Institut za slavistiku Univerzitet u Gracu Ivo Andri ć u evropskom kontekstu: Prokleta avlija

1. Institut za slavistikuUniverzitet u GracuIvoAndrić u evropskom kontekstu:Prokleta avlija RECEPCIJA I ITALIJANSKI PREVODI ANDRIĆEVE PROKLETE AVLIJE LjiljanaBanjanin (Università di Torino) (25 – 27. 09. 2014)

2. Prezentacija teme: • UVOD. PREVODI I RECEPCIJA: a) Andrić i italijanska književnost, italijanski jezik, konsideracija prevoda/prevođenja • Integralni prevodi Proklete avlije na italijanski Il cortile maledetto, prev. Jolanda Marchiori Bompiani, Milano, 1962; La corte del diavolo, prev. Lionello Costantini, Adelphi, Milano, 1992; • Hronološko lociranje prevoda 60-te/90-te godine > • Nobelova nagrada, italijanski kontekst, pokretanje književnih mehanizama recepcije • Raspadanje jugoslovenske federacije, vanknjiževne implikacije - Prevodioci, izdavači: Jolanda Marchiori, Lionello Costantini

3. OD ORIGINALA DO PREVODA 2.0Italijanski slavistioprevođenju Andrića na italijanski: S. Stipčević,Ivo Andrić in Italia (2000), Lj. Avirović, Il ponte di Andrić collega uomini e cose. Sulla traduzione di Ivo Andrić in Italia (2003); Lj. Banjanin, Pripovetka I. Andrića Put Alije Đerzeleza u italijanskim prevodima (2012)

4. NašaanalizaprevodaProkleteavlije:cilj>ilustrovatiprevodilačkarešenja, optimalniodnosnokritični momentinamikrokontekstualnojravninaprimerimapojedinihsegmenata(realije, turcizmi, ličnaimena i titule, toponimi, frazeološkiizrazi). • Korpus=ograničen i odabranpoprincipuslučajnosti,razlozi: u Andrićevomslučajusvakidrugisveobuhvatnijipristupdaleko bi premašioograničeneokvirejednogreferata, odabraniekvivalenti (presvegaoptimalni), zadovoljavajukriterijumegramatičko-leksičkekorektnosti i stilskevrednosti, tj. ispunjavajuzahtevesvečetiridimenzijetekstaumetničkeproze.

5. Različita prevodilačka rešenja već u naslovu italijanskih prevoda: u prvoj verziji (Marchiori 1962) on glasi Il cortile maledetto:cortile (doslovno „dvorište“) predstavlja neutralno, kompromisno rešenje,ne reflektuje optimalno turcizam „avlija“ iz originala. Autor hronološki drugog prevoda (Costantini 1992)nudi radikalno inovativninaslovLa corte del diavolo> imenicalatinske derivacije corte(birani registar,pokriva pored ostalih značenja ne samo „dvorište“ nego i šire značenje otvorenog ali ograđenog, delimitiranog terena ili prostora, asocijacija na đavola iz genitivske sintagme (del diavolo) > Andrićevaupotreba te imenice i prideva/priloga „đavolski“ (Andrić 1967, 31) u originalu bliža je naslovu originala.

6. 2.1. Ličnaimena i titule, toponimi Zaimaga > Zaim (Marchiori), Zaim-aga (Costantini); Bajazit II > Bajazet II (Marchiori), Baiazet (Costantini); Latifaga > Latifaga (Marchiori), Latif-aga (Costantini); Jakub-beg > Jakubbeg (Marchiori), Jakub-beg (Costanitini), - italijanskiekvivalenti(otomansketitulei sl.): vezir > visiri(Marchiori), visir (Costantini); Mehmed II Osvajač > Maometto II il Conquistatore (Marchiori/Costantini); paša > pascià, Ulema > Ulema, Halif > califfo;valijanaizmenično i u obaprevoda/neujednačeno>valì/cadì - toponimi:(Carigrad, StambolAdapazar, Trapezunt, Izmir, Brusa) >konsekventnoitalijanskiekvivalenti: Costantinopoli, Istanbul, Adapazari, Trebisonda, Smirne, Brusa/Brussa;

7. 2.2. Turcizmi, elementi stranog, realije Turcizmiidentični u obevarijante: alatka> arnese, amidža > zio, asura > stuoia, čardak > torre bianca, česma > fontana, ćebe > coperta, ćiftica > mercantucolo, esnaf > mestiere, ićindija > preghiera del mezzogiorno/tramonto, kaldrma > selciato, kapidžik >porticina, mahala > quartiere, munari > minareti, Ramazan > Ramadan, sahat > orologio, saransak > puzza di aglio, sureiz Korana > versetti del Corano, vakat > tempo, varoš > citadella, zejtin > olio, zembilj > cesta di giunco. Različitiitalijanskiekvivalenti: adeš> compare (Marchiori), amico (Costantini); ćorav > cieco (Marchiori), orbo (Costantini); hanumice > donette (Marchiori), signorinelle (Costantini); kandilj > candele (Marchiori), lumi (Costantini); kuluk > corvée (Marchiori), gran faticata (Costantini); minderluk > sofà (Marchiori), divano (Costantini); sahan > scodella (Marchiori), lucente piatto coperto (Costantini); turbet > colonna sepolcrale (Marchiori), mausoleo (Costanitini); vilajet >vilaiato(Marchiori), provincia (Costantini); zaptija > guardiano (Marchiori), polizia (Costantini);

8. 2.3. Frazeologizmi A. Optimalnorešenje(frazeologizmi>istametafora): [...] očistale su da igrajukaonazejtinu. > [...] occhi cominciarono a ballare come nell'olio [...] (Marchiori); [...] occhi cominciarono a guizzare come nell'olio [...] (Costantini) [...] živ i brzkao lasica [...] > [...] agile e veloce come una donnola (Marchiori/Costantini) [...] čovekkratkepameti i dugihprstiju [...] > [...] un uomo dall'intelletto corto ma dalle mani lunghe (Marchiori); [...] un uomo di intelletto corto ma dalle dita lunghe [...] (Costantini) [...] udarile [mu] knjige u glavu [...] > [...] i libri [gli] avevano dato alla testa [...] (Marchiori); [...] i libri gli avessero dato alla testa [...] (Costantini).

9. B.Frazeologizmi u italijanskom sa drugačijom metaforom: „[...] da te prebiju kao mačku [...]“ Marchiori> drugačiji frazeologizam sa kontekstualno istim značenjem, mada je objekat u italijanskom „pas“: „[...] che ti bastonino come un cane [...]“ Kostantini > adekvatno, mada drugačije rešenje: „[...]ti faccio bastonare di santa ragione [...]“ >pridev santa(reliogiozni registar)

10. Primer „Taj ne može više da ne govori. Popustili obruči i vidite da curi na sve strane. Gotov je“ (str. 120), sintagma „obruči su popustili“ = nesposobnost čoveka se auto/kontroliše. Marchiori/Kostantini > metaforaobruča na buretu koja postoji u regionalnim italijanskim govorima u sličnom značenju. N.B.Marchiori pogrešno interpretira negaciju u prvoj rečenici > prevod ne odgovara originalu >subjekat (Haim): Ma ora non può più parlare. I cerchi della botte si sono allentati e, vedete, perde da tutte le parti (Marchiori, 119); Ormai non può più non parlare. I cerchi della botte hanno ceduto e ora, lo vedete, perde da tutte le parti. E’ finito! (Costantini, 120).

11. Doslovni prevod frazeologizama > najčešće problematičan, prevodilac bira određenu metaforu koja je funkcionalna za mrežu intratekstualnih relacija čitaoca,istovremeno može da „zavede“ čitaoca i da ga uputi u pogrešno čitanje. Diskutabilna mesta i delovi: „Priznaj, jadi te ne znali!“ (Andrić, 36) > različitevarijante: „Confessa, e non dovrai più soffrire!“ (Marchiori), „Confessa, che ti prenda un accidente!“ (Costantini). Kostantini=frazeologizam sa sličnommetaforom (prendere accidente > šlogirati se; che ti venga un accidente > daboganastradao, da te šlogstrefi) koja verno reflektujeintencijegovornika i smisaooriginala; Markjori= glagolsoffrire(„trpeti“, „patiti“), upotrebaovdenijeopravdana, M. očiglednozavedenaimenicom „jad“ u množini. Dva glagola, jedanmodalni (dovere)u futuru > glomazno, neprirodno i neprimerenogovornojsituaciji.

12. Uzvikpreklinjanja, vapaja „aman“ ili „bolan“: Kostantini > italijanskiuzvikperdio! Markjori > doslovnosinonimnim „zaboga“, „pobogu“, sintagmom in fede mia, (ne odgovaraoriginalu) • „[...] zar ne vidiš, bolan [...]“: Kostantini > sintagma doslovno značenje „blagi čoveče“ u kontekstu segubi ali izražava čuđenje, nestrpljenje govornika: „[...] ma non lo vedi, benedett'uomo [...]“; Markjori >poveretto u diminutivskoj formi čime se gubi smisao i rečenici daje nota koje u originalu nema: „[...] ma non vedi, poveretto [...]“. • „bujna glava“: Kostantini > bolje rešenje fantasiaaccesa (čovek bujne mašte), Markjori >doslovni prevod testa fertile(izrazom = neadekvatan semantički, stilistički i u italijanskom nepostojeći)

13. „[...] Mrzi me, more, da govorim [...]“ > adekvatni ekvivalenti, Markjori > arhaični uzvik perdinci (doslovno per Dio > boga mu, pobogu), Kostantini > kolokvijalni uzvik accidenti (> do đavola, boga mu, pobogu, au) • Italijanske verzije vs. original>glagoska konstrukcija „mrzi me“ > mi fa schifo : oba prevodioca ignorišu osnvono značenje izraza fare schifo = implicira fizičko/metaforično osećanje muke/nelagode, „gaditi se“, „osećati mučninu“. U Andrićevoj rečenici nema te komponente i izrazom „mrzi me“ u svakodnevnoj komunikativnoj upotrebi u prošlosti ali i danas, izražava se nedostatak volje, nedovoljna motivisanost, negativan stav govornika prema radnji izraženoj glagolom

14. [...] razmršavasvojenerazmršeneračune [...] > [...] risolveva i suoi inestricabili calcoli [...] (Marchiori); [...] regolasse così i suoi conti sempre in sospeso col vizio [...] Costantini; • [...] ljudikojizbogsvojeograničenostineograničenoveruju u svojupamet [...] > [...] gli uomini che a causa della loro limitatezza, credono illimitatamente nella loro intelligenza [...] (Marchiori, Costantini); • Ti si maloletan, malokrvan i malodušan, uopšte si svešto je malo. > Tu sei minorenne e deficiente, anemico e pusillanime, e in una parola impressioni tutto ciò che vale poco (Marchiori); Tu sei minorenne, minorato, minuscolo, minimo, insomma tutto quello che è „meno“ (Costantini).

15. Zaključak ItalijanskiprevodiProkleteavlije=dvaznačajnamomenta u recepcijiAndrićevihdela: prvi je vezan za Nobelovu nagradu i pozitivan efekat koji je ona imala na inkrementaciju publikovanja romana i pripovedaka i njihovu divulgaciju. Drugi momenat je vezan za istorijski nepovoljan trenutak (tragični događaji,raspadanje jugoslovenske federacije, ratovi koji su iz temelja promenili političku, društvenu, socijalnu pa i kulturno-književnu situaciju na teritoriji bivše Jugoslavije, ali i sliku njenih naroda u italijanskim medijima).

16. Prevodioci: JolandaMarkjori (J. Marchiori, 1919-2011)> školaArtura Kronije i njeni postulati,solidnopoznavanje srpsko-hrvatskog,italijanskog književnog/standardnog jezika, velika prevodilačka pouzdanost, u nekim slučajevima nedovoljna inventivnost> preterana vezanost za tekst i jezik, često krut i neprirodan; Lionelo Kostantini(L. Costantini, 1937-1994) > kraj XX veka, filolog, prevođenje =bavljenjesrpsko-hrvatskim jezikom i njegovim istorijskim razvojem,intenzivnaprevodilačkaaktivnost: bogat rečnik, lak, oslobođen komplikovanih konstrukcija, sveden na upotrebu prezenta, kompeticija sa autorom, prevod = novo delo/remek-delo Andrićevo na jednom drugom jeziku, italijanskom u našem slučaju