DEPREM NEDİR?? DEPREM ANINDA NE YAPILMASI GEREKİR?? Emre TİMUR

1. DEPREM NEDİR?? DEPREM ANINDA NE YAPILMASI GEREKİR?? Emre TİMUR Dokuz Eylül Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Jeofizik Mühendisliği Bölümü

2. GİRİŞ Dünyanın oluşumundan beri, sismik yönden aktif bulunan bölgelerde depremlerin ardışıklı olarak oluştuğu ve sonucundan da milyonlarca insanın ve barınakların yok olduğu bilinmektedir. Bilindiği gibi yurdumuz dünyanın en etkin deprem kuşaklarından birinin üzerinde bulunmaktadır. Geçmişte yurdumuzda birçok yıkıcı depremler olduğu gibi, gelecekte de sık sık oluşacak depremlerle büyük can ve mal kaybına uğrayacağımız bir gerçektir. Deprem Bölgeleri Haritası'na göre, yurdumuzun %92'sinin deprem bölgeleri içerisinde olduğu, nüfusumuzun %95'inin deprem tehlikesi altında yaşadığı ve ayrıca büyük sanayi merkezlerinin %98'i ve barajlarımızın %93'ünün deprem bölgesinde bulunduğu bilinmektedir. Son 58 yıl içerisinde depremlerden, 58.202 vatandaşımız hayatını kaybetmiş, 122.096 kişi yaralanmış ve yaklaşık olarak 411.465 bina yıkılmış veya ağır hasar görmüştür. Sonuç olarak denilebilir ki, depremlerden her yıl ortalama 1.003 vatandaşımız ölmekte ve 7.094 bina yıkılmaktadır.

3. DEPREM NEDİR ? Yerkabuğu içindeki kırılmalar nedeniyle ani olarak ortaya çıkan titreşimlerin dalgalar halinde yayılarak geçtikleri ortamları ve yeryüzeyini sarsma olayına "DEPREM" denir. Deprem, insanın hareketsiz kabul ettiği ve güvenle ayağını bastığı toprağın da oynayacağını ve üzerinde bulunan tüm yapılarında hasar görüp, can kaybına uğrayacak şekilde yıkılabileceklerini gösteren bir doğa olayıdır. Depremin nasıl oluştuğunu, deprem dalgalarının yeryuvarı içinde ne şekilde yayıldıklarını, ölçü aletleri ve yöntemlerini, kayıtların değerlendirilmesini ve deprem ile ilgili diğer konuları inceleyen bilim dalına "SİSMOLOJİ" denir.

4. DEPREM ÇEŞİTLERİ 1. Tektonik Depremler: İç kuvvetlerin neden olduğu gerilimlerin boşalması ile meydana gelen yer kabuğu hareketlerinin yol açtığı sarsıntılara Tektonik Depremler adı verilir. Gerek şiddet gerekse etki alanı bakımından en önemli ve en yıkıcı olan depremlerdir. Yeryüzünde olan depremlerin % 90'ı bu gruba girer. Türkiye'de olan depremler de büyük çoğunlukla tektonik depremlerdir. 2. Volkanik Depremler: Bunlar volkanların püskürmesi sonucu oluşurlar. Yerin derinliklerinde ergimiş maddenin yeryüzüne çıkışı sırasındaki fiziksel ve kimyasal olaylar sonucunda oluşan gazların yapmış oldukları patlamalarla bu tür depremlerin meydana geldiği bilinmektedir. Bunlar da yanardağlarla ilgili olduklarından yereldirler ve önemli zarara neden olmazlar. Japonya ve İtalya'da oluşan depremlerin bir kısmı bu gruba girmektedir. Türkiye'de aktif yanardağ olmadığı için bu tip depremler olmamaktadır. 3. Çöküntü Depremleri: Bunlar yer altındaki boşlukların (mağara), kömür ocaklarında galerilerin, tuz ve jipsli arazilerde erime sonucu oluşan boşlukları tavan bloğunun çökmesi ile oluşurlar. Hissedilme alanları yerel olup enerjileri azdır fazla zarar getirmezler. Özellikle karstik sahalarda görülürler. Ülkemizde en çok Akdeniz Bölgesindeki karstik mağaraların tavan kısımlarının çökmesi ile meydana gelirler.

5. Dünyanın İç Yapısı • Kabuk • Kıtasal Kabuk (20-70 km) • Okyanusal Kabuk (~6 km) • Manto • Üst Manto • Alt Manto (660km - 2900 km) • Çekirdek • Dış Çekirdek (liquid) • İç Çekirdek

6. Dünyanın iç Yapısı ve Düşey Kesiti

7. Kıtaların Oluşum Süreci

8. Dünyadaki Levha Sınırları • Dünyadaki Volkanlar ve Deprem Odakları

9. Depremler Nerelerde Meydana Gelir ? Deprem herhangi yerde ve herhangi bir zamanda oluşabilir. Genel olarak depremlerin kabuğu oluşturan levhaların sınırlarında oluştuğu söylenebilir. Dünyanın çeşitli yerlerinde benzer nitelikte depremlerin tekrarlandığı gözlenmiştir ve bu kesimler hep levha sınırlarıdır. Depremlerin yoğun olarak gözlendiği bölgeler yeryüzünde üç ana kuşak oluşturur. 1. Pasifik Deprem Kuşağı: Şili'den kuzeye doğru Güney Amerika kıyıları, Orta Amerika, Meksika, ABD'nin batı kıyıları ve Alaska'nın güneyinden Aleut Adaları, Japonya, Filipinler, Yeni Gine, Güney Pasifik Adaları ve Yeni Zelanda'yı içine alan en büyük deprem kuşağıdır. Yeryüzündeki depremlerin % 68'i bu kuşak üzerinde gerçekleşir. 2. Akdeniz Deprem Kuşağı: Endonezya'dan (Java-Sumatra) başlayıp Himalayalar ve Akdeniz üzerinden Atlantik Okyanusu'na ulaşan kuşaktır. Yeryüzündeki depremlerin % 21'i bu kuşakta oluşur. 3. Atlantik Deprem Kuşağı: Bu kuşak Atlantik Okyanusu ortasında yer alan levha sınırı (Atlantik Okyanus Sırtı) boyunca uzanır. Yeryüzündeki depremlerin % 11'i bu kuşakta oluşur.

10. Kıtasal Kabuk-Okyanusal Kabuk Çarpışması • (b) Okyanusal Kabuk-Okyanusal Kabuk Çarpışması • (c) Kıtasal Kabuk-Kıtasal Kabuk Çarpışması

11. DEPREM ANINDA NE YAPILMASI GEREKİR??

12. 1-2 KATLI EV İÇİNDE DEPREM SIRASINDA DAVRANIŞ  İkinci kattan ya da üst katlardan zemin kata girmeyin. Çünkü en çok hasar zemin katta olur. Gazla ve elektrikle çalışan ev aletleri (soba, ve ocak gibi) kapatın. Kapatamıyorsanız bunlara yakın olanlara kapatmaya  çalışmalarını söyleyin. Fişleri prizden çekin, ocakları söndürün, eğer olanak varsa ana musluğu kapatın ve ana sigortayı gevşetin. Çıplak ayakla dolaşmayın yerdeki cam kırıkları ayağınızı yaralayabilir. Bebek ve yaşlıların güvenliklerinin sağlamaya çalışın. Evinizi terk ederken eşyalardan çok canınızı düşünün. Herşeyi bırakın çıkın. Tuvalet ya da banyoda iseniz kendinizi aynadan ya da raflardan düşebilecek eşyalardan koruyun. Genellikle tuvalet ve banyo küçük hacimli olduğu için daha dayanıklı olabilir. Banyoda iken başınızı yumuşak bir şeyle korumaya çalışın. Banyo ve tuvalet küçük olduğu için daha güvenlidir ve orada kalınması daha doğru olur. Piyano, Dolap, Buzdolabı, Raf gibi birçok tehlikeli cisim vardır. Bunlar kişilerin üzerlerine devrilip düşebilirler. En tehlikelisi tavanın çökmesi ya da evin kendisinden yıkılmasıdır. Uykuda deprem olursa ve yataktan kalkmak güç olursa şiltenin altına girin. Masanın altına girin ve başınızı iki elinizle örtün. Üzerinize düşen eşyadan korunursunuz. Kapı ve pencereler açık tutulmalıdır. Kapı ve pencereler depremde sıkışabilir ve dışarı çıkmak güçleşebilir.

13. 1-2 KATLI EV İÇİNDE DEPREM SIRASINDA DAVRANIŞ  Eğer eviniz yıkılmıyorsa hemen dışarı çıkmayın.Çünkü dışarıda kırılan pencere camlarından düşen cam parçaları, çatı ya da duvarlardan düşen kiremit, tuğla, ve sıva parçaları olabilir. Bulunduğunuz mahalleden uzaklaşmak, şehir dışına çıkmak için arabanızı kullanmayın. Çünkü bu tür çok sayıda araba olduğu için trafik sıkışıklığı olur. Kurtarma ve yangın söndürme araçları gereken yerlere ulaşamazlar. Telefon acil durumlarda kullanılmalıdır. Televizyon ve radyo dinleyerek deprem ile ilgili bilgileri izleyin. Söylentilere itibar etmeyin. Onları kesin bilgi olarak görmeyin. Deprem sırasında radyo, telefon ve televizyona göre daha kullanışlıdır.

14. APARTMAN İÇİNDE DEPREM DAVRANIŞI ( 3-5 KATLI BİNA) Çok katlı apartmanlarda üst katlar alt katlara göre daha çok sallanır.Bu binalar son yıllardaki deprem yönetmeliği (1975 ve sonraki tarihli)'ne ve Fen kurallarına göre yapılmışsa çökme tahlikesi yoktur. Yapılacak davranışlar 1-2 katlı evlerdekinden farklı değildir. Ancak çok katlı yapılara deprem açısından gerekli özel davranışlarda vardır. Yangın merdivenlerinin kapısını açık tutun. Ortak tehlike çıkışının (koridordaki) kapısını açık tutun. Binayı boşaltırken asansörü kullanmayın. Asansörde iseniz bütün düğmelere basın ve durduğu ilk katta asansörden inin. Birinci katta iseniz, kapıyı açamıyorsanız ve de zemin katta yangın çıkmışsa zemin kata yatak vb. yumuşak birşeyler attıktan sonra üstüne atlayın. Bu davranış çok katlı yapıların üst katları için geçerli değildir.

15. ARABA KULLANIRKEN Depremden sonra pek çok kişi arabasına atlayıp yola çıkacaktır.Yoğun bir trafik sıkışıklığı olması kaçınılmazdır.Kaza ve çarpmalara dikkat edin ve önlemeye çalışın.İlk anda yavaş yavaş sağa yanaşıp durun. Yavaşlayın, sağa yanaşıp durun, motoru durdurun. Kontak anahtarı yerinde kalsın, pencereleri kapatın ve kapıları kilitlemeden çıkın. Eğer otoyolda iseniz yolun kenarındaki aydınlatma direklerine ve eğer varsa ses yalıtım duvarlarına dikkat edin devrilebilir. Tünel giriş ve çıkış yakınlarında durmayın buralarda yamaç kaymaları ve kaya düşmeleri olabilir. Radyodan yoldaki hasar ve diğer durumlar hakkında bilgi almaya çalışın. Büyük kamyon ve tankerlerden uzak durun. Otoyolda araç sürerken yoldaki anormal durumları ve yangınları cep telefonu ya da yol kenarındaki acil telefon ile ilgililere haber verin.

16. BÜYÜK MARKET VE MAĞAZALARIN İÇİNDE DEPREM DAVRANIŞI Büyük kolonların yanında durmaya çalışın. Raflardan ve dolaplardan uzak durun. Yangın çıkışlarına, merdivenlere ve yürüyen merdivenlere koşmayın. Anonsları dinleyin. Mağaza güvenlik personelinin uyarı ve önerilerini yerine getirin, onlara uyun dediklerini yapın. Satın aldığınız şeyleri bırakın ve dışarı çıkarken elleriniz boş olsun.

17. DERE VE IRMAK KENARINDA DEPREM DAVRANIŞI Yerin sesini ve titreşimlerini dinleyin ve izleyin. Eğer dağlık bir arazide dik yamaçları olan küçük bir vadide iseniz yamaçlardan toprak kayması ya da kaya düşmesi olabilir. Dikkatli olun. Nehrin kaynak tarafında baraj varsa yıkılabilir ve bir su baskını olabilir, hemen nehre dik yönde yüksek yerlere çıkmaya başlayın. DENİZ KENARINDA VE RIHTIMDA DEPREM DAVRANIŞI Küçük bir depremde bile Tsunami olabilir. Hemen yüksek yerlere doğru gidilmelidir. Deniz yanında yalıyar biçiminde yüksek bir yamaç varsa hemen yüksek yerlere doğru gidin. Tsunami'nin ilk dalgası geldikten sonra tehlikenin geçtiğini sanmayın bazen ikinci dalga ilk dalgadan daha büyük olabilir. Radyodan Tsunami haberlerini dinleyip gerekenleri yapın.

18. ELEKTRİKLİ TREN VE OTOBÜSDE DEPREM DAVRANIŞI Raflara konulmuş eşyalar düşebilir. Başınızı kollayın ve koruyun. Ellerinizle direklere ve tutunacak yerlere sıkıca tutunun. Tren ya da otobüs durunca sürücünün sözlerini dinleyin. Hemen dışarı çıkmaya çalışmayın. Dışarı çıkınca ters yönden gelebilecek otobüs ya da trenlere dikkat edin.

19. KENTİN İŞ MERKEZİNDE SOKAKTA DEPREM SIRASINDA DAVRANIŞI En tehlikeli şeyler dökülen, kırılmış cam parçaları, ilan levhalarıdır. Bunlar düşebilir. Açıkta duran çay, kahve satan (parayla çalışan) makinalar, ilan levhaları ve direkleri devrilebilir.Buralardan uzaklaşın. Başınızı koruyun. Geniş açık alanlara gidin ya da güvenliğinden kuşku duymadığınız yapı varsa içeri girin. Geniş bir yol varsa ve trafik yoğun değilse yolun ortasındaki refüje kaçın ve orada durun. Elleriniz boşsa başınıza koyun ve koruyun Eğer çanta, paket ve torba varsa başınıza koyun. Hiç bir şey yoksa ellerinizi kullanın. Yolun kenarında ağaçlar varsa altına girip durun.

20. KENTİN İŞ MERKEZİNDE SOKAKTA DEPREM SIRASINDA DAVRANIŞ Raflara konulmuş eşyalar düşebilir. Başınızı kollayın ve koruyun, ellerinizle direklere ve tutunacak yerlere sıkıca tutunun. Metro durunca hemen dışarı herhangi bir anons yapılmadan çıkmayın; tren rayları üzerinde ya da yakınında yüksek voltaj hatları vardır ve çok tehlikelidir. Ters yönden gelebilecek metro vagonuna dikkat edin. Ters yönden tren gelmediğinden emin olun. Elektrikler kesilmiş ise bir anda çok karanlık olacaktır. Kısa bir süre sonra acil durum ışıkları yanacaktır. Hemen paniklemeyin. Tren yöneticilerinin sözlerine uyun. İstasyonda platformda tren beklerken deprem olursa düşen cisimlere dikkat edin ve kolonların yanında bekleyin.

21. STADYUMDA DEPREM DAVRANIŞI En tehlikeli durum tribünlerde panik olmasıdır. Sakin olun, doğru karar vermek çok önemlidir. En güvenli yer sahanın ortasıdır. Sahanın ortasına gitmeye çalışın. Anonsları dinleyin ve onlara uyun.

22. TİYATRO VE SİNEMALARDA DEPREM DAVRANIŞI Gösteri sırasında salon çok karanlıktır. Panik yapmayın. Güvenlik görevlilerine ve yetkililere dikkat edin onları dinleyin. Başınızı bir çanta ile koruyun, sıralar arasında koltukların altına girebilecek biçimde durun. Tavanda büyük bir aydınlatma armatürü veya avize varsa bunların altından uzaklaşın. Yangın çıkışına doğru hemen koşmayın. Yönetici ve yetkililerin sözlerine uyun.

23. TREN İSTASYONUNDA DEPREM DAVRANIŞI Deprem yolcuların çok olduğu saatlerde olursa panik yaşanabilir. Panik yapmayın istasyon yöneticilerini dinleyip onlara uyun. Kendi kendinize birşey yapmaya çalışmayın, yetkililerin sözlerine uyun. İstasyondaki hoparlörde yapılan yayınları dinleyin, deprem haberlerini alın. Çocuk ve yaşlılara dikkat edip onları kollayın. YAYA ÜST GEÇİDİNDE YA DA KÖPRÜ ÜSTÜNDE DEPREM DAVRANIŞI Köprünün yıkılma ya da devrilme olasılığı olsa da parmaklıklara tutunmak daha güvenlidir. Parmaklıklara ve trabzanlara tutunun. Sarsıntının bitmesini bekleyin. Parmaklıklara tutunun sonra merdivenlerden inip uzaklaşın.

24. YERALTI ÇARŞISI YADA YAYA GEÇİDİ İÇİNDE DEPREM DAVRANIŞI Yeraltı çarşısı ya da yaya geçidinde eğer yangın, gaz sızıntısı ve su basması yoksa yer yüzeyinden daha güvenlidir. Elektrik kesilirse panik yaşanabilir. Vitrinlerden uzak durun. Düşen cisimlere dikkat edin, kendinizi koruyun. Elektrik kesilse bile Yangın çıkışı işaretleri yanık kalabilir paniğe kapılmadan hareket edin. Hemen çıkış merdivenlerine koşup yukarı çıkmaya çalışmayın. Eğer yangın olursa ağzınıza bir mendil ya da bir bez tutun. Duvarların kenarlarında çömelmiş ya da yere eğilmiş konumda bulunduğunuz yeri boşaltmaya çalışın. Yeraltı çarşısı ya da geçidinin çıkışları vardır ve duvar diplerinden giderek çıkışa kesinlikle varırsınız.

25. YÜKSEK YAPILARDA DEPREM DAVRANIŞI Üst katlar alt katlara göre çok daha fazla sallanır. Daha çok dikkatli olmak gerekir. Başınızı çanta, minder, kitap, klasör gibi şeylerle koruyun. Dolap, kahve makinası ve sebil gibi şeylerden uzak, kolonlara yakın durun. Masaya yakınsanız altına girin. Asansörde iseniz bütün düğmelere basın durduğu ilk katta eğer kapısı sıkışmamış ise asansörden inin.

26. Kaynaklar www.deprem.gov.tr www.e-cografya.com Rifted Ocean Continent Boundaries. E.Banda, M.Torne and M.Talwani. NATO Asi Series. Mathematical and Physical Sciences Vol.463 Plate Tectonics Ders Notları