PROFILAKTYKA CHORÓB DIETOZALEŻNYCH

1. PROFILAKTYKA CHORÓB DIETOZALEŻNYCH mgr inż. Barbara Brakoniecka młodszy asystent Oddziału HŻŻiPU WSSE w Olsztynie

2. ŻYWNOŚĆ, ŻYWIENIE A ZDROWIE • Głównym czynnikiem ryzyka wielu chorób jest niekorzystny styl życia, w tym sposób odżywiania, a nie żywność. • Szeroko rozpowszechnione określenia „żywność zdrowa”(miód, mleko, owoce…) i „żywność niezdrowa”(chipsy,czekolada frytki…)są oczywiście zupełnie błędne. • Nie ma pokarmów „zdrowych i „niezdrowych”, a ich działanie zależy od: • okoliczności, w których zostały zastosowane, • stanu przewodu pokarmowego, • proporcji w jakiej zostały spożyte, • sposobu ich przygotowania.

3. CHOROBY DIETOZALEŻNE Wykazano, że wadliwe, niedoborowe lub nadmiernei jednostronne żywienia jest przyczyną ponad80 rodzajów chorób. W efekcie ponad 1/3 ludności w Polsce (ponad12 milionów ludzi) cierpi na różne schorzenia dietozależne, takie jak: choroby układu krążenia, cukrzyca, osteoporoza, nadmiar masy ciała, nowotwory przewodu pokarmowego, niedokrwistość żywieniowa z niedoboru żelaza, próchnica zębów itp. W strukturze zgonów przeważa umieralnośćna choroby układu krążenia i nowotwory.

4. CHOROBY DIETOZALEŻNE • Z nieprawidłowym żywieniem jest związane również: • obniżenie zdolności do koncentracji uwagi, • wydajność pracy, • osłabienie możliwości przyswajania wiedzy i uczenia się.

5. Liczba osób chorych bądź zagrożonych ryzykiem chorób dietozależnych w Polsce w latach 2000-2003

6. Żywienie a choroby układu krążenia Ponad 50% zgonów w Polsce spowodowanych jest chorobami układu krążenia, w tym chorobą niedokrwienną serca, zawałem mięśnia sercowego, chorobą nadciśnieniową, udarem mózgu. Najczęściej zdarza się choroba niedokrwienna serca.

7. Żywienie a choroby układu krążenia • Na wzrost ryzyka chorób układu krążenia mają wpływ następująceczynniki żywieniowe: • nadmierne spożycietłuszczu całkowitego, a zwłaszcza kwasów tłuszczowych nasyconych(znajdują się prawie we wszystkich tłuszczach zwierzęcych i niektórych roślinnych. Występują w znacznych ilościach w tłustym mięsie, tłustych wędlinach, skórze drobiu, słoninie, sadle, łoju, maśle, mleku pełnotłustym, śmietanie, lodach śmietankowych, pełnotłustych serach, czekoladzie i margarynach produkowanych według starej technologii) przy jednoczesnym niedostatecznym spożyciu kwasówtłuszczowych wielonienasyconychz rodziny n-6 i n-3 (znajdują się w olejach: np. rzepakowym, sojowym; rybach: np. łosoś, dorsz)

8. Żywienie a choroby układu krążenia • nadmierne spożycie produktów bogato- cholesterolowych • Cholesterol występuje szczególnie obficie w: • podrobach, żółtku jaja, krewetkach i kawiorze.

9. Żywienie a choroby układu krążenia • niedostateczne spożycie witamin antyoksydacyjnych, tj. witaminy C, witaminy E i ß-karotenu • Witaminy antyoksydacyjne znajdują się w żółtychi pomarańczowych owocach i warzywach: brzoskwiniach, morelach, marchwi; ciemnozielonych warzywach liściastych: szpinaku, naci pietruszki, kopru. Źródłem witaminy E jest też olej roślinny, kiełki pszenicy, orzechy, ziarno zbóż. • Nawet niewielkie niedobory witamin antyoksydacyjnych nasilają zmiany miażdżycowe.

10. Żywienie a choroby układu krążenia • nadmierne spożycie soli kuchennej • Wykazano, że nadmierna ilość sodu w komórkach mięśni naczyń krwionośnych zwiększaich podatność na bodźce skurczowe, co prowadzi do wzrostu ciśnienia. • Dzienne spożycie soli nie powinno przekraczać • 5 – 6 g(1 płaska łyżeczka do herbaty).

11. Żywienie a choroby układu krążenia • niedostateczne spożycie potasu, magnezu i wapnia • Potas znajduje się głównie w produktach pochodzenia roślinnego oraz w mięsie i podrobach. • Magnez występuje w największych ilościachw produktach pochodzenia roślinnego: ciemnym pieczywie, grubych kaszach, roślinach strączkowych,w warzywach zielonych, a także w mięsie i rybach. • Łatwo przyswajalny wapń występuje w produktach mlecznych (1-2% mleku i niskotłuszczowych serach) i produktach roślinnych: ciemnym pieczywie, kapuście, porach, morelach, sałacie.

12. Żywienie a choroby układu krążenia Rozwój chorób układu krążenia w większym stopniu nasila równoczesne występowanie kilku czynników ryzyka. Złe nawyki żywieniowe są główną przyczyną powstawania chorób układu krążeniaobok palenia papierosów, czy predyspozycji genetycznych.

13. Żywienie a choroba układu krążenia Profilaktyka żywieniowa chorób układu krążenia przewiduje przede wszystkim poprawę stylu życia,w tym sposób odżywiania.

14. Żywienie a cukrzyca insulinoniezależna (typu II) Cukrzyca jest przewlekłą chorobą metaboliczną,w której występuje upośledzenie zdolności organizmudo zużytkowania glukozy, pochodzącejz węglowodanów pożywienia, z ustrojowych zapasów glikogenu oraz białek pokarmowych i ustrojowych. Jest silnie związana z ryzykiem choroby wieńcowej, powikłaniami nerkowymi, neurologicznymi oraz wzroku. Głównym czynnikiem ryzyka jest otyłość. Cukrzyca występuje prawie dwukrotnie częścieju osób ze znaczną nadwagą. 80% pacjentów z cukrzycą typu II to ludzie otyli.

15. Żywienie a cukrzyca insulinoniezależna (typu II) We wszystkich sposobach leczenia cukrzycy dieta jest podstawowym elementem leczenia. Cechą wyraźnie wyróżniającą dietę w cukrzycy jest bezwzględna konieczność jej indywidualnego planowania, związana m.in. z koniecznością dostosowania żywienia do rodzaju insuliny,jej dawki, a także trybu życia pacjenta. Najbardziej racjonalnym postępowaniemw profilaktyce cukrzycy insulinoniezależnejjest zapobieganie otyłości.

16. Żywienie a osteoporoza • Według WHO osteoporoza jest drugą, zarazpo chorobach układu krążenia, chorobą uważanąza najważniejszy problem zdrowotny współczesnych społeczeństw. • Osteoporozato choroba kości charakteryzująca się ubytkiem masy kostnej i zmniejszeniem jej gęstości. Słabość kośćca zwiększa ryzyko złamań, szczególnie • nadgarstka, • kręgosłupa, • szyjki kości udowej. • Powoduje również bóle, spadek wagi oraz zniekształcenie sylwetki.

17. KOŚĆ PRZED OSTEOPOROZĄ KOŚĆ Z OSTEOPOROZĄ

18. Żywienie a osteoporoza Osteoporoza nazywana jest często „CICHĄ EPIDEMIĄ” z powodu bezobjawowego przebiegu w początkowym okresie rozwoju aż do momentu, po którym następuje już „kaskada złamań”. Jedna z trzech kobiet oraz jeden z sześciumężczyzn po 50 roku życia cierpią z powodu złamania osteoporotycznego!

19. Żywienie a osteoporoza • Czynniki dietetyczne i środowiskowe sprzyjające powstawaniu osteoporozy: • niedostateczne spożycie wapnia, • niska podaż witaminy D3 • (jej brak upośledza wchłanianie wapnia), • Źródłem witaminy D3 są produkty pochodzenia zwierzęcego: jaja, wątroba, masło, tłuszcze ryb itp.

20. Żywienie a osteoporoza • nadmierna podaż fosforu • (powoduje przyspieszoną utratę wapnia), • Fosfor występuje zwykle w tych samych produktach spożywczych co wapń, przy czym ilość fosforu jest znacznie wyższa. Zaleca się zatem spożywanie produktów, w których zawartość wapnia przewyższa zawartość fosforu, np. mleko, jogurty, niektóre margaryny, kapusta biała i czerwona, cebula, brukselki, buraki, nać pietruszki, szczypiorek. • nadmierne spożycie alkoholu, kawy,

21. Żywienie a osteoporoza • nadmiar białka zwierzęcego, • niedobór białka ogółem może wpłynąć na gorszą syntezę kolagenu stanowiącego 1/3 masy tkanki kostnej, • mała aktywność fizyczna, • palenie papierosów • (nikotyna wpływa na zmniejszenie produkcji estrogenów), • niektóre leki i schorzenia przewlekłe.

22. Żywienie a osteoporoza Podstawą zapobiegania osteoporozie jest zmiana wadliwego stylu życia. Poprzez zmianę stylu życia, stosowaną dietę i szybkie rozpoczęcie leczenia – można zapobiegać złamaniom.

23. Żywienie a nadmierna masa ciała Otyłość jest schorzeniem ogólnoustrojowym charakteryzującym się nadmiernym rozwojem tkanki tłuszczowejw organizmie. Obecnie wiadomo, że przekarmianie dzieci i młodzieży, prowadzące często do nadmiernej masy ciała, może pozostawić trwały ślad w postaci zwiększenia liczby komórek tkanki tłuszczowej, które pozostają przez całe życie człowieka w gotowości metabolicznej, stanowiąc potencjalny spichlerz gromadzących sięw niej trójglicerydów.

24. Żywienie a nadmierna masa ciała Otyłość Wiadomo, że liczba komórek tkanki tłuszczowej (adypocytów) nie ulega zmniejszeniu nawetw wyniku stosowania kuracji odchudzającej, zmniejsza się w nich jedynie zawartość tłuszczu. Osoby takie wykazują dużą skłonność do ponownej otyłości już przy niedużych błędach dietetycznych, doprowadzających do niezrównoważenia bilansu energetycznego organizmu.

25. Do chorób istotnie związanych z otyłością należą: • miażdżyca, • choroba wieńcowa, • nadciśnienie tętnicze, • otłuszczenie serca, • udar mózgu, • żylaki kończyn dolnych, • upośledzenie czynności płuc, • stłuszczenie wątroby, • kamica dróg żółciowych, • zwyrodnienie stawów, • upośledzenie tolerancji glukozy, • hipercholesterolemia, • hipertrójglicerydemia, • hiperurykemia, • zwiększona częstość powikłań pooperacyjnych w czasie ciąży i połogu, • wypadanie macicy, • zakażenia dróg moczowych, • zaburzenia miesiączkowania, • rak trzonu macicy, • przepukliny pachwinowe i roztworu przełykowego przepony, • zmiany skórne • zwiększenie ryzyka zachorowania na raka.

26. Leczenie otyłości jest skuteczne jedynie wówczas, gdy • ograniczymy ilość pożywienia, • zwiększając jednocześnie aktywność fizyczną. • Czasami konieczna jest współpraca psychologa i lekarza. • Wskazane jest ograniczenie: • ogólnej ilości tłuszczu głównie „widocznego” dodawanego do różnych potraw np. smalec, olej oraz „niewidocznego” wchodzącego w skład różnych produktów szczególnie tłustego mleka, tłustych serów, tłustego mięsa, tłustych wędlin, • rafinowanych węglowodanów i cukrowców prostych – cukier i słodycze, • zachowując pozostałe składniki odżywczew granicach fizjologicznego zapotrzebowania ustroju.

27. Żywienie a nowotwory Dieta ma istotny wpływ na występowanie chorobynowotworowej i umieralnośćna raka. Niektórzy epidemiolodzy szacują, że aż 30-40% przypadków raka u mężczyzn i aż 60% raka u kobiet ma związek z żywieniem.

28. Żywienie a nowotwory • Na rozwój nowotworów może mieć wpływ dieta zawierająca przede wszystkim: • duże ilości produktów wędzonych i solonych (rak przełyku i żołądka) • Wykazano, że spożywanie mocno solonych pokarmów przy jednoczesnych niedoborach spożycia witaminy C i witaminy E prowadzi do rozwoju stanów przedrakowych.

29. Żywienie a nowotwory • duże ilości tłuszczu całkowitego oraz tłuszczunasyconego (rak jelita grubego, prostaty i sutka). • Mechanizm działania diety bogatotłuszczowejna powstawanie raka sutka polega na zwiększeniu stężenia we krwi hormonów, takich jak prolaktyna i estrogeny, których nadmiar może wywierać działanie rakotwórcze.

30. Żywienie a nowotwory Sugeruje się również, że zwiększona zawartość w diecie tłuszczu wpływa niekorzystnie na układ odpornościowy organizmu, powodując, że staje się on mniej wydolny w zwalczaniu powstających komórek nowotworowych.

31. Żywienie a nowotwory • nieznaczne ilości błonnika pokarmowego(rak jelit, a zwłaszcza jelita grubego) • Błonnik pokarmowy(nazywany „szczotkąfizjologiczną”) przyspiesza perystaltykę jelit, powodując skrócenie czasu kontaktu ze ścianą jelita treści pokarmowej oraz kału, dzięki czemu różne związki rakotwórcze powstające np. podczas procesów trawiennych, mają mniej czasuna bezpośrednie działanie rakotwórcze na komórki błony śluzowej.

32. Żywienie a nowotwory • Źródłem błonnika pokarmowego są: • pieczywo i kasze grubego przemiału, • nasiona roślin strączkowych, • warzywa i owoce. • Współcześnie zaleca się spożycie ze względuna zapobieganie chorobom około 40g/osobę/dobę. • Natomiast dla ludzi w podeszłym wieku zalecasię spożywanie błonnika w ilości20-30g/osobę/dobę.

33. Żywienie a nowotwory • zbyt małe ilości warzyw i owoców • Diety powinny być bogate w produkty roślinne, szczególnie zielone i żółte warzywa oraz owoce, zwłaszcza cytrusowe z uwagi na zawartość w nich witaminy C, witaminy E i β-karotenu oraz błonnika pokarmowego. • Witamina C, witamina Eiβ-karotenwykazują silne działanie antyoksydacyjne i w ten sposób mogą chronić komórki ustrojowe przed działaniem wolnych rodników i nadtlenków lipidowych, którym przypisuje się m.in. działanie kancerogenne.

34. Żywienie a niedobory składników odżywczych Badania ogólnolekarskie polegającena szczegółowych oględzinach zewnętrznych powierzchni części ciała: włosów, twarzy, oczu, warg, języka, zębów, dziąseł, skóry, paznokci itp. pozwalają na wykrycie ewentualnych klinicznych objawów niedoborów żywieniowych.

35. Wybrane kliniczne objawy niedoborów składników odżywczych

36. Niedokrwistość żywieniowa z niedoboru żelaza Spośród wielu schorzeń wywołanych niedoborami pokarmowymi najbardziej rozpowszechniona jest niedokrwistość z niedoboru żelaza. W Polsce niedokrwistość żywieniową żelaza stwierdza się u około 20 – 40% kobiet w wieku rozrodczym oraz u dzieci. Wegetarianie, zwłaszcza niespożywający produktów pochodzenia zwierzęcego, stanowią grupę osób o zwiększonym ryzyku występowania niedokrwistości.

37. Niedokrwistość żywieniowa z niedoboru żelaza • Szczególnie niebezpieczny jest niedobór żelazau kobiet w czasie ciąży, gdyż powoduje on zwiększoną umieralność kobiet, niemowląti przedwczesne porody. • Zatem stan odżywienia już w okresie życia płodowego ma decydujący wpływ na stan zdrowia niemowlęcia, a następnie w okresie dzieciństwa oraz w życiu dorosłym.

38. Niedokrwistość żywieniowa z niedoboru żelaza • Wykazano też, że niedostateczna zawartość żelazaw pożywieniu może wykazywać niekorzystny wpływ na czynność mózgu. • Dzieci z niedokrwistością spowodowaną niedoborem żelaza: • uczą się gorzej, • mają rozchwianą uwagę, • zazwyczaj mają obniżoną sprawność i koordynację psychoruchową.

39. Niedokrwistość żywieniowa z niedoboru żelaza Głęboka i długotrwała niedokrwistość z niedoboru żelaza u dzieci w wieku przedszkolnym może powodować trwałe zmiany niektórych procesów nerwowych, a także psychicznych i emocjonalnych.

40. Niedokrwistość żywieniowa z niedoboru żelaza Czynniki żywieniowe wpływające na niedokrwistość żywieniową z niedoboru żelaza to: niedostateczne spożycie mięsa i owoców. Należy pamiętać, że jedynie produkty pochodzeniazwierzęcego (mięso, ryby, drób, produkty z krwią) zawierają żelazo hemowe i łatwo przyswajalne. Natomiast produkty pochodzenia roślinnego zawierają żelazo niehemowe o znacznie gorszej przyswajalności.

41. Niedokrwistość żywieniowa z niedoboru żelaza Bioprzyswajalność żelaza jest uwarunkowana obecnością w posiłku czynników stymulujących i hamujących.

42. Czynniki dietetyczne wpływającena bioprzyswajalność żelaza.

43. Niedokrwistość żywieniowa z niedoboru żelaza Czynniki hamujące wchłanianie żelazaniehemowego można ograniczyć, np. fitynianów obecnych w produktach strączkowych i zbożach poprzez odpowiednio prowadzoną obróbkę technologiczną (fermentacja ciasta żytniego, dodatek drożdży do pieczywa pszennego, moczenie, kiełkowania nasion).

44. Żywienie a próchnica zębów Próchnica zębów obejmuje ponad 95% Polaków. Jest chorobą społeczną. Przyczynia się do utratyi uszkodzenia zębów przede wszystkim u dziecii młodzieży. Badania epidemiologiczne wykazały, że odsetek osób w wieku 35-44 lat z zachowanym pełnym uzębieniem nie przekracza 3%.

45. Żywienie a próchnica zębów • Czynnikami żywieniowymi mającymi wpływna powstawanie próchnicy zębów są: • zwiększone spożycie cukrów prostych, powodujących wydzielanie dużych ilości kwasu przez bakterie próchniczne w jamie ustnej • Przy rocznym spożyciu cukru 15 kg (40g dziennie) i powyżej obserwuje się szybki wzrost występo-wania tej choroby. • niedobory fluoru w diecie (głównym źródłem są: herbata, ryby morskie, kalafiory)

46. Żywienie a próchnica zębów • Najbardziej właściwym postępowaniem profilaktycznym jest: • stosowanie związków fluoru pod różną postacią (fluorkowanie wody, tabletki, żele itp.), • mycie zębów po każdym posiłku, • unikanie spożywania cukru (słodzona herbata, cukierki, napoje silnie słodzone itp.). !

47. WSKAZÓWKI ŻYWIENIOWE Aby zapobiec powstawaniu chorób dietozależnych należy kierować się 10 zasadami prawidłowego żywienia i dodatkowymi informacjami zawartymi w Piramidzie Zdrowego Żywienia, w której uwzględniono aktywność fizyczną jako nieodzowny element łączący sięz prawidłowym żywieniem.

48. 10 ZASAD PRAWIDŁOWEGO ŻYWIENIA propagowanych przez IŻŻ w Warszawie • Dbaj o różnorodność spożywanych produktów. • Strzeż się nadwagi i otyłości, bądź aktywny ruchowo. • Produkty zbożowe powinny być dla ciebie głównym źródłem kalorii. • Spożywaj codziennie co najmniej 2 duże szklanki chudego mleka. Mleko można zastąpić jogurtem, kefirem, a częściowo także serem. • Mięso spożywaj z umiarem. • Spożywaj codziennie dużo warzyw i owoców. • Ograniczaj spożycie tłuszczów, w szczególności zwierzęcych,a także wszelkich produktów zawierających cholesterol. • Zachowaj umiar w spożyciu cukru i słodyczy. • Ograniczaj spożycie soli • Unikaj alkoholu.

49. PIRAMIDA ZDROWEGO ŻYWIENIA opracowana w Polsce przez Instytut Żywności i Żywienia AKTYWNOŚĆ FIZYCZNA TO PODSTAWA! Piramidy Zdrowego Żywienia są dla wszystkich ogólnymiwytycznymi, które trzeba zawsze indywidualizować

50. Materiał został zaczerpnięty z poniższej literatury • Gawęcki J., Hryniewiecki L.,Żywienie człowieka. Podstawy nauki o żywieniu, Wydawnictwo Naukowe PWN,Warszawa 2003 • Instytut Żywności i Żywienia, Żywność, żywienie a zdrowie, Rok VII, Nr 1, Warszawa 1998 • Instytut Żywności i Żywienia, Żywność, żywienie a zdrowie, Rok IX, Nr 3, Warszawa 2000 • Khabipour R., Janus S., Pereira da Silva P., Pawiński K.,Partnerstwo dla Zdrowia, Warszawa 12 września 2006 r. • Kunachowicz H., Nadolna I., Przygoda B., Iwanow K.,Tabele wartości odżywczej produktów spożywczych,IŻŻ w Warszawie, Warszawa 1998 • Organizatorzy programu „Trzymaj Formę”: Stowarzyszenie Polska Federacja Producentów Żywności, Główny Inspektorat Sanitarny, Podstawy teoretyczne programu Trzymaj Formę Poradnik dla nauczycieli, Warszawa, 2006r.