Mniejszości narodowe w POWIECIE WOŁOMIŃSKIm

1. Mniejszości narodowe w POWIECIE WOŁOMIŃSKIm Gimnazjum im. Jana Pawła II w Duczkach Projekt realizowany przez Michała Szymańskiego ucznia klasy III d pod opieką Barbary Napiórkowskiej

2. S p i s t r e ś c i • Terminy związane z mniejszościami narodowymi i ich wyjaśnienia • Losy mniejszości narodowych w powiecie wołomińskim • Żydzi • Niemcy • Dokumenty regulujące prawną sytuację osób należących do mniejszości narodowych • Przedstawiciele mniejszości narodowych • Cmentarz żydowski w Wołominie • W poszukiwaniu śladów niemieckich… • Strojeżydowskie

3. Terminy związane z mniejszościami narodowymi i ich wyjaśnienia mniejszość narodowa – grupa ludzi o narodowości innej niż ludność dominująca na terenie danego państwa; jej przedstawiciele najczęściej dbają o zachowanie własnych zwyczajów, kultury, języka oraz tradycji Polonia – Polacy mieszkający stale poza granicami Polski diaspora – rozproszenie jakiejś narodowości wśród innej ksenofobia – uprzedzenie, niechęć, nienawiść wobec członków innych narodów asymilacja – przyswojenie tradycji, zwyczajów, kultury innego narodu; upodobnienie się do innej nacji nacja – naród

4. patriotyzm – postawa człowieka, który kocha swoją ojczyznę, jest do niej przywiązany i gotowy, by się poświęcić dla własnego narodu; patrioci szanują inne narody    nacjonalizm – postawa człowieka, według którego należy podporządkować interesy obywateli sprawom narodu; nacjonaliści wywyższają swoją nację oraz nie dostrzegają własnych wad narodowych; czasami wiąże się to z niechęcią do innych narodów szowinizm – forma skrajnego nacjonalizmu; szowiniści nienawidzą innych narodów i gardzą nimi; uważają swoją nację za najlepszą na świecie kosmopolityzm – przeciwieństwo patriotyzmu; kosmopolici twierdzą, że ich ojczyzną jest cały świat i często mają pogardliwy stosunek do kultury i tradycji swojego i innych narodów

5. ojczyzna – kraj, z którym człowiek jest silnie związany emocjonalnie, odczuwa bliski związek z takim krajem; najczęściej jest to kraj urodzenia, zamieszkania lub miejsce pochodzenia przodków  naród – trwała, odrębna wspólnota ludzi związanych wspólną historią, kulturą i terytorium, a często i językiem

7. Ż y d z i • antysemityzm – uprzedzenie, niechęć, nienawiść wobec Żydów • syjonizm – nacjonalizm żydowski • kirkut – cmentarz żydowski • synagoga (bożnica) – żydowski dom modlitwy • judaizm (mozaizm) – religia narodowa Żydów • jarmułka - nakrycie głowy noszone przez Żydów, okrywające włosy i szczyt głowy

8. Holocaust – ludobójstwo Żydów w czasie II wojny światowej dokonane przez nazistów • obrzezanie - zabieg usunięcia niektórych fragmentów zewnętrznych narządów płciowych mężczyzny, tradycyjnie stosowany przez niektórych Żydów • Izrael – kraj ojczysty dla Żydów • jidysz – język powstały z połączenia hebrajskiego i niemieckiego z elementami słowiańszczyzny i romańszczyzny; język używany przez Żydów europejskich i amerykańskich • maca – tradycyjny placek żydowski

9. Pascha - święto żydowskie obchodzone na pamiątkę wyzwolenia Izraelitów z niewoli egipskiej • Tora (pięcioksiąg) - pięć pierwszych ksiąg Biblii; najważniejszy tekst objawiony judaizmu • Talmud – żydowska księga będąca komentarzem do Tory • pejsy - długie pasma włosów wyrastających ze skroni, noszone przez wyznawców tradycyjnego judaizmu

10. M u z u ł m a n i e • islam – religia wyznawana przez muzułmanów • Mahomet – główny prorok islamu • meczet – muzułmański dom modlitwy • minaret -  wysoka, zwykle smukła wieża stawiana przy meczecie, z której muezin nawołuje wiernych do modlitwy • mizar (zireć) – cmentarz muzułmański • Koran – święta księga dla wyznawców islamu

11. Ramadan - dziewiąty miesiąc kalendarza muzułmańskiego, w trakcie którego muzułmaninowi nie wolno jeść ani pić między wschodem i zachodem słońca • dżihad - wszelkie starania podejmowane w imię szerzenia i umacniania islam, np. walki zbrojne • hidżra – ucieczka Mahometa z Mekki do Medyny w 622r.; początek arabskiej rachuby czasu • Al-Kaaba – świątynia i sanktuarium w Mekce; najważniejsze miejsce święte islamu

12. Hadżar – Czarny Kamień wbudowany na wysokości 1,5 metra w południowo-wschodnim narożniku świątyni Kaaba w Mekce; największa świętość muzułmanów • saum – post w islamie • iftar– pierwszy posiłek, który spożywa muzułmanin po zachodzie słońca w okresie postu ramadan • suhur - ostatni posiłek, który wolno spożyć muzułmaninowi przed świtem w okresie postu ramadan

13. Losy mniejszości narodowych w powiecie wołomińskim Żydzi Żydzi od dawna związani są z Wołominem. Przed II wojną światową osoby o żydowskim pochodzeniu stanowi prawie połowę mieszkańców miasta. Przełom XIX i XX w. spowodował napływ Żydów do Wołomina, gdyż to miasto przekształciło się w ośrodek przemysłowy. • Pracowali oni głównie jako: • szewcy, • krawcy, • handlowcy, • prawnicy • lekarze.

14. Wyznawcy Mojżesza płacili wówczas największe podatki. Judaiści nie byli przeważnie bogaci, niektórzy nawet cierpieli biedę. Żydzi nie stronili od polityki, wręcz przeciwnie, podczas wojny polsko-bolszewickiej wielu z nich sympatyzowało się z Armią Czerwoną. Aktywnie uczestniczyli w wyborach samorządowych – w Radzie Miejskiej w 1919r. zasiadało 9 żydowskich obywateli miasta na 24-osobowej Radzie.

15. Obok lekarzy i nauczycieli potężną grupę inteligencji żydowskiej stanowili • właściciele hut, • fabryk łóżek żelaznych • adwokaci.

16. Jedno z kin wołomińskich „Oaza” – obecnie w tym budynku jest Biblioteka Pedagogiczna – należało do bardzo bogatego Nasfetera. Prawie cała ulica Kościelna było domeną handlu i rzemiosła żydowskiego: znajdowała się tutaj wytwórnia zabawek „Raj”, dwie Żydówki sprzedawały materiały łokciowe. W latach trzydziestych XX wieku przy obecnej ulicy Moniuszki i Legionów mieścił się cheder, czyli mała szkółka dla chłopców żydowskich. Niedaleko od tej szkoły mieściła się rytualna ubojnia. Przy ulicy Warszawskiej odnaleźć było można małą pracownię krawiecką. Tutaj zatrudnienie znajdowały całe rodziny żydowskie. Judaiści mieszkali głównie w kilkupiętrowych kamienicach przy głównych ulicach.

17. Niestety, lata spokojnego przedwojennego życia Żydów w powiecie wołomińskim, jak i w całej Polsce dobiegły końca. II wojna światowa przyniosła zagładę ludzkości. 14 września 1939r. Niemcy zajęli Wołomin i okoliczne wioski. Teren Wołomina został włączony do dystryktu warszawskiego. W Radzyminie utworzono land-komisariat. Porządku w powiecie pilnowała żandarmeria, tzw. „blacharze”. W listopadzie 1939r. zaczęto wprowadzać ustawy antyżydowskie. Żydzi odtąd musieli mieć na swoich rękawach białe opaski z sześcioramienną „gwiazdą Dawida”. Zakłady i sklepy żydowskie otrzymały napis „JudischeshGeschaft” z gwiazdą Dawida.

18. Zakazano judaistom • podróży pociągiem, • opuszczania miasta bez zezwolenia, • pracowania w kluczowych gałęziach przemysłu i administracji • posiadania złota i biżuterii. Bożnicę znajdującą się przy ulicy 11 listopada (obecnie park) zniszczono.

19. Naziści utworzyli getto, które obejmowało obszary od przejazdu kolejowego, wzdłuż torów kolejowych przy ulicy Wilsona do Kobyłki, do ulicy Wspólnej dalej drogą z Kobyłki do Wołomina (obecnie szosa warszawska), następnie do ulicy Wiejskiej, ulicy Glinki, Cementową do przejazdu w Wołominie. Rozpoczęły się przesiedlenia ludności żydowskiej do getta, które zostało ogrodzone dwumetrowym drutem kolczastym. Mieszkańcy okolic byli jedynymi świadkami okrutnych wydarzeń.

20. W każdym tygodniu Niemcy dokonywali przeglądu getta. Żandarmeria dokonywała łapanek ludzi wychodzących zza drutów. Schwytanych zabijano na miejscu. Olbrzymi głód panował dzielnicy żydowskiej. Dużą pomocą wykazali się sąsiedzi getta, dając Żydom niezbędne środki do życia. Ostatecznie getto zlikwidowano w październiku 1942r.

21. Chorych, starców i niedołężnych zabijano na miejscu. Mężczyzn oddzielano od rodzin, kazano im klęczeć. Kobiety i dzieci stały osobno. W godzinach popołudniowych – bez żywności i wody – wpędzono Żydów do wagonów pociągu na stacji kolejowej w Radzyminie i wywieziono do Treblinki, gdzie zginęli w obozie koncentracyjnym. Opustoszałe getto zostało zrabowane przez nazistów. Niemcy zaczęli przeszukiwać okoliczne miejscowości. Ukrytych Żydów mordowano od razu.

22. I tak oto z wielotysięcznej społeczności żydowskiej z powiatu wołomińskiego – po II wojnie światowej –zostało obecnie kilkadziesiąt wyznawców Mojżesza.

23. N i e m c y Po trzecim rozbiorze Polski w 1795r. tereny powiatu wołomińskiego  znalazły się w zaborze austriackim. W Jadowie i jego okolicach znajdowały się dawne królewszczyzny. Rząd austriacki chciał je szybko sprzedać, ale nie znalazł nabywcy. Pozwalał jednak osiedlać się na tych obszarach osadnikom z Niemiec. Także do Radzymina przybywało wielu Niemców.

24. Powstawały liczne kolonie niemieckie w gminach: • Strachówka, • Radzymin, • Ręczaje, • Zabrodzie. Stanisław Kostka Zamoyski, właściciel Jadowa, Ręczajów i dziesięciu pobliskich wsi, sprowadził osadników zza Odry, którzy cechowali się wyższą kulturą rolną niż Polacy. Dzięki temu ożywiła się gospodarka na wsi. Za czasów Andrzeja Zamoyskiego (1800-1874), syna Stanisława, powstały Ręczaje Niemieckie (obecnie Ręczaje Nowe).

25. Budowa kolei żelaznej WARSZAWA-PETERSBURG przyczyniła się do intensyfikacji kolonizacji ziem powiatu wołomińskiego. Wielu Niemców pracowało na kolei jako: • dróżnicy, • zwiadowcy.

26. W 1869r. w pobliżu Radzymina powstał pierwszy dom modlitwy dla ewangelików. Budowla została w całości sfinansowana przez osadników niemieckich. Następnie ze składek wiernych wybudowano jeszcze domy modlitwy w Ręczajach, Kicinach, Rozalinie. Świątynia znajdująca się w pobliżu Radzymina funkcjonowała do II wojny światowej, później została rozebrana.

27. Przy każdym zborze istniała szkoła dla Niemców, do której mogły uczęszczać również dzieci katolickie. Niedaleko od domów modlitw powstawały cmentarze. Największy, założony na południowy-zachód od Radzymina, obejmował obszar ponad 2500 metrów kwadratowych. Pozostałości po cmentarzu istnieją do dziś w Radzyminie.

28. Swoją odrębność kulturową niemieccy osadnicy podkreślali w architekturze. Mimo że ich domy nieznacznie się różniły od tych radzymińskich, to odstępy między mieszkaniami były duże, nieregularne. Chroniło to przed rozpowszechnianiem się pożarów. Z czasem Polacy zaczęli naśladować Niemców.

29. Niemcy rzadko nosili proste, jednoczęściowe stroje. Zazwyczaj byli ubrani w granatowe lub szare surduty, na które zakładali płaszcze z pelerynami. Zimą nosili kożuch wkładany pod płaszcz i czapkę z daszkiem. Kobiety natomiast ubierały się w kaftany i chusty, a na głowę wkładały czepce. Nosiły długie spódnice uszyte z wełny lub perkalu. Osadnicy zza Odry jedli proste potrawy, np. barszcz czy kaszę z mlekiem. Lubili, podobnie jak Polacy, pić alkohol.

30. Ich ulubionym napojem było p i w o b a w a r s k i e, które znaleźć można było w nielicznych karczmach, gdyż ludność polska nie piła go (wysoka cena i niska zawartość alkoholu). Wszelkie zabawy i uroczystości obchodzono cicho i skromnie. Na chrzciny czy wesela zapraszano tylko najbliższą rodzinę.

32. Niemcy rzadko chodzili do lekarza lub felczera. Najczęściej leczyli się sami. Niska opieka medyczna powodowała, że średnia wieku niemieckiego osadnika wynosiła jedynie ponad 20 lat. Z drugiej strony, największym uznaniem mieszkańców powiatu wołomińskiego w dziedzinie medycyny cieszyli się właśnie Niemcy. Kolki, bóle czy złamania „leczono” medycyna niekonwencjonalną z różnym skutkiem.

33. W Wołominie także mieszkali Niemców. W 1794r. zakupił ówczesną wieś  niemiecki i ewangelicki patrycjusz Wawrzyniec Meyer. Tam też wybudował dwór. Po jego śmierci Wołomin stał się własnością syna Kazimierza, który unowocześnił lokalną gospodarkę.

34. W 1867r. sprzedano Wołomin w ręce państwa Schoenman, którzy – z powodów finansowych – odsprzedali ziemie Eherstaedtom. Gustaw Granzowdzierżawił od nich grunty. Granzow chciał założyć zakłady włókiennicze.

35. W XIX w. niewielu było Niemców w Wołominie. Po wybudowaniu przystanku kolejowego we wsi w 1862r. to właśnie Niemcy tam pracowali. W czasie I wojny światowej gospodarka Wołomina została zrujnowana. Po odzyskaniu niepodległości nadano wsi prawa miejskie. W mieście nie było cmentarza dla ewangelików (nekropolia była w planach), ale za to istniał dom modlitwy baptystów przy ulicy Słowackiego 12. Po II wojnie światowej ludzi innej narodowości pozostało bardzo niewielu.

36. Dokumenty regulujące prawną sytuację mniejszości narodowych

37. Konstytucja III Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997r. reguluje prawa mniejszości narodowych Rozdział II Wolności, prawa i obowiązki człowieka i obywatela Art. 35. 1.  Rzeczpospolita Polska zapewnia obywatelom polskim należącym do mniejszości narodowych i etnicznych wolność zachowania i rozwoju własnego języka, zachowania obyczajów i tradycji oraz rozwoju własnej kultury. 2. Mniejszości narodowe i etniczne mają prawo do tworzenia własnych instytucji edukacyjnych, kulturalnych i instytucji służących ochronie tożsamości religijnej oraz do uczestnictwa w rozstrzyganiu spraw dotyczących ich tożsamości kulturowej.

38. Przedstawiciele mniejszości narodowych Wiera Gran Jerzy Surowcew Jerzy Lipman Zachariasz Frank Franciszek Wodiczko

39. Wiera Gran

40. Wiera Gran (naprawdę Weronika Grinberg) urodziła się 20 kwietnia 1918 r. na Białorusi. W Wołominie artystka zamieszkała w 1919 r. w kamienicy przy ulicy Warszawskiej 11 (obecnie 13). Po latach mówiła, że na balkonie tej kamienicy z widokiem na tory kolejowe spędziła dzieciństwo. Uczyła się w Szkole Powszechnej nr 2 (żeńskiej). W 1933 r. rodzina Grinbergów przeprowadziła się do Warszawy. Wiera Gran jest znana jako też jako Sylwia Grin, a potem - Sylwia Gran. Występowała w kawiarniach i nocnych lokalach muzycznych, m.in. „Paradise” przy Nowym Świecie i „Cafe Vogue” przy Złotej. Przed wojną ukazało się około 40 nagrań płytowych Wiery, głównie sentymentalne tanga i walce angielskie m.in.: „Jedynie serce matki”, „O tobie mogę tylko marzyć”, „Tango notturno”, „Portugalia”, „List”, „Co nic”. Wystąpiła także w filmie „Bezdomni” w 1939 r. nakręconym w języku jidysz. Zmarła w Paryżu 19 listopada 2007 r.

41. Jerzy Surowcew

42. Jerzy Surowcew urodził się 26 listopada 1892 r. w Kijowie na Ukrainie. Mówił o sobie, że jest Polakiem wyznania prawosławnego. W Wołominie osiedlił się w 1921 r. Zamieszkał w domu przy ulicy Orwida 1, utrzymywał się z produkcji galanterii artystycznej. Brał czynny udział w życiu religijnym wołomińskiej parafii prawosławnej. Podczas II wojny światowej w 1942 r. został wywieziony wraz z żoną Joanną i synem Jerzym na przymusowe roboty do Niemiec. Po wojnie Surowcew – senior wrócił do Wołomina. W 1945 r. zamieszkał na Górkach, przy ulicy Wacława Nałkowskiego 17. „Dom nad Łąkami” był wówczas domem komunalnym. Jerzy Surowcew zmarł w Wołominie 12 lipca 1976 r. Miał 84 lata.

43. Jerzy Lipman

44. Jerzy Lipman urodził się 10 kwietnia 1922r. W Brześciu nad Bugiem. Był najmłodszym dzieckiem dyrektora huty szkła w Wołominie. Jego ojciec aktywnie uczestniczył w życiu publicznym jako radny miejski i członek PPS. Rocznik 1922 – to pokolenie szczególnie okrutnie doświadczone w czasie wojny. Lipman cudem wyrwał się z getta wołomińskiego, przeżył ciężki obóz w Izabelinie. W przebraniu niemieckiego oficera krążył pociągami po całej Europie, zdobywając w ten sposób m. in. broń dla polskiego podziemia, w którym działała jego starsza siostra Zosia. Był wybitnym operatorem filmowym, współpracował m.in. z Andrzejem Wajdą, Romanem Polańskim czy Jerzym Hoffmanem. Zmarł 11 listopada 1983 r. w Londynie.

45. Zachariasz Frank • Zachariasz Frank urodził się 15 września 1890 r. w Warszawie. Osiedlił się w Wołominie w maju 1922 r. Zamieszkał w drewnianym domu przy ulicy Sienkiewicza 24, gdzie rozpoczął prywatną praktykę lekarską. Wkrótce stał się znanym i szanowanym w mieścieinternistą. Leczył z oddaniem kilka pokoleń Wołominian, a wdzięczni pacjenci darzyli go zaufaniem i szacunkiem. 27 maja 1934 r. został wybrany do Rady Miejskiej. W okresie okupacji niemieckiej, zamknięty w wołomińskim getcie, wychodził stamtąd w nocy, narażając własne życie, aby nieść pomoc chorym. Zmarł 1 listopada 1957 r., w wieku 67 lat.

46. Franciszek Wodiczko • Franciszek Wodiczko urodził się16 września (lub 18 września) 1882 r. w Zamościu w powiecie lubelskim. Przez całe życie zawodowe Franciszek Wodiczko był urzędnikiem. W 1941 r. został zatrudniony w Zarządzie Miejskim w Wołominie (wówczas DieStadtvewaltunginWolominkreisWarschau) jako referent przemysłowy. Już po wojnie był pracownikiem Urzędu Stanu Cywilnego w Wołominie, a 17 lipca 1946 r. otrzymał nominację na stanowisko Sekretarza Zarządu Miejskiego. W Wołominie Franciszek Wodiczko był sekretarzem Zarządu Ochotniczej Straży Pożarnej i kapelmistrzem orkiestry OSP. Franciszek Wodiczko zmarł 17 grudnia 1950 r. w Wołominie, w wieku 68 lat.

47. Cmentarz żydowski w Wołominie • Cmentarz żydowski w Wołominie to miejsce zapomniane. Na jego temat trudno znaleźć jakiekolwiek opracowania historyczne i nawet Gmina Żydowska w Warszawie w złożonym 2005 r. wniosku restytucyjnym podobno nie potrafiła precyzyjnie określić jego lokalizacji. Nekropolia znajduje się przy ul. Andersa, dawniej zwanej ul Ślepą.

49. Dziś cmentarz w Wołominie należy do najbardziej zdewastowanych nekropolii żydowskich w skali całego kraju. Przez jego porośnięty krzakami teren przechodzą polne drogi, stanowi on nieoficjalne wysypisko śmieci i gruzu. Konieczne jest podjęcie działań na rzecz uporządkowania nekropolii oraz wzniesienia w tym miejscu stosownego pomnika.