veya onun bir bölümünün hangi sıklıkla ve kim tarafından kullanıldığını belirlemek amacıyla yapılmaktadır (Guide to The EvaIuation, 1989: 3-5). • Belli başlı değerlendirme yöntemleri; • ödünç verme kayıtlarının analizi, • kütüphane içi kullanım kayıtlarının analizi, • kullanıcıların fikrini almak için yapılan saptama ve inceleme çalışmaları, • materyalin raftan elde edilebilirliği araştırmaları, • kütüphanelerarası ödünç verme kayıtlarının analizi, • Counter?? • … (Guide to The EvaIuation, 1989: 9- 15).

26. Değerlendirme Değerlendirme işlemi bittiğinde, elde edilen sonuçlar rapor edilmelidir. Değerlendirmenin niçin yapıldığı, amacı, yapısı, kullanılan yöntemler, değerlendirmede kimlerin görev aldığı, dermeye ilişkin genel yorumlar, ele alınan sorunların neler olduğu ve dermenin güçlü ve zayıf yönleri belirtilmelidir. Derme değerlendirme, derme geliştirme politikasının belirlenmesi ve uygulanmasında en önemli süreçtir. Bu sürecin sonunda, kullanıcı ihtiyaçlarının belirlenmesi, daha sonra da mali kaynakların zayıf alanlar için kullanılması gerektiği açıklanarak ilgili üst makama sunulabilir.

27. Değerlendirme • Sonuç olarak, derme değerlendirme, dermenin niteliğinin ölçülmesidir. İyi planlanmış bir derme değerlendirme işlemi kütüphanelere ve bilgi merkezlerine şu yararları sağlar: • Derme geliştirme politikasının hazırlanmasında etkili olur. • Derme geliştirme politikasının geçerliliğini ölçmek için kullanılır. • Derme planlamasında ana prensipleri veren bir rehber gibi kullanılır. • Dermenin kapsamı, derinliği ve genişliğinin doğru bir şekilde ortaya konmasını sağlar. • Dermenin kalitesinin ve kullanıcı gereksinimlerine uygunluğunun araştırılması için bir yöntemdir. • Dermenin zayıf alanlarını geliştirmek için personel ve kaynaklar üzerinde odaklanma fırsatı oluşturur. • Dermenin tümünü geliştirmek için bir araçtır. • Dermenin geliştirilmesi yönünde yapılacak harcamalarla ilgili artışları haklı gösterir (Köprülü, 1997: 136).