Murad Nəsibov Yeni Təhsil Təşəbbüsü

1. Məktəb İdarəçİlİyİndə İcma İştirakçIlIğI vasİtəsİ İlə Təhsİlİn Keyfİyyətİnİn YaxşIlaşdIrIlmasI: TəhsİlİN Əksmərkəzləşməsİ olmadan mümkündürmü? Murad Nəsibov Yeni Təhsil Təşəbbüsü

2. İçindəkilər • Problemin Qoyuluşu və Tədqiqatın MəqsədiTədqiqat mövzusu • Nəzəriyyə • İçma iştirakçılığı nədir? • Təhsilin əksmərkəzləşməsi • İcma İştirakçılığı və Təhsilin Əksmərkəzləşməsi arasında əlaqə • İcma İştirakçılığı və Təhsilin Əksmərkəzləşməsi İcma və Ümumi inkişaf aspektindən • Əksmərkəzləşmə baxımından mövcud vəziyyət • İcma İştirakçılığı baxımından mövcud vəziyyət • Qrup Müzakirələrinin nəticələri • Məktəb idarəçiliyində iştiraka icmanın münasibəti • Məktəb idarəçiliyində icmanın iştirak imkanları • İcma məktəb idarəçiliyində iştirakı necə görür

3. Problemin Qoyuluşu və Tədqiqatın MəqsədiTədqiqat mövzusu Problemin qoyuluşu: • Təhsil xidməti verənlə alan arasında hesabatlılığın çatışmaması, icma iştirakçılığının çatışmaması və ya təhsil xidməti alanının təhsil xidməti verən üzərində təsirinin az olması və ya heç olmaması Nəticəsi: • Təhsilin keyfiyyətinin aşağı düşməsi • Həssas təbəqədən olan insanların daha çox zərər çəkməsi • Təhsilin sisteminin yüksək dərəcədə mərkəzləşməsi, bütün qərarların mərkəzdə verilməsi Nəticəsi: Səmərəsiz və ehtiyaclara cavab verməyən təhsil idarəetməsi Tədqiqatın məqsədi: • Bu sahədə yeni bir tədqiqat cığırı açmaq • İslahatların başlanmasına töhvə vermək • Məsələni qərarvermə mərkəzinin və vətəndaş cəmiyyətinin gündəliyinə çıxartmaq, Tədqiqatın mövzusu • Azərbaycanda kənd yerlərində icmanın məktəb idarəçiliyində iştirakçılığının artırılması və rəy nəzarət mexanizminin qurulması yolunda mövcud və ya çıxa biləcək əngəllər və imkanlar

4. 1. İcma İştirakçılığı Nədir? Dünya Bankı(2000) icma iştirakçılığını belə təsvir edir: “Maraqlı tərəflərin onlara təsir edən inkişaf təşəbbüsləri, qərarlar və resurslar üzərində idarəyə və təsirə malik olduğunu proses” Bu tədqiqatda isə İcma iştirakçılığı aşağıdakıları əhatə edir: • Valideyin və şagirdlərin, icma üzvlərinin rəy nəzarət mexanizmi vasitəsi ilə dolayısı yolla məktəbin idarə edilməsində iştirakı • Valideyin və şagirdlərin, icma üzvlərinin yaradılmış və hamılıqla qəbul edilmiş yerli mexanizmlər və qaydalar vasitəsi ilə strateji və gündəlik qərarların verilməsində birbaşa iştirakı. Bura ianələrin verilməsi də daxildir.

5. İcma İştirakçılığı Nədir? Təhsildə icma iştirakçılığı aşağıdakı şərtləri yaratmaqla təhsilin keyfiyyətinin yaxşılaması üçün istifadə edilən ən yaxşı təcrübə olaraq ortaya çıxmaqdadır: • Yerli ehtiyaclara cavab vermək qabliyyətinə/çevikliyinə malik məktəb idarəetmə sistemi/təhsil xidməti (başqa sözlə, məsuliyyətli yerli idarəetmə, icmadan gələn islahatlar) • Məktəb idarəçiliyində/təhsil xidmətində hesabatlılığın və şəffaflığın yüksəlməsi • İcma mülkiyyəti hissinin və ianə vermək istəyinin inkişafı Yuxarıda qeyd olunanlardan da aydın olduğu kimi icma iştirakçılığı üçün yerli səviyyədə qərarverə səlahiyyətlərinin mövcud olması vacib edir. Bu səbəbdən də, təhsilin əksmərkəzləşməsi bu tədqiqatın nəzəri çərçivəsini təşkil edir.

6. Təhsilin Əksmərkəzləşməsi • Məqsəd təhsilinin keyfiyyətinin yaxşılaşdırılmasıdır. Sual: Təhsilin sisteminin əksmərkəzləşməsi necə təhsilin keyfiyyətinin artırılmasna gətirib çıxardır? Cavab: Yerli məktəbə yaxın olan qərar vermə daha uğurla kurrikulumu yerli quruluşa - ehtiyac və imkanlara uyğunlaşdıracaq, daha yüksək sahiblənmə hissi yaradacaq, şagir və müəllimlərin motivasiyasını artıracaq, valideyin iştirakını təşviq edəcək, icmanın maddi dəstək olma istəyini artıracaq.

7. Siyasətçilər üçün əsas sual: Hansı məsələlər əksmərkəzləşməlidir? • İşin Ötürülməsi - ənənəvi olaraq, səlahiyyətin deyil, tapşırıqların və işlərinin , təşkilat daxilində digər qurumlara ötürülməsinə deyilir. • Səlahiyyətin ötürülməsi – qərarvermə səlahiyyətinin təşkilat daxilində ierarxik şəkildə yuxarıdan aşağıya doğru ötürülməsi. Bununla belə, bu səlahiyyət səlahiyyəti ötürən ierarxik pillədə yüksəkdə duran qurumun qərarı ilə geri alına bilər. • Səlahiyyətin təhvil verilməsi – müstəqil və ya ilkin icazəni almadan qərarvermə səlahiyyətinin digər bir quruma ötürülməsi

8. Əgər... • Əgər mühüm qərarlar yerli səviyyədə verilmirsə, valideyinlərin və yerli icma üzvlərinin məktəb idarəçiliyində iştirakı təhsilin keyfiyyətində əhəmiyyətli dəyişikliklərə gətirib çıxarda bilməz. Başqa sözlə, icmanın məktəb idarəçiliyində iştirakı valideyinlər və digər icma üzvləri üçün mənalı olmalıdır. Onlar mühüm qərarların verilməsində iştirak etməzlərsə, məktəb idarəçiliyində iştirak həvəsi azala bilər. • Əgər məktəb idarəçiliyində ciddi icma iştirakçılığı yoxdursa, təhsilin keyfiyyətinin yaxşılamasına çətin ki, nail olmaq mümkün olsun. Çünki, icma iştirakçılığı olmayan bütün cəhdlər təhsilin keyfiyyətinin yaxşılaşması üçün vacib olan xüsusiyyətlərə (yerli ehtiyaclara cavab vermə - məsuliyyətlilik, hesabatlılıq, şəffəaflıq, icma mülkiyyətçiliyi hissinin və icmanın töhvə vermə mədəniyyətinin inkişafı) cavab verə bilmir.

9. İcma və Ümumi inkişaf aspektindən • İcmanın məktəb idarəçiliyində iştirak etmək üçün kifayət qədər vaxt, enerji və resurs sərf etmək istəyi və ya edə bilməsi • İcma ondan nə gözlənildiyini və gözlənilən işin nə ilə nəticələnə biləcəyini haqqında çox az biliyə malik olur. Uzun mərkəzləşdirilmiş hakimiyyət tarixi olan xalqlarda icma iştirakçılığı baxımında təcrübənin və məlumatlılığın olmaması • Məktəb idarəçiliyində iştirak üçün icmanın kifayət qədər vaxt, enerji və resurs sərf etmək məsələsi ölkənin ümumi inkişafı və yerli səviyyədə göstərilən əsas sosial xidmətlərin keyfiyyətindən də asılıdır. Bunlar məktəb idarəçiliyində icma iştirakçılığının ətraf mühitini təşkil edir və icma iştirakçılığının təsirliliyini müəyyənləşdirir. Başqa sözlə, məktəb idarəçiliyində icma iştirakçılığı ailə xidmətlərinin genişlənməsi, rifah dövlətinin xidmət miqiyasıvə sosial yönümlü kapital qoyuluşu və demokratikləşmə ilə yanaşı gedir. • Təhsilin keyfiyyətini yüksəltməklə yanaşı icma iştirakçılığı güc münasibətlərinin dəyişməsi ilə də nəticələnə bilər: ənənəvi olaraq təsirli olan qruplardan: müəllimlərdən, icra hakimiyyətlərindən alaraq valideyin şuralarına, bələdiyyələrə ötürür.

10. 2. (Əks)Mərkəzləşmə baxımından mövcud vəziyyət • Yüksək mərkəzləşdirilmiş sovet sistemi • Yüksən Mərkəzləşdirilmiş Təhsilin maliyyələşdirilməsi və idarəolunması sistemi • Bütün strateji, öyrənmə, kurrikulum, pedoqoji və idarəetmə əlaqəli məsələləri nazirlik səviyyəsində verilir yerli rayon təhsil şöbələri isə icra edir. Bu qərarların əsaslandığı, ehtiyacların araşdırılması və prioritetləşdirilməsini göstərən ictimai əlçatan sənədlər/tədqiqatlar yoxdur • Milli səviyyətə təhsil sahəsində qərarvermə prosesində ictimai iştirakın olmaması və ya zəif olması • Rayon təhsil şöbələrinin öyrənmənin, kurrikulumun və mühüm idarəetmə məsələlərində və ya mərkəzdə verilmiş qərarların eyrli ehtiyac və xüsusiyyətlərə uyğunlaşdırılmasıda müstəqil qərarvermə səlahiyyətlərinin olmaması. • Bir sözlə, “yuxarıda-aşağıya” və “hər kəsüçün eyni” yanaşması

11. İcma iştirakçılığı baxımından mövcud vəziyyət • Məktəb və Sinif Valideyin Komitələr • Valideyin Komitəsinin vəzifələri • Valideyin Komitəsinin İcbari Təhsil Fondunun bölüşdürülməsin və Məktəbin Pedoqoji Şurasında İştirakı • Valideyin Komitələri yoxdur və ya çox az səlahiyyətə sahibdir. Valideyinlərin məktəb idarəçiliyində iştirakı adətən aşağıdakı formada olur: • Şagirdin göstərdiyi performans zəifdirsə və ya xüsusi bir hal baş veribsə, fərdi olaraq valideyinlər məktəbə çağırılır. • İldə iki dəfə rübün sonunda valideyin iclası keçirilir. • Görüşlərdə müzakirə edilən məsələlər adətən şagirdlərin göstərdiyi nəticələr, təlim-tərbiyə məsələləri, xüsusi bir məqsədlə fond yaradılması, valideyinlərdən pul toplanılması. Məktəb İdarəçiliyi məsələləri bu görüşlərdə müzakirə edilmir. Valideyinlərdən məktəb idarəçiliyi ilə bağlı rəy verməkləri gözlənilmir. Ənənəvi olaraq məktəb idarəçiliyi müəllimlərin, məkətib təktərəfli işi kimi qəbul edilir.

12. Qrup Müzakirələr: İcma iştirakçılığı önündə hansı əngəllər və imkanlar olduğu düşünülür? Məktəb İdarəçiliyində icmanın iştirakçılığına münasibət • Vacibiyyət • Valideyinlər müəllimlərlə sıx əlaqə qurmaqda maraqlı deyillər Çünki çox zaman maliyyə cəhətdən məktəbə dəstək olmaqları istənilir. • Bəzi valideyinlər düşünürlər ki onların məktəb idarəçiliyin iştirak üçün kifayət qədər bilik və bacarıqları yoxdur. • Çox zaman kiçik icmalarında müəllimlər vəvalideyinlər arasında qonşuluq və ya qohumluq münasibətləri olur. Bu, valideyinlərin məktəb idarəçiliynə qarışmasına və öz rəyini bildirməsinə maneə yaradır. • İnsanlar həm də icmada aktiv olmaq istəmirlər. Əks halda “yüksək dövlət orqanları”na çağırılacaqlarında qorxurlar. • Yerli mədəniyyətdə mövcud olan stereotiplər qadınların iştirakçılığına məhdudiyyətlər yaradır. Bəzən kişilər qadınların məktəbə getməklərinə və məktəb idarəçiliyi ilə maraqlanmaqlarına müsbət baxmırlar. Bəzən qadın müəllimlər kişi valideyinlərlə açıq ünsiyyət qura bilmirlər. • Müəllimlər məktəb idarəçiliyində icma iştirakçılığına kifayət açıq deyillər. • Bəzi kişi və qadın valideyinlər təhsil sisteminə inamlarını itirdiklərini bildirirlər. • Uşaqların təhsillə bağlı məsələlərində, ümumiyyətlə,qadınlar daha çox məşğul olurlar. Bu, cəmiyyətdə və ailədə kişi və qadınlar arasında iş bölgüsü ilə bağlıdır. Həm də, hesab edilir ki, qadınların bu işlə məşğul olmaq üçün kifayət qədər vaxtı vardır.

13. Qrup Müzakirələr: İcma iştirakçılığı önündə hansı əngəllər və imkanlar olduğu düşünülür? Məktəb idarəçiliyində icmanın iştirak imkanları Vaxt məhdudiyyəti Qadınlar kişilərdən daha çox uşaqların təhsil məsələlərinə vaxt ayırırlar. Qadınlar gün ərzində 1-2 saat, kişilər isə 30 dəqiqə Ortalama hesabla kişilər ayda bir dəfə müəllimlərlə əlaqə saxlayırlar, qadınlar isə 2-3 dəfə Qadınlar həftə ərzində1-2 saat məktəb idarəçiliyi məsələləri üçün vaxt ayıra biləcəklərini deyirlər. İşləyən qadınlarda isə bu vaxt daha da məhduddur. Bununla belə qeyd edilir ki, məktəb idarəçiliyində icma iştirakçılığının təsirli olduğu görülərsə, daha çox vaxt ayıra bilərlər. Hökumət tərəfindən icma iştirakçılığı üçün dəstəyi rolların rəsmi bölünməsi və rəhbər kitabçanın hazırlanmasında görürlər

14. Qrup Müzakirələr: İcma iştirakçılığı önündə hansı əngəllər və imkanlar olduğu düşünülür? • İcma məktəb idarəçiliyində öz iştirakını necə görür • Dərslərdə iştirak – dərs prosesinin izlənilməsi, öncədən xəbər vermədən məktəbə səfərlər • Müxtəlif təşəbbüslər üçün vəsait toplanılması • Fəal valideyinlər və müəllimlər arasında təhsilin keyfiyyəti və məktəb idarəçiliyi məsələləri ətrafında müzakirələrn təşkil olunması. • Tərəflər arasında səlahiyyətlərin dəqiq bölüşdürülməsi və hər kəsin digərlərinin səlahiyyətlərini dəqiq bilməsi • Müəllimlər peşəkar kurslar keçsinlər və hər il valideyinlər məktəbdən müəllimlərin sertifikatlarını tələb etsinlər • Valideylərin fərdi iştirakdan çəkinirlər. • Valideyinlər Valideyin Komitələrinin birləşməsini və bir mərkəzdən idarə olunmasını istəyirlər. • Valideyinlər məsuliyyətlərinin çox olduqlaırnı düşünürlər, bunun azaldılması üçün Təhsil Nazirliyinin və Rayon Təhsil Şöbəsinin mütəmadi nəzarətinin vacib olduğunu düşünürlər. Valideyinlərə mütəmadi olaraq məktəb məlumat verilməsinin, Şagird Birliklərinin yaradılmasının və onların da məktəb idarəçiliyində iştirakının vacib olduğunu düşünürlər.

15. Nəticə Bütövlükdə dəyərləndirildikdə bu tədqiqatın nəticələri aşağıdakı siyasi praktiki dəyişiklikləri təklif edir: • Uzun müddətdə, təhsil sistemi əksmərkəzləşməlidir. Siyasi qərarvermə mərkəzləri üçün isə əsas sual hansı məsələlərin əksmərkəzləşməsidir. Bu məsələ ilə bağlı verilən bütün qərarlar tədqiqatlara, empirik sübutlara əsaslanmalıdır. Təhsilin əks mərkəzləşməsi ailə xidmətlərinin genişlənməsi, yerli özünüidarəetmənin gücləndirilməsi və demokratikləşmə ilə paralel getməlidir. • Qısa müddətdə, məktəb idarəçiliyində icma iştirakçılığı artırılmaslıdır. Buna nail olmaq üçün birinci Valideyin Birlikləri haqqda nümunəvi əsasnamə dəyişdirilməli, onların elə artırılmalıdır, valideyinlərə mənalı və təsirli iştirak üçün imkanlar yaradılmalı, onlar həvəsləndirilməldir. • Bütün bu işlər milli və yerli səviyyədə məlumalılığın artırılmaslı kampaniyaları, müəllimlər, şagirdlər, valideyinlər və yerli rayon təhsil şöbələri üçün təlimlər ilə müşayət olunmalıdır. • İslahatlar vətəndaş cəmiyyəti qurumları ilə əməkdaşlıq etməklə aparılmalı, onların təcrübəsində istifadə olunmalıdır.

16. Təşəkkürlər Bərdədə Hədəf Qrup Müzakirələrini keçirdiyi üçün Günel Mehdiyeva, Gülər Fətəliyev, Mətin Axundlu və Ülviyyə Babsoya Təşəkkürlər.