II. Sociaalagogische interventies

II. Sociaalagogische interventies • Interventiepatronen • Typologieën van interventiepatronen - Welzijnswerk in patronen (Brede Kristensen) - Hulpverleningsmodellen (Houweling-Meijers & Visser) - Culturen van educatie (Walter Leirman) • Een concept van welzijnswerk

Interventiepatronen • Sociaalagogische interventies zijn, als vorm van sociaal handelen, onderhevig aan « toenemende vanzelfsprekendheid » - tegelijk « toenemende consistentie » • Toenemende vanzelfsprekendheid : cf cognitieve dissonantietheorie van Festinger : om eigen meningen en houdingen te evalueren neigen menen ertoe die meningen en houdingen eerst zoveel mogelijk aan te passen aan die medemensen met wie zij zich willen vergelijken en dissonantie te vermijden

Interventiepatronen • Toenemende vanzelfsprekendheid  toenemende consistentie - cf Thomastheorema : if men define situations as real, they are real in their consequences  mensen worden in de loop van de tijd gesterkt in hun definitie van de situatie, omdat zij zich gedragen overeenkomstig hun eerste perceptie van de situatie

Interventiepatronen - cf Berger & Luckman : geïnstitutionaliseerde vormen van sociaal gedrag vormen een « bewustzijnsveld » waarbinnen de mensen de wereld zien en interpreteren • Cf Giddens : handelen zonder context bestaat niet; handelen maakt deel uit van een « continuous flow » van verweven handelingen van vele mensen samen

Interventiepatronen • « vanzelfsprekendheid » sociaal handelen  vorming van patronen in handelen en in attitudes en denkbeelden die met dit handelen samenhangen • Patronen fungeren als een « collectief geheugen » waarvan mensen sterke invloed ondergaan, en dat zij tegelijk, samen met anderen, kritisch kunnen beïnvloeden

Voorwaarden voor patroonvorming • nieuwe patronen ontstaan wanneer oude patronen niet langer voldoen voor de tegemoetkoming aan sociale problemen, of contraproductief blijken te werken cf bijv ontstaan « social case work » als antwoord op onsystematischliefdadigheidswerk

Voorwaarden voor patroonvorming • nieuwe patronen moeten tot op zekere hoogte harmoniëren met de « bedrijfscultuur » binnen een bepaalde sector cf welzijnswerk is een vorm van maatschappelijke dienstverlening; op de « markt » geïnspireerde vormen van handelen kunnen slechts tot op zekere hoogte ingang vinden

Voorwaarden voor patroonvorming • Nieuwe patronen ontstaan slechts wanneer er een « resonansgroep » aanwezig is met leden die ieder op hun beurt participeren in voor die sector relevante netwerken. Een resonansgroep is bijv. een professioneel samenwerkingsverband, een opleiding, een redactieraad van een vaktijdschrift… cf bijv. de impact van de opleidingen maatschappelijk werk op de introductie van het opbouwwerk in Vlaanderen

Voorwaarden voor patroonvorming • Nieuwe patronen moeten een cultureel draagvlak hebben om ingang te krijgen cf bijv. aandacht voor een meer slachtoffergerichte benadering in de benadering van delictgebonden probleemsituaties dreigt, in een op repressie gerichte context, uit te monden in verlagende tolerantiegrenzen tav de dader ipv te leiden naar een meer humane aanpak van sociale problemen  nood aan een globale analyse

Voorwaarden voor patroonvorming • Nieuwe patronen moeten structurele impact hebben om ingang te krijgen cf bijv netwerkontwikkeling tussen welzijnsvoorzieningen wordt maar mogelijk in de mate dat deze voorzieningen er een « meerwaarde » in zien voor de eigen werking, bijv naar profilering, effectiviteit …

Voorwaarden voor patroonvorming • Nieuwe patronen ontstaan als een combinatie van drie componenten : - ideële component : opvatting over de sociale werkelijkheid en studie ervan, cf. perspectieven sociale problemen - handelingscomponent : de wijze waarop mensen de brug proberen maken tussen werkelijkheid en wenselijkheid - motivationele component : de houding van waaruit het handelen vorm gegeven wordt

Interventiepatroon • = uitkristallisering van ideeën, houdingen en handelingen tot een relatief stabiel en duurzaam verband • Kenmerkend : - vanzelfsprekendheid (cfr supra) - onbepaaldheid - begrensdheid

Interventiepatronen • Onbepaaldheid : bewustwording van een bepaald patroon maakt doorbreken ervan mogelijk  « vanzelfsprekendheid » is onbepaald • Begrensdheid : sociaal handelen is begrensd door de met het object van handelen verbonden kennis, houding, verwachting en betrokkenheid  « vanzelfsprekendheid » is verbonden met de context waarbinnen gehandeld wordt (cfr. Giddens)

Welzijnswerk in patronen (Brede Kristensen) • 5 patronen, onderscheiden naar ideële, handelings-en houdingencomponent • Patroon van de markt handelen = sociale ruil  vanuit eigen belang • Patroon van de waarden  handelen = waardenexpressie  vanuit zinverlening • Patroon van de orde  handelen = handhaven bestaande orde  vanuit zekerheid • Patroon van de techniek handelen = doelrationaliteit  vanuit maakbaarheid • Patroon van de ontmoeting  handelen = participatie  vanuit dialoog

Ontwikkeling patronen • Ontwikkeling patronen welzijnswerk in relatie tot historisch-maatschappelijke context  verzorgingsstaat : - kerkelijke liefdadigheid instrumentele benadering welzijnsinterventies  patroon markt - socialistische solidariteitsgedachte  « planning for freedom »  patroon van de techniek - sociaal-liberale stroming (Keynes, Beveridge) beperkte overheidsinterventie  patroon van de orde

Ontwikkeling patronen • kritisch-emancipatorische benaderingen (cf westerse emancipatiebewegingen; bevrijdingsbewegingen in derde wereld)  patroon van de waarden • « nieuwe sociale kwestie », erkenning waardenpluralisme  patroon van de ontmoeting • Patronen niet zonder meer tegengesteld en ook niet zonder meer combineerbaar •  Welzijnswerk = « kristalpatroon »

Patroon van de markt • Uitgangspunt : menselijk gedrag = uitkomst van kosten-batensom. cf feodale notie « sociale bescherming » : bescherming in ruil voor afhankelijkheid cf caritas : zorg in functie van eigen zieleheil cf formeel democratisch denken : « utilitaire burgerschapsopvatting » : gelijke kansen op basis van prestatie

Patroon van de markt • Mensbeeld : burgerlijk-individualistisch: • ieder individu is zelf verantwoordelijk voor zijn eigen welzijn • De vrije markt reguleert vraag en aanbod • Moraal hoort bij het individu; gezamelijke moraal wordt via stemgedrag tot uitdrukking gebracht • Behoeftebepaling : extern, op basis van maatschappelijke concensus

Patroon van de markt • Opvatting over welzijnswerk : • overheid kan nooit weten wat mensen willen en moet zich zo weinig mogelijk inlaten met zorginterventies; • Overheidszorg beperkt tot minimum; welzijnswerk is in essentie particulier initiatief (cf. particuliere initiatieven kunnen zich een plaats verwerven op de markt als de behoefte hieraan blijkt); • Cliënt is een « consument » van dienstverlening die kennis heeft van de baten, maar niet altijd voldoende oog heeft voor de kosten  pleidooi voor direct(er) verband tussen « gebruiken » en « betalen »

Patroon van de markt • Cliënt is een « consument » van dienstverlening die kennis heeft van de baten, maar niet altijd voldoende oog heeft voor de kosten  pleidooi voor direct(er) verband tussen « gebruiken » en « betalen » • Patroon van de markt is weinig vreemd aan het welzijnswerk, doch heeft weinig rechtstreekse impact op agogische theorievorming, cf marktpatroon kent geen criterium tot onderscheid in « behoeften »  « markt » als « probleemdefinieerder »

Patroon van de markt • Impact : • termen : « welzijnsproduct », « gebruiker », « markt », modellen « kwaliteitszorg »… • Nieuwe ontwikkelingen, bijv. « cliëntgebonden budget », grotere nadruk inzet welzijnswerk in relatie tot arbeidsmarktkwalificatie… • Discussie « kerntaken » overheid (cf « residual welfare state » Titmuss) • weinig rechtstreekse impact op agogische theorievorming, cf marktpatroon kent geen criterium tot onderscheid in « behoeften »  « markt » als « probleemdefinieerder »

Patroon van de markt • Kritieken: • Sociaal handelen is complexer dan ruilbegrip suggereert – cfr. diversiteit sociaal handelen • Beleidsafstemming op geformuleerde behoeften houdt geen rekening met contextgebondenheid van die behoeften, cf bijv. Vervreemdingsmechanismen (consumptie als copingstrategie) • Reductionistisch mensbeeld, waarbij « waarde » herleid wordt tot wat past binnen een model van « vraag » en « aanbod »

Patroon van de techniek • Uitgangspunt : Handelen = doelrationeel handelen. Zin van het handelen ligt in de functionaliteit ervan. • Verbeteren van handelen houdt in : • dat men zich bewust is van de effecten van het handelen • dat het arsenaal van mogelijk inzetbare middelen uitbreidt • dat op een doordachte wijze gehandeld wordt • dat, voorafgaand aan het handelen, concrete doelen vooropgesteld worden

Patroon van de techniek • Mensbeeld : « homo faber » : de mens die zich van de mogelijkheden voorziet om zijn omgeving te veranderen • Cf « maakbare samenleving » • Cf nadruk op ontwikkeling professionaliteit, en op de wetenschappelijkheid van professionele kennis • « kennis is macht » : ontwikkeling van wetenschappelijke kennis, waarin mensen opgeleid worden, die toepasbaar gemaakt wordt en gericht is op beheersing

Patroon van de techniek • Behoeftebepaling :extern, op basis van observatie en analyse • Opvatting over welzijnswerk: • functionele en planmatige inzet in probleemsituaties, waardoor nieuwe meer wenselijke situaties ontstaan • Plan heeft een integrerende functie, waardoor de professional zich kan oriënteren op de eigen deskundigheid

Patroon van de techniek • Impact : • Nadruk op beheersbaarheid sociale problemen: effectiviteit en efficiëntie, organisatievraagstukken … • Professionele deskundigheid geeft zekerheid • Grote aandacht ontwikkeling methodes en interventiestrategieën • « protoprofessionalisering » : • Hooggespannen verwachtingen tov professionele inbreng • Overname van aan professional ontleende termen en gedrag

Patroon van de techniek • Impact op agogische theorievorming • Cf « planned change benaderingen » • Cf Van Beugen, « Sociale technologie », Assen, Van Gorcum, 1972 • Cf ontwikkeling « planningsdenken » (bijv. concept « strategische planning ») • Cf metodiekontwikkeling (bijv. « probleemprojectmethode)

Patroon van de techniek • Kritieken : • Uitgangspunt « kennis is macht » wordt als neutraal voorgesteld; het gaat evenwel niet om kennis is macht maar om kennis als attribuut van macht (cf ontwikkeling professionele subculturen, vertechnisering sociaal handelen …) • Niet-dialogisch en reductionistisch karakter instrumentele denken

Patroon van de orde • Uitgangspunt : bewerkstelligen « sociale orde »  aanpassing individu aan de groep • raakt het hart van de agogische discussie, nl. relatie tussen individu en gemeenschap • Discussiethema’s : aanpassing vs verandering; individuele gezondheid vs maatschappelijk belang, normconformiteit vs afwijkend gedrag…  cfr. « beheersing en emancipatie »

Patroon van de orde • Gebaseerd op een concensusdenken • Aanname dat er eensgezindheid is over sociale doeleinden, waarden en normen en hun interpretatie • Aanname dat er eensgezindheid is over de manier waarop conflicten opgelost moeten worden • « afwijkend » gedrag wordt vanuit de dominante benadering geïnterpreteerd en getolereerd in de mate dat zij de dominante benadering niet bedreigen • Conflicten vormen een bedreiging : ze moeten opgelost of onzichtbaar gemaakt worden, zodat hun schadelijke werking teloor gaat.

Patroon van de orde • Kernbegrip = « sociale integratie » begrepen als « normconformiteit » • Normconformiteit geeft zekerheid, cfr. traditioneel sociaal handelen • Individueel belang valt samen met/is ondergeschikt aan maatschappelijk belang • Functionele benadering • Gerichtheid agogische interventie op individu als « agogisch project »

Patroon van de orde • Benadering individu als « agogisch project »  norm als onderdeel van het « sociaal contract », de « conscience collectieve »  spiegelbegrip sociale integratie = sociale uitsluiting  wisselende inzet pedagogische en strafrechtelijke interventies  nadruk op preventie

Patroon van de orde • Mensbeeld : individu herleid tot zijn functie voor ontwikkeling samenleving (reductionistisch denken) • Behoeftebepaling : extern, op basis van analyse « risicofactoren » die solidariteit kunnen verstoren • Opvatting over welzijnswerk : instrumentele inzet in realisatie samenlevingsmodel

Patroon van de orde • Instrumentele inzet welzijnswerk  integratie diversiteit doelgroepen, bijv. werklozen, migranten…  ondersteuning « maatschappelijk middenveld » als integrerende factor cfr. « gemeenschapszin », « burgerschapsvorming…  « aanbodsgestuurd » aanbod  integratie welzijnswerk in doelstellingenkaders die het vigerende beleid ondersteunen

Patroon van de orde • Impact : centrale discussies agogische theorievorming • « Hulp en recht debat » • Cfr. Wisselende inzet agogische en strafrechtelijke interventies • Cfr. Discussie vrijwillige en gedwongen hulpverlening. • « Beheersing » en « emancipatie » • Cfr. Bijv. Milikowski : « Lof der onaangepastheid » • Cfr. « dubbelkarakter » welzijnswerk

Patroon van de orde • Kritieken : • Houdt geen rekening met dialectiek tussen orde en wanorde : teveel nadruk op orde blokkeert zowel persoonlijke als maatschappelijke ontwikkeling • Bevestigt en bestendigt marginaliseringsprocessen : sociale uitsluiting als spiegelbegrip van sociale integratie

Patroon van de orde • Welzijnswerk heeft altijd te maken met mensen die op gespannen voet staan met de sociale orde • Cfr. « afwijkend gedrag » • Cfr. « emancipatiebewegingen » • Cfr. Actuele ontwikkelingen naar « postmoderniteit »  betekenis « diaspora » (Kitaj,1989)

« Diaspora » • « Disaspora is de situatie waarin de ontheemde mens zich bevindt. Het geeft de situatie aan waarin de mens verkeert die zich van het postmoderne bewust is zonder postmodern te zijn. Hij bewandelt vele wegen, maar hij weet dat ze niet naar Jeruzalem leiden. Als mensen hun enthousiasme de vrije teugel laten, wordt hij voorzichtig. Als zij onverschillig zijn, wordt hij waakzaam. Als zij zeggen ergens heilig van overtuigdte zijn, dringen zich twijfels aan hem op. Als zij beweren helemaal op hun plaats te zijn, voelt hij zich een vreemdeling. Wanneer zij een gesprek met andersdenkenden opgeven worden zij of zelfgenoegzaam en gaan zj zich thuis voelen in hun eigen wereld, of zij worden nihilistisch, zonder hoop. De disasporist geeft het gesprek en de hoop niet op ».

Patroon van de waarden • Uitgangspunt : sociaal handelen is per definitie « zinvol handelen »  opdracht dit handelen « duidend te verstaan ». cfr. Camus : « le seul problème philosophique est le suicide » cfr. Oakeshott : « to maintain is to change towards an ideal »

Patroon van de waarden • Waarden = algemene opvattingen binnen een samenleving over wat goed, juist en daarom nastrevenswaardig is • rechtvaardigheid, tolerantie, menselijke waardigheid… • Is onze cultuur waardevol • Mollenhauer : « Vergeten samenhang. Over opvoeding en cultuur »

Patroon van de waarden  Sociaal handelen = culturele activiteit (cf Freire « culturele actie »  concretisering waarden - via deelname in symboolproductie, bijv. kunst, cultureel werk…, - via deelname in activiteiten van maatschappelijke dienstverlening, bijv. hulpverlening, onderwijs… cfr via aanbod wordt relatie met betrokkenen bepaald, of m.a.w. komt waardenoriëntatie tot uitdrukking

Patroon van de waarden • Mensbeeld : mens = zinzoeker; handelen = veranderen, zinvol omgaan met je omgeving (cfr. « cultiveren ») • Betekenis handelen ligt in handelen zelf (geen functionele, doch substantiële rationaliteit) • Behoeftebepaling : behoefte wordt zichtbaar in het handelen (cfr. Handelen is waardenexpressie)

Patroon van de waarden • Opvatting over welzijnswerk : betekenis welzijnswerk ligt in welzijnswerk zelf • Autonome ipv instrumentele positiebepaling welzijnswerk • « waardenoverdracht » (cfr. levensbeschouwelijke discussie ) versus « waardenexpressie » • Waardenexpressie : cfr. O. Warmenhoven (1973), « grondhouding van de agoog »

« Grondhouding agoog »Warmenhoven, « Prolegomena tot de andragologische propaedeuse », Groningen, 1973 « Wat kan de andragoog als andragoog bedoelen ? Niet meer dan dit, waartoe hij verplicht is : in zijn gedrag gehoor geven aan deze vraag van bijstand van deze andere mens. De « verandering » die de andragoog als andragoog wellicht bewerkstelligen kan – en hij heeft het te pogen – is daarmee genoegzaam omschreven. Het is de enige « verandering » die de andragoog kan « bedoelen » : deze andere mens niet langer alleen laten zijn… … om het verschil tussen een « andragogie » die zich het realiseren van het een of ander en een « andragogie » die zich het actualiseren van een bepaalde waarde ten doel stelt duidelijk te maken, zou gezegd kunnen worden dat de eerste « methoden » aanwendt om een, om het doel te bereiken, dat de tweede zich het volgen van een bepaalde methode ten doel stelt… »

Patroon van de waarden • Impact : • Omslag in welzijnsdenken • Nadruk op aanbod met respect voor ieders overtuiging ( « pluralisme ») • Impact op agogische theorievorming •  ontwikkeling welzijnsconcept gebaseerd op recht op dienstverlening, gekoppeld aan finaliteit « menselijke waardigheid ») •  ontwikkeling opvatting welzijnswerk als « doorgangsgebied » tussen private en publieke domein, cfr. omgaan met diversiteit, interculturalisering …

Patroon van de waarden • Kritieken • Waardenoverdracht  risico’s waardevolle te willen bewijzen en als waarheid bevestigd te zien  « etisch reveil » • Waardenexpressie • Sluit aan bij kerndimensie « sociaal handelen » •  belangrijke inbreng in theorievorming en praktijk welzijnswerk •  verbinding met empirische indicatoren (cfr. noodzakelijke transparantie welzijnswerk als verantwoordingsdebat )

Patroon van de ontmoeting • Uitgangspunt : handelen = dialogeren = participeren • Participatie = uitgangspunt : de nodige ruimte (creëren) opdat mensen gelijkwaardig zouden kunnen handelen • >< participatie binnen en in harmonie met bestaande orde (= patroon van de orde) , c.q. bestaande procedures om deze orde mee vorm te geven (= participatie als methode )(= patroon van de techniek)

Patroon van de ontmoeting • Kernthema : mensen bewust maken van hun passiviteit en hen aanzetten tot actief handelen • Actief handelen = vrij en verantwoordelijk handelen, waardoor mensen hun menselijke waardigheid realiseren • Vrij en verantwoordelijk handelen kan enkel onder mensen, die met elkaar de werkelijkheid trachten te doorgronden cfr. Freire

Patroon van de ontmoeting • Freire : • « Ik kan niet voor anderen, ook niet zonder anderen denken, evenmin kunnen anderen voor mij denken » • « Mensen zijn omdat ze in een situatie zijn. Een ze zullen meer zijn al naar gelang ze niet alleen kritisch over hun existentie nadenken, maar er ook kritisch mee bezig zijn » •  Bewustwording = « ontwaken » uit passiviteit om te werkelijkheid te « ontdekken » en, via ingrijpen in de werkelijkheid, dit bewustzijn te verdiepen (= praxis »

Patroon van de ontmoeting • Aandacht voor belemmeringen op praxis • Onderzoek vervreemdings- en verafhankelijkingsprocessen in de cultuur : • beleid over situatie = object van onderzoek • Actualisering betekenis begrippen « gelijkwaardigheid », « vrijheid, « sociale integratie » … • Onderzoek ondersteuning praxis : • « sociaal leren » • « actie-onderzoek »

II. Sociaalagogische interventies