POTĘGA I CHWAŁA IMPERIUM RZYMSKIEGO - ARCHITEKTURA I SZTUKA

1. POTĘGA I CHWAŁA IMPERIUM RZYMSKIEGO - ARCHITEKTURA I SZTUKA Opracowały: Agnieszka Andrysiak Marta Karnowska Klasa 1 D

2. Skromna osada, położona nad brzegiem Tybru, wyrosła 2000 lat temu na potężne Imperium, władające basenem Morza Śródziemnego. Pozostało po nim niezwykłe dziedzictwo: architektura, sztuka, instytucje prawa, literatura oraz mnóstwo różnych źródeł historycznych. Rzymianie okazali się najlepszymi budowniczymi ówczesnego świata. Perfekcyjni w budowie łuków i kopuł, akweduktów, mostów i łaźni. I choć poczucie piękna przejęli od Greków, wynaleźli własne, oryginalne technologie. Wraz z kolonizacją Europy, duch rzymskiego klasycyzmu przenikał w jej najodleglejsze zakątki, aż w końcu stał się inspiracją dla całej kultury zachodu.

4. Początki architektury i plastyki rzymskiej kształtowały się pod wpływem Etrusków, w okresie republiki dominowały wpływy greckie. Rzymianie nauczyli się odlewać brąz, wypalać terakotę, poznali konstrukcje łukowe i sklepienia. Wpływom greckim Rzymianie zawdzięczają zaś porządek koryncki, sami wykształcili porządek kompozytowy ,w którym głowica składa się z motywów jońskich i korynckich, a także będący odmianą porządku doryckiego porządek toskański – tutaj jednak kolumna posiada gładki trzon oraz bazę.

5. Największe znaczenie historyczne zyskały osiągnięcia Rzymian w architekturze. Materiały budowlane, które znalazły szerokie zastosowanie: • Cement - produkowany z wapna i popiołów wulkanicznych, wody i drobnych kamieni (opanowanie techniki wyrobu zaprawy murarskiej i tynku), • Beton- cechuje go niesamowita trwałość i wodoodporność, • Drewno, • Wypalana cegła- opanowana w II wieku p.n.e. umiejętność wypalania cegły przyczyniła się do przełomu w sztuce rzymskiej • Kamień ciosany

6. Zastosowanie nowych materiałów budowlanych (cegły wypalanej, cementu) umożliwiło wznoszenie budowli o urozmaiconym rzucie poziomym, krytych sklepieniami, tworzących świadomie skomplikowane kompleksy przestrzenne. W budownictwie mieszkalnym można zauważyć oparcie o wzory greckie. Wyróżniamy domy: • italskie z atrium, • hellenistyczne z atrium i perystylem, • insula- piętrowe domy czynszowe(mieszczące sklepy i warsztaty na parterze, mieszkania na wyższych kondygnacjach), • miejskie i podmiejskie wille, • rezydencje cesarzy (willa Hadriana w Tivoli, pałac Dioklecjana w Splicie).

8. Pałac Dioklecjana w Splicie

9. Miasta zakładano na planie prostokąta, z regularną siatką ulic równoległych do dwóch głównych krzyżujących się arterii. Środek każdego rzymskiego miasta zajmowało forum. Forum było odpowiednikiem greckiej agory, centrum życia publicznego. Był to otwarty plac(rynek)w niemal każdym mieście starożytnego Rzymu, będący jego centralnym punktem. Początkowo, od VI w.p.n.e., było to główne miejsce handlu, zebrań i sądów oraz uroczystości religijnych i wojskowych, później ośrodek władzy administracyjnej, a także kultu religijnego. Wokół forum mieściły się najważniejsze budowle państwowe i kulturowe, m.in. świątynie, bazyliki, biblioteki, hale targowe, a na forum rzymskim np. łuki triumfalne, gmach senatu. W okresie cesarstwa fora w Rzymie wznieśli m.in. Oktawian August i Trajan. W Rzymie znajdowało się kilka forów, ale głównym i najbardziej znanym jest Forum Romanum- najstarszy rynek w Rzymie, między Palatynem, Kapitolem i Kwirynałem. Pierwotnie zajmowało obszar 200 arów. W 78 r. p.n.e zostało rozbudowane przez dyktatora Sullę, a następnie przez Juliusza Cezara. Stanowiło polityczny i religijny ośrodek państwa. Obecnie jest zespołem muzealnym. Najważniejsze zabytki to łuki triumfalne, liczne świątynie, ratusz (Curia), bazyliki, portyki, mównica (Rostra).

11. Bazyliki to budowle o piętrowej wydłużonej bryle. Mniejsze budowano jednakowo, większe dzielono dwoma lub czterema rzędami podpór, tworząc układ trój- lub pięcionawowy. Przykładem bazyliki pięcionawowej jest Basilica Julia z połowy I w.p.n.e. W starożytnym Rzymie bazylika nie służyła za budynek modlitw, wręcz przeciwnie- była halą targowo-sądowniczą.

13. Jedną z największych bazylik jest bazylika Trajana z główną nawą otoczoną podwójną kolumnadą. Rzut poziomy ma wymiary 55x117 m. Kuria był to budynek na Forum Romanum przeznaczony na posiedzenia senatu w starożytnym Rzymie. Kuria była wybudowana z cegły. Ściany były wyłożone marmurem w części dolnej i ozdobione w części górnej sztukaterią. Posadzka była wyłożona mozaiką z marmuru w czarno-białe romby. W sali posiedzeń, na przeciwko wejścia znajdowało się podium, przeznaczone dla prezydium senatu. Wzdłuż bocznych ścian wybudowane były stopnie, na których najprawdopodobniej stały krzesła senatorów. Posadzka była wyłożona marmurem. W sali stał także ołtarz bogini Wiktorii i jej złota statuetka.

15. W miastach starożytnego Rzymu wznoszono budowle użyteczności publicznej. Zaliczają się do nich budynki wyżej wymienione, a także termy, teatry, cyrki i amfiteatry. Termy, czyli łaźnie rzymskie, to kompleks obiektów ulokowanych na rozległym terenie, dostępnych dla wszystkich o określonych godzinach. Przy wejściu do term, westybulu casparius przyjmował od wchodzących pieniądze, kosztowności do depozytu. W skład pomieszczeń wchodziły: • szatnie (apodyterium) • baseny z zimną wodą (frigidarium) • baseny z gorącą wodą (calidarium) • łaźnie: sucha (laconicum) lub parowa (sudationes) • sale masażu (oleoterion), w których namaszczano ciała olejkami • sala do wypoczynku (tepidarium)

16. Termy zaopatrywane były akweduktami w źródlaną wodę. Pomieszczenia z basenami i sala do wypoczynku były ogrzewane gorącym powietrzem rozprowadzanym w przestrzeni pod podłogą. System ten nazywano hypocaustum. Poza tymi pomieszczeniami, w skład term wchodziły także takie pomieszczenia, jak boiska, sale gimnastyczne, stadiony, eksedry i przeznaczone dla wypoczywających i chcących podyskutować, biblioteki, pokoje muzyczne, bufety, sale gier w kości itp. Obiekty rozmieszczone były wśród zieleni. Same pomieszczenia miały bogatą dekorację. Ściany wykładane były, zdobione malowidłami, posadzki wykładane były mozaikami.W pomieszczeniach ustawiano rzeźby, zieleń itp. Przykładem mogą być Termy Karakalli, powstałe w Rzymie w II w. n.e. Całość składająca się z dziedzińców, urządzeń sportowych, gospodarczych itp. obejmowała około 12 ha. Były wyposażone z wielkim przepychem. Do komunikacji między pomieszczeniami służyły wewnętrzne dziedzińce

18. Teatry w Rzymie wznoszono jako budynki, a nie kuto w skale jak w Grecji. Układ ich wzorowano na założeniach Greckich. Teatr rzymski w Libanie

19. Cyrk to typowa dla architektury rzymskiej budowla przeznaczona do oglądania wyścigów konnych, zapasów i walk gladiatorów. Dla wyścigów dwukołowych, czworokonnych wozów (kwadryt) przeznaczony była właśnie ta budowla. Wpływało to oczywiście na formę budowli, która miała kształt wydłużonej elipsy z trybunami na obu dłuższych bokach i jednym krótszym. Na czwartym boku znajdowały się zabudowania "gospodarcze" (stajnie, koszary dla gladiatorów), zaś w boku przeciwległym tryumfalna brama dla zwycięzców. Bieżnia silnie wydłużona, wyścielona ubitym piaskiem(tac. arena -piasek), podzielona na dwie części wybudowanym pośrodku grubym, niezbyt wysokim murem(spina) lub nasypem z ubitego piasku (agger), na którego końcach wznosiły się potrójne słupki(metae) w kształcie obelisków.

20. Circus Maximus – najstarszy i największy cyrk starożytnego Rzymu . Był usytuowany pomiędzy wzgórzami Palatynu i Awentynu. Jego początki wiąże się z panowaniem Tarkwiniusza Starszego. Najstarszą częścią cyrku są pozostałości fundamentów drewnianego budynku stajni (carceres), pochodzące z 329 p.n.e.

22. Koloseum Wespazjan postanowił pozostawić ślad po sobie. Nie ogromny dom dla własnej przyjemności , nie świątynię ku czci bogów , lecz pałac przeznaczony dla ludu – Amfiteatr, w którym miały się odbywać igrzyska, zawody, ceremonie. Stał się on najważniejszą budowlą publiczną stolicy. Wespazjan nazwał budowlę, od swego rodowego miana, Amfiteatrem Flawiuszów. Późniejsze pokolenia nazwały go Koloseum, doceniając ogrom budowli . Pod względem rozmiarów i myśli technicznej była to najbardziej ambitna budowla ery starożytnej. Z ogromnych bloków wapiennych, ciągnionych przez niewolników, wybudowano gigantycznych rozmiarów elipsę o obwodzie 0,5 km , powierzchni 2,5 ha . a wysokości 15 pięter. Najpierw wzniesiono arkady i filary , potem zewnętrzne ściany wypełniono lekką skałą wulkaniczną –pumeksem . Budowa amfiteatru trwała niemal 10 lat. Wespazjan nie dożył jego ukończenia. Koloseum do dziś jest symbolem potęgi starożytnej cywilizacji. Gigantyczny amfiteatr mógł pomieścić 50 tys. widzów. Jeszcze do dziś projektanci stadionów wzorują się na pomysłowym systemie wejść i szlaków komunikacyjnych zastosowanych tu po raz pierwszy.

24. Na poziomie parteru budowlę otacza 80 łuków, 76 z nich to numerowane wejścia. Zaprojektowano je i oznaczono tak, by każdy widz mógł bez problemu znaleźć swoje miejsce. Dzięki temu zapełnienie całego amfiteatru trwało niecałe 10 minut. Pośrodku znajdowała się honorowa loża, na obszernym marmurowym podium. Tu zasiadał cesarz i jego świta wraz z westalkami. Powyżej były miejsca dla obywateli rzymskich, nieco wyżej dla zagranicznych gości i niewolników. Najwyżej, na drewnianych ławach, siedziały kobiety i biedota. W początkach Imperium Rzymskiego zawody odbywały się jedynie w dni świąteczne i poświęcone były bogom opiekuńczym miasta. Od czasów Chrystusa turnieje, występy gladiatorów i wyścigi rydwanów stały się prawdziwą pasją Rzymian. Każdy rozsądny cesarz postępował zgodnie z napomnieniem satyryka Juwenalisa : „Obywatele Rzymu żądają dzisiaj tylko dwóch rzeczy: Chleba i Igrzysk.”.

25. Koloseum jest największym osiągnięciem architektonicznym starożytnego Rzymu, bez względu na fakt, że widowiska w jego wnętrzu były przerażające. W piasek areny wsiąkała krew gladiatorów i zwierząt. Otwarcie Koloseum nastąpiło w roku 80. Syn Wespazjana, Tytus, zorganizował widowiska, które trwały 100 dni. Tylko pierwszego dnia na arenie zginęło ok. 5000 zwierząt. Egzotyczne bestie z odległych zakątków imperium trzymano pod areną w klatkach, które zachowały się do dziś. Arenę można było zatapiać, zamykając kanały odpływowe. Urządzano wtedy tzw. naumachie, czyli pozorowane bitwy morskie.

27. Jednak najczęściej na arenie Koloseum pojawiali się gladiatorzy- niewolnicy, skazańcy. Byli specjalnie wyszkoleni do walki. Odwagę gladiatora przyjmowano okrzykami uznania, a tchórzostwo drwinami widzów, którzy gestami dłoni decydowali o losie pokonanego.

28. W Koloseum mordowano również chrześcijan, co upamiętnia stojący obecnie wewnątrz budowli krzyż. Od 404 r. chrześcijańscy cesarze zakazali publicznego składania ofiar w Rzymie. Koloseum naruszane trzęsieniami ziemi, burzami, zaczęło popadać w ruinę. Przez wieki służyło jako źródło marmuru, rabowanego przez kolejnych władców. Jednak doskonałość konstrukcji sprawiła, iż budowla przetrwała, stając się symbolem potęgi zdeprawowanego Rzymskiego Imperium. „ Dopóki trwa Koloseum, trwać będzie Rzym. Jeżeli upadnie Koloseum, upadnie Rzym, a za nim cały świat”.

29. PANTEON Panteon jest najlepiej zachowanym budynkiem z czasów starożytnego Rzymu. Ta wielka budowla została wzniesiona na Polu Marsowym ku czci wszystkich bogów Imperium Rzymskiego. Budynek został zaprojektowany przez Marcusa Agrippę, a wzniesiony z rozkazu cesarza Hadriana w roku 125. Przed wejściem do świątyni znajduje się dobudowany dwurzędowy portyk 16 kolumn w porządku korynckim. Wieńczy go tympanon, pod którym widnieje inskrypcja: ‘.AGRIPPA.L.F.COS.TERTIUM.FECIT’, którą można przetłumaczyć jako „Wzniesiony przez Marka Agrippę, syna Lucjusza, konsula po raz trzeci”. Wysokość portyku wraz z tympanonem wynosi 25,0 m.

31. Wewnątrz znajdował się ceremonialny ołtarz, gdzie zwierzęta były poświęcane i palone. Dym wydobywał się przez otwór w wierzchołku kopuły, zwany „wszystko widzące oko niebios”. • Oculus, czyli "oko" kopuły przepuszcza dzienne światło do wnętrza, jest szerokie na 9 metrów, 5 trzymających się za ręce uczniów mogło by się zmieścić wewnątrz otworu.

32. Aby udźwignąć ciężar tej szerokiej na 43,3 metra kopuły, przy podstawie grubość kopuły wynosi 7 metrów, zaś tylko pół metra na obręczy oculusa. Do wnętrza tego ogromnego pomieszczenia prowadzą ciężkie 20-tonowe drzwi z brązu. Wewnątrz znajdują się rzeźby z brązu, podniebienie kopuły jest ozdobione kasetonami, a w ścianach znajdują się nisze. Wyłożoną granitem oraz żółtym marmurem ścianę wewnętrzną przecina siedem równomiernie rozmieszczonych wnęk (dla 7 bóstw: Jowisza, Marsa, Neptuna, Wenus, Merkurego, Plutona i Saturna).

33. W przemianowanym później na kościół Santa Maria Rotonda, Panteonie, mieści się między innymi grób Rafaela Santi.Ok. 600 roku chrześcijanie przejęli budynek i twierdząc, że mieszkają tam demony przemienili go w kościół katolicki. Konstrukcję tej kopuły studiował Michał Anioł, przed podjęciem prac nad Bazyliką św. Piotra, której kopuła jest zaledwie pół metra węższa. Panteon był największą kopułą na świecie przez około 1300 lat, do momentu kiedy to wybudowano Brunelleschi's Dome w Florencji w 1420 - 36 roku.

34. Należałoby jeszcze wspomnieć, o zabytkach architektury „upamiętniającej”. W starożytnym Rzymie powszechne było stawianie łuków triumfalnych i kolumn- pomników zwycięstwa.

35. Łuk triumfalny był charakterystycznym dla Rzymu typem architektury monumentalnej, wolnostojącej bramy- pomnika mającego upamiętniać zwycięstwa militarne. Składał się on z arkadowej bramy, pod którą przechodził tryumfalny pochód. Brama zbudowana była z jednego lub większej ilości przejść, przy czym środkowe przejście zawsze było większe od pozostałych. Zdobiono ją elementami architektonicznymi (pilastry, kolumny, reliefy) oraz napisami objaśniającymi powody jej wystawienia. Pierwsze łuki triumfalne powstawały w starożytnym Rzymie, (zwyczaj przejęto od Etrusków), później ten typ budowli był wznoszony w innych krajach i epokach historycznych.

36. Przykładem łuku triumfalnego jest łuk Tytusa,łuk o wysokości 15,4 m, szerokości 8,30 m i 3,35 m głęboki, z jedną bramą przejazdową. Zbudowany z białego marmuru. Na każdej fasadzie umieszczone są cztery kolumny w porządku korynckim

37. Kolumny skrajne mają trzony gładkie a środkowe zdobione kanelurami, czyli płytkimi, wklęsłymi pionowymi wyżłobieniami, zdobiącymi na całej długości trzon kolumny lub pilastra (ustawiony przy ścianie lub w częściowo w nią wtopiony filar), albo inną powierzchnię. Łuk ozdobiony jest płaskorzeźbami ukazującymi triumf Tytusa, zdobyte łuki, procesje podczas triumfu, gloryfikacje jego dokonań. Łuk był zwieńczony posągiem cesarza.

38. Kolumny także upamiętniały zwycięstwa. Najbardziej znaną kolumną starożytnego Rzymu jest Kolumna Trajana- pomnik zwycięstwa, które w dwu kampaniach (101-102 i 105-106) odniósł cesarz Trajan nad Dakami mieszkającymi na terenie dzisiekszej Rumunii. Kolumna mierzy 100 rzymskich stóp, czyli 29,78 metra. Wykonano ję z marmuru ze słynnych kamieniołomów w Carrarze. Na szczycie widnieje statua cesarza. Relief, który rzeźbioną wstęgo pokrywa jej trzon, liczy sobie około 200 metrów i przedstawia 155 scen z dziejów walk Rzymian z Dakami. Epizody pokazano chronologicznie, jeden za drugim, lecz nie są wyodrębnione i tworzą jeden obraz.

40. Rzymskie wodociągi- publiczne fontanny i łaźnie Do starożytnego Rzymu- do publicznych fontann, zbiorników, łaźni oraz latryn- dostarczano codziennie ponad 180 mln litrów świeżej wody. Część dopływała bezpośrednio do domów bogaczy, którzy mieszkali w willach, czyli parterowych apartamentach i do kamienic. Lokatorzy na wyższych piętrach musieli pobierać wodę z fontann i zbiorników na parterze. Co najmniej 40 miast rzymskiego imperium miało podobny system wodociągów. Nadal istnieją pozostałości około 200 akweduktów, wśród nich zachwycający Pont du Gard. Akwedukty(łac. aquae ductus, ciąg wodny), czyli wodociągi to budowle najczęściej arkadowe (ale także instalacje podziemne), doprowadzające wodę często nawet z miejsc odległych o wiele kilometrów. Wodociągi rzymskie działały na zasadzie jednostajnie obniżającego się koryta. Koryto takie, szczelnie wykonane z doszlifowanych kamieni, musiało biec z minimalnym, stałym spadem, niezależnie od rzeźby terenu. Akwedukty przekraczały doliny, rzeki i strumienie na tysiącach łęków rozpiętych na masywnych filarach, dochodzących często trzydziestometrowej wysokości. Właśnie dzięki akweduktom w architekturze zostały upowszechnione łuki (z motywu tego korzystali nie tylko architekci antyku, ale także m.in. renesansu).

42. Jeszcze kilka słów o pomysłowym rozwiązaniu kanalizacji rzymskiej... Skomplikowany system kanałów odprowadzał ścieki z miasta do Tybru, a następnie do morza. Mniejsze kanały prowadziły do jednego wielkiego kanału zbiorczego- Cloaca Maxima- biegnącego od Forum do Tybru i wpływającego do rzeki pod 5- metrowym łukiem Ponte Rotto. W dwa i pół tysiąca lat od czasu wybudowania jest on ciągle użytkowany! Mówiąc o architekturze starożytnego Rzymu warto także wspomnieć o urbanistyce.

43. Drogi rzymskie należą do jednych z ważniejszych osiągnięć inżynierskich Rzymu. Budowana przez Rzymian sieć umożliwiała łatwiejsze przemieszczanie legionów, ułatwiała handel i pozwalała na szybsze przekazywanie informacji za pomocą zorganizowanej wzdłuż dróg poczty państwowej (cursus publicus). Liczne odcinki rzymskich dróg przetrwały do dnia dzisiejszego.

45. Technika budowania dróg została przejęta od Etrusków i udoskonalona. W pierwszej kolejności niwelowano (wyrównywano) teren i wykonywano wykop. Wzdłuż drogi budowano rowy odwadniające, a sama droga miała wyprofilowane spadki umożliwiające odpływ wody z nawierzchni. W przypadku budowy dróg na terenach podmokłych układano stelaż z krzyżujących się drewnianych bali, a całość usztywniono wbitymi w ziemię palami.

46. Budowa dróg wiązała się z licznymi wyzwaniami inżynieryjnymi (mosty, pokonywanie pasm górskich), z którymi rzymscy budowniczowie radzili sobie w mistrzowski sposób. Konstrukcja dróg składała się z kilku warstw. W wykopie układano warstwę kamieni łączonych zaprawą. Na tak przygotowanej podbudowie, układano drugą warstwę mniejszych kamieni (tłucznia) też łączoną zaprawą, a na niej żwir z zaprawą. Na samym wierzchu droga była wyrównywana warstwą żwiru wymieszanego z piaskiem. Do budowy dróg używano zazwyczaj materiałów dostępnych w najbliższej okolicy. Zamiast zaprawy stosowano też popioły wulkaniczne. Dzięki tak rozwiniętej sieci dróg (Rzymianie wybudowali około 400 000 kilometrów dróg) imperium mogło poszczycić się najszybszą pocztą do czasu powstania kolei. Z resztą znane jest powiedzenie „Wszystkie drogi prowadzą do Rzymu.”

47. Malarstwo rzymskie

49. Malarstwo rzymskie to wytwór głównie warsztatów greckich. Malarstwo sztalugowe i tablicowe w okresie późnej republiki zostało wyparte przez malarstwo ścienne, na podstawie schematów kompozycyjnych podzielone na 4 style pompejańskie. Właśnie w Pompejach, mieście położonym u podnóża Wezuwiusza, malowidła ścienne zachowały się w bardzo dobrym stanie (za sprawą grubej warstwy popiołów wulkanicznych), z resztą jak i cały kompleks miejski

50. Pierwszy styl pompejański jest nazywany inkrustacyjnym i datuje się go na II w.p.n.e. Miał charakter dekoracyjny. Imitował okładzinę z barwnych marmurów. • Drugi styl, iluzjonistyczny, był o wiele bogatszy od poprzedniego. Sztucznie powiększał wnętrze przez malowanie pomieszczeń w amfiladzie lub pejzaży ujętych w ramy malowanej architektury. W kolorystyce dominowały barwy: biała, czerwona, żółta, zielona i fioletowa.