Krystyna Skar ż ynska SWPS i PAN Warszawa

1. Krystyna SkarżynskaSWPS i PANWarszawa Dwa rodzaje zaufania i ich rola w kapitale społecznym

2. Punkty wyjścia • Zaufanie, czyli zgeneralizowane oczekiwanie raczej pozytywnych, niż negatywnych ludzkich motywów i intencji - jako niezwykle istotny element kapitału ludzkiego i społecznego (jednostek i społeczności) - czyli zmienna warta uwagi; • Niski poziom zaufania do ludzi, charakteryzujący niezmiennie polskie społeczeństwo a jednocześnie wysoka wartość bliskich relacji w rodzinie, z przyjaciółmi (to, co Schwartz (2001) określa jako „benevolence”, a Boski (19995, 1999 - „humanizmem”). Skąd bierze się owa rozbieżność i jakie są jej konsekwencje społeczne?

3. Wyniki badań nad zaufaniem interpersonalnym Na poziomie grup i społeczności: • Istotny korelat spójności i solidarności grupowej (DeVine, 1972; Verba, 1975) • Istotny predyktor produktywności, innowacyjności, poziomu ekonomicznego (Fukuyama, 1997, Grondona, 2003; Inglehart, 1997, 2003, Yamagishi, Yamagishi, 1994); także na poziomie jednostek (Ratajczak, 1983, Koseła, 1993, Lifton, 1993, Skarżyńska, 2002); • Zarówno przyczyna, jak i efekt wysokiego poziomu aktywności obywatelskiej (Coleman, 1988; Putnam, 1993, 1995; Uslaner, 1998; Brehm i Rahn, 1997; Radkiewicz, Skarżyńska, 2006 - także na poziomie jednostek); • Silne korelacje pozytywne z wartościami indywidualistycznymi (Schwartz, 2002), postmaterializmem i akceptacją demokracji (Inglehart, 2003), negatywnie - z materializmem (Rahn, Brehm, 1998); także na poziomie jednostkowym silnie negatywnie koreluje z autorytaryzmem i materializmem (Skarżyńska, 2005; Skarżynska, Kulesza, 2005);

4. Wyniki badań nad zaufaniem interpersonalnym Na poziomie jednostki: • Silny związek z wewnętrznym poczuciem kontroli (Rotter, 1980), poczuciem skuteczności (Skarżyńska, 2002), twórczością (Ratajczak, 1983; Skarżyńska, 2002), z orientacjami społecznymi (Grzelak, 2005), zdrowiem psychicznymi i fizycznym (Herman, 1998; Martin, 2000; Yamagishi, Yamagishi, 1994); • Silny korelat akceptacji zmian i demokratyzacji (Koseła, 1993; Marody, 1996; Skarżyńska, 2005); negatywnie koreluje z poczuciem krzywdy (Lifton, 1993; Herman, 1998; Baryła, Wojciszke, 2000); • Silny predyktor (przy kontroli zmiennych demograficznych) zadowolenia z życia (Skarżyńska, 2002) • Iistotna bariera dla podejmowania niemoralnych zachowań: ludzie bardziej ufni mniej oszukują, rzadziej kłamą i kradną, a także sami rzadziej padają ofiarą przestępców (Rotter, 1980); • Heurystyka w ocenie sytuacji międzynarodowych (Bartels, 1995; Brewer, Steenbergen, 2002; Skarżyńska, Golec de Zavala, 2006; Skarżyńska, Chmielewski, 2006) (na przykład: predyktor poparcia dla użycia siły oraz militarnego wsparcia sojusznika, predyktor poziomu nadziei wobec procesu akcesji do UE, czy oceny relacji UE-USA);

5. Jak wygląda poziom zaufania interpersonalnego w Polsce

6. Dlaczego poziom zaufania do ludzi jest u nas tak niski? Czy to efekt doświadczeń (zawiedzenia zaufania) czy raczej efekt pewnego światopoglądu, zakorzenionego kulturowo? Może nasza zgeneralizowana nieufność jest efektem zakorzenienia wśród bliskich, którzy dostarczają realnego wsparcia, może ufamy swoim a nie ufamy - innym, obcym? My - to przede wszystkim bliscy (rodzina i przyjaciele), por. dane Gutowskiej -Hamer (2006): prawie 84 % ogólnopolskiej próby uważą, że MY - to NAJBLIŻSI; kolejna pod względem liczebności kategoria przynależności - MY - POLACY - wymieniona przez 4,3%, a MY-LUDZIE - przez 3,8%). Jesteśmy bardziej kolektywistyczni niż uniwersalistyczni (por. Schwartz i in., 2003).

7. Pytania empiryczne 1. Czy dadzą się empirycznie wyróżnić dwa rodzaje zaufania: do ludzi (TiP, czyli Trust in People) i do bliskich (TiF, czyli Trust in Familiars) i czy w jakim stopniu są one związane ze sobą? 2. Czy predyktory obu tych rodzajów zaufania są podobne, czy różne? 3. Czy oba te rodzaje zaufania mają podobne czy różne związki ze społecznym kapitałem jednostki (skłonnością do kooperacji oraz aktywnością obywatelską)? 4. Czy oba te rodzaje zaufania mają podobna czy różne związki z deklarowaną ważnością rządów demokratycznych?

8. Hipotezy 1. Oba rodzaje zaufania są ze sobą słabo skorelowane ; 2. Zaufanie zgeneralizowane jest silniej uwarunkowane przekonaniami społecznymi jednostki na temat świata i natury ludzkiej; zaufanie do bliskich - bardziej jest pochodną indywidualnych doświadczeń niż szerszych przekonań jednostki; 3. Zaufanie zgeneralizowane powinno bardziej niż zaufanie do bliskich wiązać się z aktywnością obywatelską; 4. Zaufanie zgeneralizowane powinno bardziej niż zaufanie do bliskich wiązać się z przywiązywaniem większego znaczenia do rządów demokratycznych;

9. Źródło danych Sondaż przygotowany przez zespół pod kierunkiem J. Grzelaka, zrealizowany przez CBOS w grudniu 2004, reprezentatywna ogólnopolska (n = 861); pytania autorstwa Skarżyńskiej (zaufanie, poczucie więzi), Grzelaka (kooperacja i aktywność), Wojciszke (przekonania antagonistyczne).

10. Miary – zaufanie do ludzi Zaufanie do ludzi: skala złożona z 6 pozycji (Alpha Cronbacha = 0,80): • W kontaktach z nieznajomymi lepiej być ostrożnym • W tych wrogich czasach powinno się być bardzo czujnym, ponieważ ktoś może nas oszukać • Społeczeństwo rozpadnie się, kiedy siła policji przestanie równoważyć przestępczość • Nie powinno się ufać innych ludziom, dopóki się ich nie pozna • Większość ludzi skłamie, jeżeli będzie mogła dzięki temu coś zyskać • Jeżeli ktoś prawi Ci komplementy, to oznacza, żę czegoś od Ciebie chce • Jeżeli będziesz współpracował z ludźmi - wykorzystają Cię • Kiedy nadarzy się okazja, by coś zyskać, ludzie są nieuczciwi

11. Miary: zaufanie do bliskich i osobiste doświadczenia Zaufanie do bliskich: skala 4-itemowa; Alpha = 0,69; • Czy, ogólnie rzecz biorąc, ma Pan(i), czy też nie ma Pan(i) zaufania do: • a/najbliższej rodziny (rodziców, dzieci, małżonka) • b/dalszej rodziny • c/sąsiadów • d/osób, z którymi Pan(i) na codzień pracuje Osobiste doświadczenia: • Bilans relacji z ludźmi: różnica między tym, ile dobrego inni ludzie zrobili dla mnie a tym, ile złego mi zrobili (od 0 - nic do 7 bardzo dużo);

12. Miary: poczucie wsparcia i silnych więzi 6 stopniowa Skala Więzi (autorstwa Skarżyńskiej, 2002): Alpha = 0, 76; • Mam wokół siebie wiele bliskich mi osób • Zwykle pozostaje sam ze swoimi problemami • W ważnych sprawach mogę liczyć na pomoc przyjaciół • Niewiele wiem o ludziach, którzy mnie otaczają • Dużo czasu spędzam ze znajomymi i przyjaciółmi • Często czuje się samotna(y)

13. Miary: przekonania o świecie 10 pozycyjna Skala Antagonistycznych Relacji Społecznych (autorstwa B. Wojciszke):Alpha = 0,74. • W życiu już tak jest, że kiedy ktoś zyskuje, to ktoś inny na tym traci • Ludzie, którzy wiele robią dla siebie samych, często robią też wiele dobrego dla innych • Jeżeli ktoś się bogaci, to ktoś inny biednieje • Łatwiej urządzić się w życiu, gdy zna się słabe strony innych   • Rywalizacja - jako podstawa działania w świecie: • Kontakty człowieka z innymi opierają się na walce i rywalizacji.

14. Miary: pomiar społecznej kooperacji Skala 4-itemowa; Alpha Cronbacha = 0,79; • Czy zna Pan(i) jakąś osobę spoza swojej rodziny, której gotów/gotowa był(a) by Pan(i): • a/ pożyczyć jakaś rzecz, która ma dla Pana(i) dużą wartość (np. samochód, biżuteria rodzinna, itp) • b/ aktywnie pomagać w zostaniu radnym, poslem, itp. • c/ pomagać w dobrowolnej i bezpłatnej pracy dla środowiska, osiedla, wsi, czy maista, albo na rzecz potrzebujących • d/ wspólnie prowadzić działalność gospodarczą (być wspólnikiem)

15. Miary: aktywności prospołeczne Liczba aktywności w obrębie lokalnej społeczności, podjętych w ostatnim roku (wskazanej z listy 10 takich aktywności), np: • 1/załatwienie czegoś dla sąsiadów (zakupów, w przychodni, czy na poczcie) • 2/udział w sprzątaniu okolicy • 3/pomoc w urządzaniu terenu do zabaw i/lub odpoczynku • 4/zwrócenie się o coś razem z innymi do administracji, władz gminy

16. Miary: aktywność obywatelska zinstytucjonalizowana Liczba organizacji (stowarzyszeń, związków, fundacji, klubów, ruchów społecznych), w której respondent uczestnicy a aktywnie w nich działa - wskazana z listy 30 organizacji, np: • związki sportowe organizacje kobiece • związki zawodowe towarzystwa naukowe i zawodowe • organizacje młodzieżowe organizacje emerytów, rencistów • samorządy partie polityczne organizacje religijne Deklarowana znaczenie rządów demokratycznych: • Czy zgadza się Pan(i) ze stwierdzeniem, że dla ludzi takich jak Pan(i) nie ma w gruncie rzeczy znaczenia, czy rządy są demokratyczne, czy niedemokratyczne? (Skala 4-stopniowa);

17. Zaufanie do ludzi i zaufanie do bliskich:

18. Wyniki Związki między dwoma rodzajami zaufania: • korelacja Pearsona: r = 0,14; p < 0,01; (n = 821) • korelacja cząstkowa (przy kontroli płci, wieku i wykształcenia): r = 0,09; p < 0,01;

19. Hierarchiczna analiza regresji – zaufanie do ludzi Zmiana R2 PŁEĆ .06 .03 .06 -.09* WIEK .20** .18** .13** WYKSZTAŁCENIE DOCHÓD WIARA W LUDZI .16** .12** Doświadczenia osobiste: BILANS RELACJI R2=.15 Doświadczenia osobiste: WIĘZI SPOŁECZNE -.16** Przekonania: ANTAGONISTYCZNY ŚWIAT -.19** Przekonania: ŚWIAT JAKO WALKA

20. Hierachiczna analiza regresji 2: Zaufanie do bliskich Zmiana R2 PŁEĆ -.09* .08 .08 .00 WIEK .17** .13** .13** WYKSZTAŁCENIE .15** .11** .11** DOCHÓD ZAUFANIE DO BLISKICH .17** .17** Doświadczenia osobiste: BILANS RELACJI R2=.16 .22** .22** Doświadczenia osobiste: WIĘZI SPOŁECZNE Przekonania: ANTAGONISTYCZNY ŚWIAT Przekonania: ŚWIAT JAKO WALKA

21. Rodzaje zaufania a kapitał społeczny

22. Rodzaje zaufania a ważność rządów demokratycznych ________________________________________________ Zmienne zależne Beta t Zmiana R2 ________________________________________________ Gender - Age - Wykształcenie 0,18 6,15** 0,14 Zaufanie do bliskich -- Zaufanie do ludzi 0,09 5,60* 0,02 ________________________________________________ ** p < 0,001 * p < 0,02

23. Podsumowanie • Zaufanie do ludzi w ogóle jest w Polsce niskie, zaufanie do bliskich - wysokie; • Zaufanie do ludzi w ogóle z zaufanie do bliskich wydają się być względnie niezależnymi postawami • Zaufanie do ludzi jest zakorzenione w ogólnych społecznych przekonaniach na temat świata i relacji społecznych; zaufanie do bliskich jest nie związane z tymi przekonaniami; • Zaufanie do bliskich jest silniej niż zgeneralizowane zaufanie powiązane z interpersonalnymi doświadczeniami osobistymi (bilansem pozytywnych i negatywnych doświadczeń i z poczuciem wsparcia); • Tylko zaufanie do bliskich wiaże się z badanymi przez nas elementami kapitału społecznego: z deklarowana społeczną kooperatywnością, lokalną aktywnością prospołeczną oraz z instytucjonalizowaną aktywnością obywatelską; • Tylko zaufanie do ludzi w ogóle wiążę się pozytywnie z uznaniem wagi demokratycznych rządów;

24. Dyskusja – dlaczego nie ufamy ludziom 1. Kulturowy kolektywizm? 2. Autorytarna struktura osobowości? 3. Materializm?

25. Dlaczego familiaryzm (czyli kapitał społeczny oparty na bliskich) nie jest prodemokratyczny?