Een tweede kijk op kunst kunsteducatie voor personen met een visuele handicap

1. Een tweede kijk op kunstkunsteducatie voor personen met een visuele handicap Karin De Coster

2. Inleiding

3. inleiding • Musea openen deuren voor mensen met een handicap • Niet evident voor mensen met visuele beperkingen om stap naar musea te zetten • Ideeën over kunst en mensen met een visuele handicap zijn laatste jaren veel veranderd • In de esthetica interesse naar de visuele waarneming en naar de haptische waarneming (tastzin) • Volgens Alois Riegl de Egyptische kunst een goed voorbeeld van kunst die haptisch kan ervaren worden • Elias pleit dan echter voor een plaats van het tactiele en haptische in de vormingsdoeleinden in kunsteducatie • De aandacht voor het tactiele vertaalt zich in het betasten van 3-dimensionale werken

4. Het visuele karakter van kunst en maatschappij

5. Het visuele karakter van kunst en maatschappij • Niets is zo uitgesproken visueel van aard dan kunst • Visuele vormen van kunst zijn bedoeld om de toeschouwer een zintuigelijke ervaring te bezorgen (dit zijn schilderijen, beeldhouwwerken, fotografie,…) • In België is er ongeveer 1,4% van de bevolking niet in de mogelijkheid om naar dezelfde manier naar het werk te kijken als de maker ervan • Het percentage van die groep die geïnteresseerd is in kunst verschilt niet van het totale percentage van de bevolking • Dat is niet raar want een blinde leeft in dezelfde wereld als de mensen die wel kunnen zien en dat is een wereld die toevallig visueel is

6. Het visuele karakter van kunst en maatschappij • zien in de oude Griekse wereld werd geassocieerd met denken • Sommige filosofen leggen nadruk op zinnelijke indrukken en gewaarwordingen om kennis te vergaren • Ook nu ligt de nadruk er nog op ‘eerst zien dan geloven’ • Kunst is in onze samenleving altijd al een belangrijke bevestiging geweest • Het visuele systeem is door onze geschiedenis heen verbonden met waarheid en realiteit • De wereld is zoals we hem waarnemen ook al is dat ‘zijn’ soms nogal subjectief van aard

7. Het visuele karakter van kunst en maatschappij • Verschillende grote kunstenaars ( Monet, Goya en Cézanne) hadden ook te kampen met een visuele stoornis • Het is logisch dat die stoornis ook een impact op hun werken had • Je kan echter ook afvragen of hun werken er anders zouden uitzien als ze geen visuele stoornis hadden gehad

8. Het visuele karakter van kunst en maatschappij • Vroeger aantal slechtzienden in musea veel groter dan nu • Nu is de wetenschap veel verder en kunnen sommige stoornissen al weggewerkt worden • Het is dan ook normaal dat musea ook vandaag openstaan voor mensen met een visuele handicap, mits enkele aanpassingen

9. Het ene zicht is het andere niet

10. Het ene zicht is het andere niet • Visuele handicap bestaat uit een combinatie van verschillende symptomen • vermindering van gezichtsscherpte, verandering van gezichtsveld, nachtblindheid, strooilichthinder,… • Meerderheid van personen met een visuele beperking is boven de 65 jaar • ouderdomsziekten zoals diabetes en cataract kunnen het zicht ernstige schade toebrengen

11. Het ene zicht is het andere niet • Verschillende visuele beperkingen kunnen het dagelijks leven sterk beïnvloeden • Centraal zicht verliezen maar perifeer alles blijven zien • Centraal zicht perfect maar geen perifeer gezichtsveld meer • Chemische verbrandingen kunnen ook een zeer vaag zicht veroorzaken • Slechtziendheid heeft ook invloed hebben op sociaal leven • Nachtblindheid • Strooilichthinder

12. Het ene zicht is het andere niet • Ook een heel deel cerebrale visuele afwijkingen • De verschillende kenmerken van het beeld worden allemaal geanalyseerd in structuren met specifieke functies • Zo zijn er meer dan 30 verschillende gebieden met elk een eigen taak bij de verwerking van de opgevangen visuele informatie

13. Het ene zicht is het andere niet • Functies van de verschillende gebieden • Het herkennen van de vormen en het waarnemen van de diepte • Het herkennen van bewegende vormen aangegeven door variaties in luminantie • Het herkennen van kleuren en van vormen die tot uitdrukking komen door kleurcontrasten • De visuele interpretatie van bewegingen

14. Het ene zicht is het andere niet • Daardoor kan het zijn dat een bepaald deelgebied beschadigd kan zijn maar de rest kan nog perfect functioneren • Beschadiging aan het deel dat instaat voor de perceptie en interpretatie van kleur kan tot gevolg hebben dat de persoon geen kleuren kan zien of herkennen • Achromatopsie • Dyschromatopsie

15. Het ene zicht is het andere niet • Elke visuele aandoening heeft altijd gevolgen in het kijken naar kunst • Er zijn ook enorm veel aanpassingen nodig als je een tentoonstelling doet voor slechtzienden • Je kan ook nooit een tentoonstelling maken die tegemoet komt aan alle noden van de mensen met een visuele beperking • Een algemene kennis is echter noodzakelijk als je je doel in een kunsteducatief proces wil bereiken

16. Het ene zicht is het andere niet • Moeilijkheidsgraad van het werken rond kunst verhoogd als we ook de blinden in rekening nemen • Onderverdeling in personen die blind zijn geboren en mensen die op latere leeftijd blind zijn geworden • Persoon die later blind geworden is leeft voor een deel nog in een wereld met beelden • Na verloop van tijd vervagen de beelden ook • Leeftijd waarop iemand blind geworden is speelt een grote rol • Mensen die op jongere leeftijd nog interactie tussen het tactiele en het visuele hebben gehad, hebben jaren later een betere ruimtelijk oriëntatie

17. Het ene zicht is het andere niet • Verschillen tussen blindgeborenen en laattijdig blinden zijn ook merkbaar in de aanpak van de museums • Mensen die nooit hebben gezien kunnen ook geen beelden oproepen hoe iets er zou kunnen uitzien • Maar het blijft toch belangrijk om kenmerken te benoemen aan blindgeborenen

18. Evolutie in het denken over kunst en visuele handicap • In 2de helft van de 19de eeuw worden mensen met visuele beperking zich bewust van hun cultureel erfgoed • Op het einde van de 19de eeuw stijgt de interesse voor de fysiologische kenmerken van de zintuigen • Interesse in de wetenschap had ook gevolg in de kunstwetenschappen • Adolf van Hildebrand was als beeldhouwer geïnteresseerd door de 2 manieren van zien: van ver en van dichtbij • Kunstenaars en filosofen krijgen stilaan aandacht voor de andere perceptiesystemen

19. Evolutie in het denken over kunst en visuele handicap

20. Evolutie in het denken over kunst en visuele handicap • Rond 1950: blinden konden kunst ervaren door de tastzin • Volgens Revesz klopt dit niet want een tastproces is altijd opbouwend van aard • Eaton gelooft echter wel in de esthetiek van de haptiek. Hij stelt de tast voorop als de beste manier van menselijke perceptie • 3 kenmerken die schoonheidsbeleving mogelijk maken: materiaal, functie en vorm. Die kenmerken zijn tactiel ook merkbaar, dus de blinde kan ook genieten van de kunst

21. Evolutie in het denken over kunst en visuele handicap • In 1958:ontstaan van museum of art for the blind(Florida) • Replica’s van bekende werken kunnen worden betast • In 1975: in België een museum voor blinden • Internationale reputatie opgebouwd qua deskundigheid en ervaring • Nu steeds meer aandacht van andere musea voor die doelgroep ook kunst te laten ervaren • Dit soms ook doordat de personen zelf vragen voor participatie aan de musea

22. Evolutie in het denken over kunst en visuele handicap • België nog vooral 2-dimensionaal • MAAR • Er zijn meer slechtzienden dan dat er blinden zijn • Maar die mogen ook niet genegeerd worden • Elke mens heeft het recht om deel te nemen aan het culturele leven

23. Gebruikte methodieken voor tweedimensionale kunst

24. Gebruikte methodieken voor tweedimensionale kunst • Aandacht voor 2-dimensionale kunst in vorm van verschillende initiatieven • Living painting trust • Probeert schilderijen uit te leggen aan de hand van tekeningen in reliëf aangevuld met commentaren • Art educationfor the blind • Bracht een driedelige publicatie uit met de kunstgeschiedenis. Het bevat tekeningen in reliëf met bijhorende tekst op cassettes • Het gebruikt vooral de tastzin en het gehoor

25. Een kritische kijk op de praktijk en mogelijke voorstellen vanuit de theorie

26. Een kritische kijk op de praktijk en mogelijke voorstellen vanuit de theorie • Huidige praktijk in musea is teveel gericht op de resterende zintuigen • De esthetische ervaring die plaatsvindt is indirect van aard, het is een beleving van een mentale creatie • Tegenwoordig stoppen ze ook bij de fase van de herkenning

27. Een kritische kijk op de praktijk en mogelijke voorstellen vanuit de theorie • Modernistische visie • Legt de nadruk op het visueel denken • Postmodernistische visie • Legt de nadruk op het verbale denken • Belang van visueel versus verbaal vinden we ook terug in de functies van kunst (Elias) • Huidige praktijken in musea vooral gebaseerd op de modernistische visie waarbij alle aandacht ligt op het visuele en dus ook op wat de slechtzienden anders maakt dan de normale museumganger • Vanaf je aandacht hebt voor het gemeenschappelijke van beide groepen kan je werken met de postmodernistische visie

28. Een kritische kijk op de praktijk en mogelijke voorstellen vanuit de theorie • De leerdoelen voor zienden en slechtzienden zijn dezelfde alleen worden ze anders bereikt • Kunsteducatie die aandacht schenkt aan slechtzienden moeten vertrekken van een keuze van een theoretisch model • Er wordt wel altijd rekening gehouden met het visuele • Kunnen beide effectief van elkaar gescheiden worden? • Al zal de slechtzienden meer kansen toebedeeld krijgen in een proces die volledig modernistisch is