Tayyar KUZ Araştırma Geliştirme ve Proje Dairesi Başkan ı

1. Engelliler Politikası ve Uygulamanın İzlenme KapasitesiEngelli ve Yaşlı Hizmetleri Genel Müdürlüğü Tayyar KUZ Araştırma Geliştirme ve Proje Dairesi Başkan ı

2. Dünyada ve Türkiye’de Engelliler Politikasındaki Temel Değişimler

3. Son yıllardaki en büyük kazanım 07.07.2005 tarihinde yasalaşan 5378 sayılı Engelliler Kanunudur.

4. Özürlüler İdaresi Başkanlığı • www.ozida.gov.tr Özürlü ve Yaşlı Hizmetleri Genel Müdürlüğü Engelli ve Yaşlı Hizmetleri Genel Müdürlüğü www.eyh.gov.tr

5. Engellilerin Haklarına İlişkin Sözleşme • 30 Mart 2006 yılında Birleşmiş Milletler tarafından kabul edilen Sözleşme engellilik konusunda insan hakları bakış açısının işlerlik kazandığı ve bağlayıcı nitelikte ilk uluslararası temel belgedir. • Bir Paradigma Değişimi: • Yardım hukuk • nesnesi öznesi Sözleşme politikalara ve hizmetlere yön veren referans belgedir. Ülkemiz açısında onaylayarak taraf olduğu bu Sözleşme özürlülük alanındaki tüm çalışmaların dayanağını oluşturmaktadır. Ayrıca bir insan hakları sözleşmesi olması nedeniyle de Anayasanın 90. maddesine göre kanun hükmündedir.

6. Bu, dünya çapında engelliliğe yönelik anlayışta ve verilen tepkilerde büyük bir değişimi ifade etmektedir.

7. 2006 Engellilerin Haklarına İlişkin Birleşmiş Milletler Sözleşmesi • EHİS’yionaylayan devletler bir dizi genel yükümlülüğü de üstlenmiş olmaktadırlar. Bu yükümlülükler uyarınca Taraf Devletler: • gerekli mevzuatı çıkaracak ve ilgili idari tedbirleri alacaklardır; • doğrudan veya dolaylı olarak ayrımcılığa yol açan kanunları, teamülleri veya uygulamaları değiştirecek veya kaldıracaklardır; • engelliliği ilgili bütün politika ve programlara dahil edeceklerdir; • EHİS’yeuygun düşmeyen her türlü fiil ve uygulamadan kaçınacaklardır; • engelli bireylere yönelik (şahıs, kurum veya özel işletme tarafından) ayrımcılığa karşı bütün uygun tedbirleri alacaklardır.

8. Genel İlkeler (Madde 3) (a)Kendi seçimlerini yapma özgürlükleri ve bağımsızlıklarını da kapsayacak şekilde, kişilerin insanlık onuru ve bireysel özerkliklerine saygı gösterilmesi, (b)Ayrımcılık yapılmaması, (c)Engellilerin topluma tam ve etkin katılımlarının sağlanması, (d)Farklılıklara saygıgösterilmesi ve engellilerin insan çeşitliliğinin ve insanlığın bir parçası olarak kabul edilmesi, (e)Fırsat eşitliği, (f)Erişilebilirlik, (g)Kadın ve erkek eşitliği, (h)Engelli çocukların gelişim kapasitesine ve kendi kimliklerini koruyabilme haklarına saygı duyulması.

9. Çünkü… • Engelliliğe yönelik yanıtlar geçtiğimiz onyıllarda köklü bir değişim geçirmiştir.

10. Dünyada engelliliğinbirtrajediolduğunuvurgulayanyakşımlardanuzaklaşılmış, genelolarakdezavantajlıgruplarayaklaşımveengellilereyaklaşım modern paradigmalarüzerineinşaedilmeyebaşlanmıştır.

11. Eşitlik ön plana çıkmıştır.

12. Ayrımcılıklamücadele Toplumsalyaşama tam veetkinkatılım

13. Engelliliğin temsil ettiği çeşitlilik

14. Engelliliktanımımedikalanlayıştansosyalanlayışageçmiş, buengelliliğintanımınıdaetkilemişvegenişletmiş, sadece organ kaybınaindirgenen sakatlık/özürlülüktanımlarınafonksiyonelsınırlılıkvebaşkasınınyardımınagereksinimduymadurumuda kapsar hale gelmiş, kronikrahatsızlığın da tanımıniçerisine girmesiyleengellitanımıiçierisindekibireysayısıciddianlamdaartışgöstermiştir.

15. Bu isekronikrahatsızlıklarında özürtanımıiçerisinegirmesineyolaçmıştır. • Ortalamayaşambeklentisininartmasıileyaşlanmayabağlıyetersizliklernedeniileengellibireylerdünyadaki en büyükdezavantajlıgruplardanbirihalinegelmişitir.

16. Daha yüksek yaygınlık tahminleri • 1970--- %10 • 2010----%15 • Dünya Sağlık Araştırması (World HealthSurvey) 785 milyon (% 15.6) (15 yaş ve üstünde kişiler arasında engellilik ile yaşamak durumunda olan kişi sayısı) • Küresel Hastalık Yükü (Global Burden of Disease) çalışması 975 milyon (% 19.2) olarak tahmin etmektedir. • Dünya Sağlık Araştırması bu kişiler arasından 110 milyon kişinin (% 2.2) işlevlerini yerine getirme konusunda çok ciddi zorluklar yaşadığını tahmin etmektedir.

18. Vücut İşlevsellik, Aktivite ve Katılım, Çevresel ve Kişisel Faktörleri dikkate almamak mümkün müdür?

19. Genişleyen tanımlamanın sonucu… • Engelliliğin daha geniş bir anlayışla ele alınması engelli istatistikleri, program geliştirme ve uygulamadan- verilen hizmetlerin etkinliğinin değerlendirilmesine, izlemeye ve maliyet etkinliğinin ölçülmesine kadar tüm politika geliştirme alanlarında kilit rol oynamaya başlamıştır. • Geçerli ve güvenilir verilerden yoksun olan bir “politika” potansiyel olarak maliyetlidir ve tahminlere dayalı bir planlama kaynakların ve vaktin boşa harcanmasıdır.

20. Öte yandan, politika geliştirme sürecinde engellilere dair güvenilir olmayan ya da eksik verilerin varlığı ise bu alanda hiç veri olmamasından daha kötüdür. • Ulusal politika için ulusal engelli istatistiklerinin ve güvenilir engellilik veri tabanlarının neden gerekli olduğuna dair bazı özel nedenler şu şekildedir:

21. Neden Veriye İhtiyaç Duyuyoruz? • BM Engelli Hakları Sözleşmesi ve benzeri uluslararası standartlar, bu amaca yönelik programları izlemek ve değerlendirmek için oluşturulmuş veriler olmadan sadece iyi niyetli dileklerden ibarettir. • Aynı türden engele sahip olan bireyler arasında bile yaşanılan zorlukların değişkenlik göstermesi, bu alandaki bilgilerin engellere ilişkin durumu ortaya net bir şekilde ortaya koyulmasını gerektirmektedir.

22. Neden Veriye İhtiyaç Duyuyoruz? • Alandaki veriler engelli bireylerin daha geniş toplumsal ihtiyaçlarının belirlenmesi açısından gereklidir. • Örneğin istihdamda ve eğitimdeki veriler bizlere destek teknolojileri ve daha geniş kapsamlı politikaların/yasaların oluşturulması gerekliliğini gösterebilir.

23. Neden Veriye İhtiyaç Duyuyoruz? • Toplam nüfustaki engelli verileri engelli bireyler için ortaya konulan politikaların kalitesinin ve çıktılarının izlenmesi için gereklidir. Özel bir alan olarak, bu veriler engelli bireylerin ulaşım ve iletişim, dini ve toplumsal yaşamına katılım gibi, toplumsal hayatın tüm alanlarında katılımlarının en yüksek düzeye çıkartılması için faydalıdır.

24. Neden Veriye İhtiyaç Duyuyoruz? • Uluslararası karşılaştırılabilir veriler oluşturmak için önemlidir. • Son olarak, devlet kurumları tarafından belirlenen ve sunulan, tüm vatandaşlara nihai fayda sağlayacak hizmetlerde maliyet etkinliğinin en yüksek düzeye çıkartılması için gereklidir.

25. Konunun önemi nedeniyle, istatistik ve veri toplamaya ilişkin düzenleme, Sözleşme’de, 31. maddede yer almıştır.

26. 31. maddedeaçıkçaifadeedildiğiüzere, toplanacakveriveistatistiklerinSözleşme’ninuygulanmasıiçingereklipolitikalarilebupolitikalarınuygulamaaraçlarınıntespitinisağlayabileceknitelikteolmasıgerekmektedir. • Bu nedenle, istatistikveverilerin ‘ayrıştırılmış’ şekildetoplanmasıgereklidir.

27. Örneğin, okullaşamamışengelliçocuklarıncinsiyetleri, engeltürleri, şehirde mi, yoksakırsaldamıyaşadıkları, buçocuklarınokullaştırılmasıiçingereklitedbirlerinalınmasındayolgöstericiverilerolacaktır. Bu verilerhangitedbirlerinalınmasıgerektiğiniortayakoyacağıgibi, önceliklerinbelirlenmesini de kolaylaştıracaktır. Kısacasıveriler, TarafDevletlerinuygulamalarıaçısındandahaisabetlikararalmalarındayardımcıolacaktır.

28. İstatistikveveritoplanmasıbakımındanSözleşme’ninaçıkçavurgulamadığı, ancakbumaddedebelirtilenamacaulaşılabilmesiiçingereklibirhusus, istatistikveverilerinyatayvedikeyolarakkarşılaştırılabilirşekildetoplanmasıdır. Başkabirifadeileileistatistikveveriler, aynıdönemdeengellilerinhakveözgürlüklerinigüvencealtınaalanmevzuatınülkenin her yerindeaynışekildeuygulanıpuygulanmadığınıveyıllariçerisindeuygulamabakımından ne ölçüdeilerlemekaydedildiğiniortayakoyabilmelidir.

29. İstatistikveverilerengellilerinhakveözgürlüklerdenyararlanmabakımındankarşılaştıklarısorunlarınmevzuattanmıyoksaidareninuygulamalarındanmıkaynaklandığını da ortayakoymalıdır. • Zira, sorununvarlığınaişaretedenverilersorununkaynağınailişkinbirbilgiiçermiyorsa, çözümtedbirleriningeliştirilmesinekatkılarıyetersizolacaktır.

30. Sözleşme’ningüvencealtınaaldığıbirhakkısağlamakiçinalınantedbirlerinetkiliolupolmadığı, ne ölçüdeetkiliolduğuvenasıldahaetkili hale getirilebilecekleriancakbuşekildeölçülebilir. • Hangikonulardaistatistikveveritoplanmasıgerektiğikonusunagelince, bunlarınSözleşme’ningüvencealtınaaldığıtümhakveözgürlüklerikapsamasıgerektiğiaçıktır.

31. İstatistikveverilerözellikle ‘aşamalıolarakyerinegetirilecekhaklar’ bakımındanoldukçaönemlidirler. Bu türhaklarbakımındandevletinhaktanyararlanmayısürekliolarakiyileştirmeyükümlülüğüvardır. Bu iyileştirme hem niteliğe, hem de niceliğeilişkinolacaktır. Bu nedenle de, hem nitel, hem de nicelverilertoplanmalıdır. Eğitimhakkıbuçerçevedeörnekolarakverilebilir. İlköğretiminzorunluveücretsizolmasınarağmen, dünyanınhemenhiçbirülkesinde %100 okullaşmasağlanamamıştır. Engellibireylerinokullaştırılmasınayönelikolaraksürekliyenitedbirleralınacakvesürekliolarakistatistikveveritoplanacaktır. Bu istatistikveveriler en azındanaşağıdakileriiçermelidir:

32. İlköğretimçağındakitoplamengelliçocuksayısıileokulakayıtlıengelliçocuksayısını;İlköğretimçağındakitoplamengelliçocuksayısıileokulakayıtlıengelliçocuksayısını; • İlköğretimekayıtlıolmayanengelliçocuklarıncinsiyetlerini, engeltürlerini, şehir de mi kırsaldamıyaşadıklarını; • İlköğretimekayıtlı olanengelliöğrencilerdenkaçınınokuladevametmediğinivebununnedenlerini; • İlköğretimedevamedenöğrencilerdenkaçınınilköğretimdiplomasıalabildiğini; • İlköğretimdiplomasıalanengelliçocuklardankaçınınortaöğretimekatıldığını; katılmayanlarınnedenkatılmadıklarını.

33. HEDEF: İçermecitoplum • Sözleşme, engellilerintümkamusalalanlardanvekamuyasunulmuştümhizmetlerden (buradasadecekamuhizmetlerideğil, özelsektörtarafından da kamuyaaçıkolaraksunulantümhizmetlerkastedilmektedir) herkeslebirlikteyararlanmasınıöngörmeksuretiyle, uzunzamandırhükümsürenentegrasyonyaklaşımınınterkedildiğininaltınaçizmiştir.

34. Entegrasyonyaklaşımı, engellibireyintoplumauygunveyauyumlu hale getirilmesigereğiniifadeederken; içermecitoplumyaklaşımıengellibireyifarklılıklarıylakabuletmeyehazırolan, buamaçlatoplumsalyaşamınyürütüldüğüyerleriveyürütülüştarzınıengellibireyleri de kapsayacakşekildetasarlayanbiryaklaşımıifadeetmektedir.

35. Örneğin, eğitim alanında, farklı özellik ve gereksinimlere sahip olan özürlü bireylerin öğrenme gereksinimlerinin karşılanabilmesi için özel programlara, yöntem ve tekniklere, araç gereç ve uygun fiziksel düzenlemeleri içeren ortamlara ve insan kaynağına ihtiyaç duyduğu herkes tarafından bilinmektedir. Öğrenme ihtiyacının karşılanabilmesi, çağdaş eğitimin sağlanabilmesi için tüm bu düzenlemelerin yerine getirilmesi gerekmektedir.

36. Özel gereksinimleri olan engelli öğrencinin başvurduğu andan itibaren özel gereksinimleri? • Sağladığımız hizmetlere ilişkin ihtiyaçlarına yönelik istatistik tutuyormuyuz?

37. BirleşmişMilletlerinsanhaklarıdenetimmekanizmaları ‘aşamalıolarakyerinegetirilecekhaklar’ bakımındandevletlerinyükümlülükleriniyerinegetiripgetirmediklerininizlenmesikonusundaönemlibiraşamakaydetmişveçoğumekanizma ‘göstergeler’ geliştirmiştir. Bu göstergelersadeceuluslararasıdenetimbakımındandeğil, devletlerinözdenetimibakımından da son dereceönemlidir. BirleşmişMilletlersisteminietkilişekildekullanansiviltoplumörgütleri de göstergeleriyaygınolarakkullanmaktadır.

38. Sözleşmenin sağlayacağı somut kazanımlar • Özürlülük konusundaki politika ve uygulamaların Sözleşmede öngörülen bütüncül yaklaşımla yeniden gözden geçirilmesini ve var olan boşlukların tespit edilmesini sağlamıştır, • özürlülüğe ilişkin göstergelerin ve ayrıştırılmış verilerin eksikliğini göstermiş ve esasında bu izleme için göstergeler oluşturmanın ne kadar önemli olduğunu bir kez daha ortaya koymuştur, • özürlülüğe yönelik geleneksel bakış açısının kurumların politika ve uygulamalarında halen yaygın bakış açısı olduğunu ve bir dönüşüm çabasına ihtiyaç olduğunu göstermiştir.

39. Özetolarak, • Sözleşme, topyekûnbirtoplumsaldönüşümhedefleyen, bütüncülbiryolharitasıdır. Bu dönüşümünsağlanmasıiçinise; kamu, siviltoplumveinsanhaklarıkurumlarıbaştaolmaküzeretümtaraflarıngüçlübirişbirliğikurmasıolmazsaolmazdır. Engellilikkonusundakivizyonumuzunveulaşmayıhedeflediğimiznoktanınolmazsaolmazıtoplumsalfarkındalığınartırılması, zihinseldönüşümününsağlanmasıolması gerekmektedir.

40. Çünkü… • Engelliliğe yönelik yanıtlar geçtiğimiz onyıllarda köklü bir değişim geçirmiştir. • Çevresel zorlaştırıcıların ve ayrımcılığınengellilikteki rolü artık gayet iyi anlaşılmıştır.

41. ÜLKEMİZDE ENGELLİLİĞE İLİŞKİN VERİLER • Türkiye Özürlüler Araştırması (2002) • Ortopedik, görme, işitme, dil ve konuşma ile zihinsel özürlü olanların oranı 2,58 (1.950.000) iken süreğen hastalığa sahip olanların oranı 9,70dir.(7.300.000) 2012

42. Nüfus Konut Araştırması (2011)