Adrianna Kalandyk kl.IIe

1. NIEMCY Adrianna Kalandyk kl.IIe

2. NIEMCY • Niemcy - kraj piwa, Mercedesa, bajkowych zamków w Bawarii, naród który wzbudza podziw swą gospodarnością, czasem nieufność tych, którym daleko do niemieckiej zamożności, a także niechęć tych, dla których spotkanie z Niemcami przed 60 laty oznaczało życiową tragedię. Kraj ten, od ponad tysiąclecia usadowiony w sercu Europy, zawsze wywierał ogromny wpływ na losy kontynentu, niekiedy pozytywny (próba stworzenia monarchii uniwersalnej przez Ottona III, znaczący udział w tworzeniu obecnej Wspólnoty europejskiej), kiedy indziej destrukcyjny (obie wojny światowe w XX w.). Jest to jedno z najlepiej zorganizowanych i zarządzanych państw świata, o wiodącej gospodarce, której produkty z napisem „made in Germany” cieszą się dobrą opinią pod każdą szerokością geograficzną.

3. REPUBLIKA FEDERALNA NIEMIEC • Powierzchnia: 357,0 tys. km2 Ludność: 82 516 tys. mieszk. (2005 r.)Stolica: Berlin Waluta: 1 euro = 100 centów

4. HISTORIA • Germańskie plemiona, zamieszkujące obszar dzisiejszych Niemiec zostały między 55 a 53 r. p.n.e. pokonane przez Juliusza Cezara. Po upadku Rzymu tereny Niemiec zachodnich zajęte zostały przez Franków, zaś na obszar obecnych Niemiec Wschodnich napłynęli ze wschodu Słowianie. W 800 r. władca Franków - Karol Wielki koronował się na cesarza. W 843 r. (po traktacie w Verdun) imperium Karola rozpadło się, a jego wschodnia część dała początek Niemcom. W 962 r. Otto I koronował się na cesarza rzymskiego narodu niemieckiego (I Rzesza Niemiecka). Od XIII w., pomimo istnienia nadrzędnej władzy cesarskiej, państwo rozbite było na dziesiątki małych organizmów państwowych. W XVI w. Niemcami wstrząsnęły wojny religijne, w wieku XVII wojna trzydziestoletnia (1618-1648) spowodowała śmierć około 1/3 ludności kraju. Na początku XVIII w. na największą potęgę Niemiec wyrosły Prusy, które po odebraniu Austrii Śląska, okrojeniu Polski w kolejnych trzech rozbiorach (w latach 1772-1795), zajęły na początku XIX w. znaczne obszary w Niemczech zachodnich. W 1806 r. Napoleon doprowadził do likwidacji I Rzeszy. Po wojnie prusko-francuskiej, zwycięscy Prusacy proklamowali utworzenie Cesarstwa Niemieckiego (1871 r.). I wojna światowa przyniosła klęskę Niemiec i znaczne okrojenie terytorium państwa, a także wysokie i obliczone na wiele lat kontrybucje, które Niemcy miały wypłacać państwom zwycięskim. W wyniku rewolucji listopadowej 1918 r. powstała tzw. Republika Weimarska. Kres Republice Weimarskiej przyniosło przejęcie rządów przez Adolfa Hitlera w 1933 r. Hitler stopniowo odrzucał postanowienia traktatu wersalskiego, wszedł w sojusz z Włochami i Japonią, ograniczył wolności obywatelskie, rozpoczął prześladowania Żydów i przeciwników politycznych i - jako przywódca (Führer) - skupił w swym ręku pełnię władzy. Po zajęciu Austrii (Anschluss 1938 r.) i Czechosłowacji (marzec 1939 r.), Hitler zaatakował Polskę (wrzesień 1939 r.), rozpoczynając tym samym II wojnę światową. Po zwycięstwach Niemiec w ciągu pierwszych czterech lat wojny, w 1943 r. nastąpiło przełamanie ich przewagi. 8 maja 1945 r. Niemcy podpisały Akt Kapitulacji. W wyniku wojny Niemcy utraciły swe wschodnie terytoria na rzecz Polski i ZSRR, zaś same popadły w zależność od czterech mocarstw okupacyjnych. W 1948 r. miała miejsce radziecka blokada Berlina, którą mocarstwa zachodnie przełamały, organizując most powietrzny. W 1949 r. w strefie okupacyjnej USA, W. Brytanii i Francji utworzono RFN (od 1955 r. w NATO, od 1957 r. w EWG), na terenie Niemiec Wschodnich zależnych od ZSRR utworzono NRD (od 1949 r. w RWPG, od 1955 r. w Układzie Warszawskim). W 1961 r. Berlin został podzielony murem. Dzięki pieriestrojce Gorbaczowa w ZSRR i „Jesieni Ludów” w krajach Europy środkowej stało się możliwe przeprowadzenie na Wschodzie wolnych wyborów (marzec 1990 r.), zaś 3 października 1990 r. nastąpiło zjednoczenie Niemiec.

5. KUCHNIA • Kuchnia niemiecka nie należy do najbardziej wyszukanych i z tego powodu nie zyskała szerszego uznania poza krajem. Zresztą także w samych Niemczech znajduje coraz mniej zwolenników, szczególnie wśród młodszego pokolenia. Powodem tego jest fakt, że opiera się ona na wielkiej ilości spożywanego mięsa, co zwykle nie jest do pogodzenia z modą na zdrowe odżywianie, której ulega wielu Niemców. Mięso w kuchni niemieckiej proponuje się w bardzo różnorodnej postaci - pieczoną wieprzowinę (Kassel), pieczeń (Schweinebraten), golonkę (Eisbein) oraz niezliczone rodzaje kiełbasek (Wurst). Dodatkiem do mięsa są najczęściej ziemniaki np. pod postacią sałatki ziemniaczanej (Kartoffelsalat), odsmażone lub ugotowane z dodatkiem soli i posypane nacią pietruszki. Zupy niemieckie są ciężkie i zawiesiste, najczęściej z dodatkiem fasoli lub grochu. Specjalnością kuchni niemieckiej jest wielka ilość różnorodnego pieczywa. Ciasta i ciastka niemieckie są bardzo słodkie. Napojem słusznie uważanym za narodowy jest piwo, które produkowane jest w ponad 6 tysiącach gatunków, a jego spożycie niezmiennie bardzo wysokie. Na południowym-zachodzie i południu Niemiec produkowane są wina (w tym cenione wina reńskie). Kawa cieszy się większym uznaniem niż herbata. Wielu Niemców, w trosce o swe zdrowie przedkłada nad kawę wodę mineralną i soki owocowe. Znaczną popularnością cieszą się potrawy obcych kuchni, w szczególności kuchni narodów, które w ciągu ostatnich dziesięcioleci napływały do Niemiec - Włochów, Greków, Hiszpanów, Turków, narodów byłej Jugosławii, oraz Dalekiego Wschodu.

6. LUDNOŚĆ • Ludność: 82 516 tys. mieszk. (2005 r.)Gęstość zaludnienia: 231 osób/km2 (2005 r.)Przyrost ludności: 0% (2005 r.)Główne miasta: Berlin (3388 tys. mieszk., 2003 r.), Hamburg (1734 tys. mieszk.), Monachium (1248 tys. mieszk.), Kolonia (966 tys. mieszk.), Frankfurt nad Menem (643 tys. mieszk.), Dortmund (590 tys. mieszk.), Essen (590 tys. mieszk.), Stuttgart (589 tys. mieszk.), Düsseldorf (573 tys. mieszk.), Brema (545 tys. mieszk.), Hanower (516 tys. mieszk.), Duisburg (506 tys. mieszk.), Lipsk (498 tys. mieszk.), Norymberga (494 tys. mieszk.), Drezno (484 tys. mieszk.) Języki: niemiecki (urzędowy), języki mniejszości narodowychReligie: protestantyzm: 34%, katolicyzm: 34%, islam: 4%, judaizm Skład etniczny: Niemcy: 92%, Turcy: 2,5%, Chorwaci, Włosi, Grecy, Austriacy, Polacy, Rosjanie, Duńczycy, Łużyczanie, Fryzowie

7. POLITYKA • Niemcy są republiką federalną. Głową państwa jest wybierany na pięcioletnie kadencje prezydent, który pełni funkcje reprezentacyjne. Od lipcu 2004 r. stanowisko to pełni Horst Koehler. Faktyczna władza w państwie skupia się w ręku szefa rządu - kanclerza. Od listopada 2005 r. kanclerzem RFN jest Angela Markel. Dwuizbowy parlament Republiki wybierany jest na 4-letnie kadencje. Składa się on ze Zgromadzenia Federalnego (Bundestag), w którym zasiada 603 deputowanych oraz Rady Federalnej (Bundesrat), w której pracuje 69 przedstawicieli poszczególnych krajów związkowych. Najważniejsze ugrupowania na niemieckiej scenie politycznej to: Partia Socjaldemokratyczna (SDP), Unia Chrześcijańsko-Demokratyczna (CDU), Chrześcijańska Unia Społeczna (CSU), Zieloni, Wolna Partia Demokratyczna (FDP), postkomunistyczna Partia Demokratycznego Socjalizmu (PDS).

8. UNIA EUROPEJSKA A NIEMCY • Niemcy należały (wraz z Belgią, Francją, Holandią, Luksemburgiem i Włochami) do sześciu państw Europy zachodniej, które powołały do istnienia w 1957 r. Europejską Wspólnotę Gospodarczą (wcześniej Europejską Wspólnotę Węgla i Stali oraz Europejską Wspólnotę Współpracy Atomowej). Obok Francji, RFN uważana jest za czołowy filar Unii Europejskiej. W Niemczech (we Frankfurcie nad Menem) znajduje się siedziba Banku Europejskiego. W styczniu 2002 r. Niemcy zrezygnowały z narodowej waluty - marki niemieckiej, która została zastąpiona wspólną walutą 12 z 15 państw ówczesnej Unii - euro. W nowej, składającej się z 25 państw Unii Europejskiej Niemcy posiadają 29 reprezentantów w Radzie Ministrów (podobnie jak Francja, Wielka Brytania i Włochy), zaś liczba niemieckich parlamentarzystów wynosi 99.

9. Plusy wstąpienia Niemiec do Wspólnoty

10. GOSPODARKA • Produkt krajowy PKB (według parytetu siły nabywczej): 2446 mld USD (2005 r.)Produkt krajowy na 1 mieszk. (według parytetu siły nabywczej): 29 700 USD (2005 r.)Przyrost PKB: 0,8% (2005 r.)Eksport: 1016 mld USD (2005 r.)Import: 801 mld USD (2005 r.)Inflacja: 2% (2005 r.)Berobocie: 11,6% (2005 r.)

11. TURYSTYKA • Niemcy są krajem oferującym różnorodne możliwości uprawiania turystyki. Turyści odwiedzają najczęściej historyczne centra Niemiec zachodnich (Kolonia, Akwizgran, Monachium, Augsburg, Ratyzbona, Moguncja, Trewir, Wormacja, Frankfurt nad Menem, Brema). Ostatnio wzrosło także zainteresowanie rzadziej odwiedzanymi do tej pory miastami byłej NRD m.in. Dreznem, Lipskiem, Weimarem, Poczdamem oraz stołecznym Berlinem. Zainteresowaniem turystów zagranicznych cieszą się ośrodki w Alpach (szczególnie olimpijskie Garmisch-Partenkirchen) i w Schwarzwaldzie, kurorty, a zarazem centra kultury (np. Baden-Baden, Bayreuth) oraz plaże nad Bałtykiem i Morzem Północnym. Dla wielu przybyszy interesujące jest porównanie wciąż widocznej różnicy pomiędzy ustabilizowaną zachodnią częścią kraju i niemieckim Wschodem, modernizującym się za pieniądze podatników ze starych landów. Niemcy odwiedza rocznie około 15-18 mln osób deklarujących wyłącznie turystyczny cel przyjazdu i kilkakrotnie więcej odwiedzających krewnych, przyjaciół i przyjeżdżających służbowo. Najwięcej przyjezdnych pochodzi z Wielkiej Brytanii, USA, Polski, Holandii, Francji i Szwecji. Niemcy należą do najchętniej uprawiających turystykę narodów europejskich. W rezultacie pasji odkrywczych, zostawiają za granicą 4-krotnie więcej pieniędzy niż zarabia ich kraj na przyjeździe turystów zagranicznych.

12. KUCHNIA • Kuchnia niemiecka nie należy do najbardziej wyszukanych i z tego powodu nie zyskała szerszego uznania poza krajem. Zresztą także w samych Niemczech znajduje coraz mniej zwolenników, szczególnie wśród młodszego pokolenia. Powodem tego jest fakt, że opiera się ona na wielkiej ilości spożywanego mięsa, co zwykle nie jest do pogodzenia z modą na zdrowe odżywianie, której ulega wielu Niemców. Mięso w kuchni niemieckiej proponuje się w bardzo różnorodnej postaci - pieczoną wieprzowinę (Kassel), pieczeń (Schweinebraten), golonkę (Eisbein) oraz niezliczone rodzaje kiełbasek (Wurst). Dodatkiem do mięsa są najczęściej ziemniaki np. pod postacią sałatki ziemniaczanej (Kartoffelsalat), odsmażone lub ugotowane z dodatkiem soli i posypane nacią pietruszki. Zupy niemieckie są ciężkie i zawiesiste, najczęściej z dodatkiem fasoli lub grochu. Specjalnością kuchni niemieckiej jest wielka ilość różnorodnego pieczywa. Ciasta i ciastka niemieckie są bardzo słodkie. Napojem słusznie uważanym za narodowy jest piwo, które produkowane jest w ponad 6 tysiącach gatunków, a jego spożycie niezmiennie bardzo wysokie. Na południowym-zachodzie i południu Niemiec produkowane są wina (w tym cenione wina reńskie). Kawa cieszy się większym uznaniem niż herbata. Wielu Niemców, w trosce o swe zdrowie przedkłada nad kawę wodę mineralną i soki owocowe. Znaczną popularnością cieszą się potrawy obcych kuchni, w szczególności kuchni narodów, które w ciągu ostatnich dziesięcioleci napływały do Niemiec - Włochów, Greków, Hiszpanów, Turków, narodów byłej Jugosławii, oraz Dalekiego Wschodu.

13. NIEZBĘDNE INFORMACJE • Pociągiem z Polski można bezpośrednio dojechać do kilku dużych miast Niemiec, autobusem do większości, zaś samolotem m.in. do Berlina, Frankfurtu nad Menem, Hamburga, Monachium, Kolonii, Düsseldorfu, Dortmundu. Podróżowanie pociągiem po Niemczech jest wygodne, choć kosztowne. Dobrze rozwinięta jest komunikacja autobusowa, wartym polecenia środkiem transportu są promy i statki (np. kursujące po Renie i jego dopływach). Podróżowanie samochodem po Niemczech ułatwia największa w Europie (licząca ponad 12 tys. km), stale rozbudowywana i dobrze oznakowana sieć bezpłatnych autostrad. W kraju tym istnieje także bardzo dobrze rozwinięta sieć dróg rowerowych, zarówno w miastach jak i poza nimi. Wymiana waluty możliwa jest w bankach, na wielu dworcach oraz w urzędach pocztowych. Sklepy otwarte są zwykle od 9.00 do 18.00 (w soboty do 13.00), dłużej działają placówki w pobliżu dworców kolejowych. W niektórych z nich obowiązuje przerwa obiadowa (najczęściej między 12.00 a 14.00). W bardzo wielu sklepach i lokalach można płacić kartami kredytowymi. Numer kierunkowy Niemiec: 49. Język niemiecki należy do grupy języków germańskich. Poza Niemcami jest w użyciu w Austrii, Szwajcarii, Lichtensteinie i włoskim Południowym Tyrolu. Posługuje się nim, jako językiem rodzimym, niemal 120 mln osób. Językiem obcym najlepiej opanowanym przez Niemców jest angielski (przede wszystkim na zachodzie), rzadziej francuski. W landach wschodnich można próbować porozumiewać się po rosyjsku.

14. Podstawowe zwroty języka niemieckiego: • Dzień dobry (rano / w ciągu dnia / wieczorem) - Guten Morgen / Tag / AbendDo widzenia - Auf WiedersehenProszę - Bitte Przepraszam - Entschuldigung Ile to kosztuje? - Wieviel kostet das? Gdzie jest...? - Wo ist...?Tak - JaNie - NeinNie rozumiem - Ich verstehe nicht

15. Niemieckie miasta

16. BERLIN • Stolica Niemiec położona na wschodzie kraju, nad Szprewą i Hawelą, miasto wydzielone o statusie landu (3388 tys. mieszk., 2003 r.); wielki ośrodek przemysłu, kultury, międzynarodowe centrum finansowe, ważny ośrodek teatru i filmu (prestiżowy Międzynarodowy Festiwal Filmowy) miasto, któremu kolorytu dodają liczne, funkcjonujące tu subkultury. Początki miasta datowane są na XII w., gdy na miejscu dawnego słowiańskiego grodu wybudowano pierwszą osadę. W 1470 r. Berlin stał się rezydencją brandenburskich książąt z dynastii Hohenzollernów. Po koronacji Fryderyka I na króla (1701 r.) miasto stało się stolicą Królestwa Prus, co przyczyniło się do jego szybkiego rozwoju. Wiek XIX przyniósł gwałtowne uprzemysłowienie, utworzenie wielu instytucji kulturalnych, naukowych i dynamiczną rozbudowę metropolii. W 1871 r., po zjednoczeniu Niemiec z inicjatywy Prus, Berlin stał się stolicą cesarstwa. Po I wojnie światowej przyłączając do miasta dziesiątki okolicznych miejscowości powołano do życia nowy twór administracyjny, zwany Wielkim Berlinem. Po dojściu Hitlera do władzy (1933 r.) planowano przemianować nazwę miasta na Germanię, która miała stać się - w założeniach nazistów - stolicą całego świata. Pod koniec II wojny światowej miały miejsce liczne bombardowania alianckie i zaciekłe walki o miasto. Kapitulacja III Rzeszy rozpoczęła okres podziału miasta na 4 strefy. W 1948 r. Rosjanie podjęli próbę podporządkowania sobie całego miasta, w wyniku czego większa, zachodnia część miasta (amerykańska, brytyjska i francuska strefa okupacyjna) stała się (w 1949 r.) samodzielnym krajem związkowym Niemiec Zachodnich, pod nazwą Berlin Zachodni. W tym czasie wschodnia część miasta stała się stolicą Niemieckiej Republiki Demokratycznej powstałej na obszarze podległym ZSRR. W 1953 r. w Berlinie Wschodnim miały miejsce krwawo stłumione protesty o podłożu politycznym i ekonomicznym. Podział miasta przypieczętowało zbudowanie latem 1961 r. 160-kilometrowego muru, który miał podzielić miasto na kolejne 30 lat. Po „Jesieni Ludów” w Europy środkowej stało się możliwe zburzenie Muru i zjednoczenie miasta, co nastąpiło 9 listopada 1989 r. W 1990 r. Berlin stał się na powrót stolicą zjednoczonych Niemiec. Berlin nie może równać się pod względem klasy zabytków i urody swych dzielnic z wieloma innymi miastami Niemiec, jednak bogata oferta muzeów, galerii i niezwykle zróżnicowane życie nocne czyni z niego miejsce godne poznania. Symbolem miasta jest położona w centrum klasycystyczna Brama Brandenburska (II połowa XVIII w.), wzorowana na ateńskich Propylejach. Nieopodal znajduje się budynek Reichstagu - dawnej siedziby władz cesarstwa i Republiki Weimarskiej. Na zachód od obu budowli rozciąga się Tiergarten, niegdyś teren polowań monarchów, obecnie park krajobrazowy, w centrum którego stoi Kolumna Zwycięstwa (Sigessäule) upamiętniająca zwycięstwo w wojnie Prus z Francją w 1870 r. W centrum dawnego Berlina Zachodniego znajduje się XIX-wieczny kościół Kaiser-Wilhelm-Gedächtniskirche - pamiątka wydarzeń z 1945 r. (zburzona wieża). Największą zabytkową budowlą zachodniej części miasta jest Schloß Charlottenburg - imponujący pałac barokowy w otoczeniu rozległego parku, wzniesiony w I połowy XVIII w. przez Fryderyka I dla jego żony Zofii Szarlotty. Dzielnica Kreuzberg jest zamieszkana przede wszystkim przez przedstawicieli alternatywnych subkultur i mniejszości narodowych. We wschodniej części miasta na uwagę zasługuje aleja Unter den Linden (Pod Lipami) z ocalałymi resztkami XVIII-wiecznej zabudowy. Nieopodal alei znajdują się dwie bliźniacze katedry z XVIII w. - Deutscher Dom i Französicher Dom oraz również XVIII-wieczna Sankt-Hedwig-Katedrale, poświęcona patronce Berlina św. Jadwidze Śląskiej. Na Wyspie Muzeów (Museumsinsel) stoi potężna XIX-wieczna katedra berlińska (Berliner Dom), ozdobiona licznymi kopułami. Dalej w kierunku wschodnim stoi niewzruszenie wizytówka komunistycznego Berlina - betonowa zabudowa Alexanderplatz oraz 368-metrowa Wieża Telewizyjna (Fernsehturm) z 1969 r. W najstarszej części miasta, zwanej Nikolaiviertel znajdują się gotyckie kościoły św. Mikołaja (Nikolaikirche) z XIII w. i XV-wieczny Marienkirche.

17. Akwizgran (Aachen): • Miasto w Północnej Nadrenii-Westfalii (257 tys. mieszk., 2003 r.), w pobliżu granicy z Belgią i Holandią, ośrodek handlowy, kulturalny i turystyczny. Pierwszą osadę na terenie miasta założyli Celtowie, kolejną Rzymianie (Aque Granni). W Akwizgranie przyszedł na świat w 742 r. najpotężniejszy władca Franków - Karol Wielki, który uczynił z miasta swą główną siedzibę. Blask majestatu monarszego otaczał Akwizgran przez kolejne stulecia - od 936 r. do 1531 r. w tutejszej katedrze koronowanych było 32 cesarzy i królów niemieckich. Prawa miejskie Akwizgran uzyskał w II połowie XII w. Podczas Wielkiej Rewolucji Francuskiej Akwizgran przyłączony został (w 1801 r.) do Francji, zaś po klęsce Napoleona w 1815 r. znalazł się w granicach Prus. XIX w. przyniósł miastu znaczne uprzemysłowienie. Chlubą Akwizgranu jest wzniesiona przez Karola Wielkiego u schyłku VIII w. katedra z ośmioboczną kaplicą pałacową. Świątynia, wyposażona przez Karola w liczne relikwie z Ziemi Świętej jest miejscem spoczynku jej fundatora (zm. w 814 r.). Katedra usytuowana jest w środku urokliwego Starego Miasta. Centralnym punktem rozległego rynku (Marktplatz) jest XIV-wieczny ratusz (przebudowany w XIX w.) wzniesiony na ruinach pałacu Karola. W mieście zachowały się także pozostałości średniowiecznych fortyfikacji. Najcenniejsze muzea miasta to: Neue Galerie-Sammlung Ludwig prezentujące wybitną kolekcję sztuki współczesnej oraz muzeum prasowe - Aachens Zeitungsmuseum.

18. Augsburg • Miasto położone w Bawarii (259 tys. mieszk., 2003 r.) na południu Niemiec; liczący się ośrodek przemysłowy (np. zakłady lotnicze Messerschmitt), miasto kongresów i wyższych uczelni. Założone zostało przez Rzymian (jako obóz wojenny) w 15 r. p.n.e., niebawem zostało wyniesione do rangi stolicy rzymskiej prowincji Raetia et Vindelicia. W V w., już jako miasto frankońskie, Augsburg stał się siedzibą biskupstwa. Od 1316 r. Augsburg był wolnym miastem cesarskim. W XV w. miasto wyrosło na finansową i handlową stolicę Niemiec. W 1530 r. ogłoszono tu tzw. Augsburskie Wyznanie Wiary - jeden z ważniejszych dokumentów luteranizmu. W 1806 r. Augsburg włączony został do Bawarii. W XIX i XX w. miała miejsce szybka industrializacja miasta. Najstarszym zabytkiem Augsburga jest pochodząca z XI w. romańsko-gotycka katedra (Dom). Kościół Sankt Ulrich und Afra z XII w. (przebudowany w XIV-XV w.) poświęcony jest lokalnym świętym, których groby znajdują się we wnętrzu świątyni. Wzniesiony w latach 1615-1620 imponujący ratusz (Rathaus) ze Złotą Salą (Goldene Saal) jest pomnikiem zamożności augsburskiego patrycjatu. Interesującym zabytkiem jest tzw. Fugierówka (Fuggerei) - XVI-wieczne osiedle komunalne dla biedoty miejskiej, otoczone murem i posiadające własny kościół. Osiedle do dziś zamieszkane jest przez najuboższych mieszkańców miasta, którzy za wynajem skromnych domków wnoszą symboliczne opłaty. Kaplica Fuggerów (wpływowego rodu bankierskiego, który doszedł do godności książąt Rzeszy) wzniesiona w latach 1509-1518 jest pierwszym przykładem architektury renesansowej w Niemczech, dom Fuggerów zbudowany został w latach 1512-1515. W mieście odbywa się znany festiwal mozartowski.

19. Brema (Bremen) • Miasto nad Wezerą na północy Niemiec (545 tys. mieszk., 2003 r.), stolica niewielkiego kraju związkowego, obejmującego, poza Bremą, port nad Morzem Północnym - Bremenhaven; duży ośrodek przemysłowy, naukowy (uniwersytet od 1971 r.), jeden z największych w Niemczech portów morskich. Miasto powstało w czasach monarchii Franków, w 787 r. Karol Wielki założył tu biskupstwo (od 845 r. arcybiskupstwo), które miało znaczny udział w chrystianizacji północnych Niemiec. Po uzyskaniu przez miasto prawa targowego pod koniec X w., przez kilka stuleci trwał okres rozwoju, wzmocniony przez udział miasta w Związku Hanzeatyckim (od XIV w.). W 1646 r. Brema uwolniła się spod władzy arcybiskupów i uzyskała status wolnego miasta cesarskiego. W 1815 r. miasto weszło w skład Związku Niemieckiego, w 1871 r. - Rzeszy. W XIX w. Brema rozwijała się głównie dzięki komunikacji morskiej. W 1919 r. krótko funkcjonowała tzw. Bremeńska Republika Rad. Stare Miasto skupia się wokół stojącego w rynku (Markt) imponującego ratusza (Rathaus). Fasada XV-wiecznego ratusza przebudowana została w stylu renesansu niderlandzkiego. Przed ratuszem stoi liczący 600 lat gotycki pomnik Rolanda, bohatera „Pieśni o Rolandzie”. Drugą dominantę rynku stanowi katedra św. Piotra (Sankt Petri Dom), romańska budowla z XII-XIII w. o dwu strzelistych wieżach. Także na rynku wznosi się Schütting (dosłownie: zsypywać pieniądze), potężny dom cechowy, pochodzący z XVI w. Obok niego znajduje się Böttcherstraße, uliczka z lat 20. ubiegłego stulecia, jednorodne dzieło zbudowane w stylu modernistyczno-funkcjonalnym, dziś pełne sklepików z wyrobami bremeńskich rzemieślników. Liczne kamienice bogatych kupców bremeńskich w historycznym centrum miasta pochodzą z XVI-XVII w.

20. Brunszwik (Braunschweig) • Miasto w środkowo-północnej części Niemiec (Dolna Saksonia), leżące nad rzeką Oker (245 tys. mieszk., 2003 r.); ważny ośrodek turystyczny, naukowy (założone w 1745 r. Collegium Carolinum jest najstarszą uczelnią techniczną Niemiec), kulturalny i przemysłowy. Miasto zostało założone w IX w., w XII w. książę saksoński Henryk Lew wzniósł w Brunszwiku (dotąd niewielkiej osadzie handlowej) swoją rezydencję. W XIII w. Brunszwik stał się stolicą niezależnego księstwa i przystąpił do Hanzy. W 1807 r. Napoleon włączył Brunszwik do Westfalii, lecz po 1815 r. niezależność księstwa została przywrócona. W mieście zachował się szereg zabytków z XII-XVI w. Katedra (Dom Sankt Blasius) z 1194 r. jest wybitnym przykładem architektury romańskiej (cenne wyposażenie i malowidła). Romańskie opactwo Cystersów pochodzi z XII-XIII w. XIII-wieczne świątynie św. Marcina (Martinkirche) i św. Katarzyny są przykładami sakralnej architektury lokalnej (masywne wieże, połączone tzw. przeponą o znacznej wysokości). Gotyk reprezentują także sukiennice (Gewandhaus) z renesansową fasadą i ratusz (Rathaus). Dawny pałac Henryka Lwa - Dankwarderode został w XIX w. poddany przebudowie w stylu neoromańskim.

21. Budziszyn (Bautzen, łużycki: Budyšin) • Miasto w Saksonii, na wschodzie Niemiec, w pobliżu granicy z Polską (42 tys. mieszk., 2003 r.); ośrodek turystyczny i przemysłowy, jedno z ważniejszych centrów kultury Łużyczan. Miasto znane jest od X w. W 1018 r. w Budziszynie podpisano pokój kończący długoletnią wojnę między Bolesławem Chrobrym a cesarzem Henrykiem II. W 1813 r. w okolicach Budziszyna rozegrała się bitwa, w której Napoleon pokonał koalicję wojsk pruskich i rosyjskich. Miasto poważnie ucierpiało w 1945 r. (udział II Armii Wojska Polskiego). Budziszyn należy do cenniejszych zespołów architektury średniowiecznej na wschodzie Niemiec. Nad miastem góruje potężna gotycka katedra z XII-XV w., zamek budziszyński zbudowano z XV w., fragmenty murów miejskich z bramami i wieżami pochodzą z XV-XVII w.

22. Chemnitz • Miasto w kraju związkowym Saksonia (250 tys. mieszk., 2003 r.), po Berlinie, Lipsku i Dreźnie największe miasto Niemiec Wschodnich, położone na przedgórzu Rudaw; duży ośrodek przemysłowy, handlowy, centrum kulturalno-naukowe. W pobliżu znajdują się bogate złoża węgla kamiennego. Miasto założone zostało w XII w. na terenie dawnej osady słowiańskiej Kamienica, skolonizowanej przez Niemców, prawa miejskie uzyskało od 1225 r. W 1308 r. miasto zostało uzależnione od rodu Wettinów. W XIV w. rozwinęło się tu tkactwo, potem - w XVIII w. - przemysł bawełniany. Od 1953 r. do upadku Muru Berlińskiego miasto nosiło nazwę Karl-Marx-Stadt. XII-wieczny klasztor został w XVI w. przekształcony w zamek. Kościół klasztorny został zbudowany w XII w. i przebudowany w XVI w. Cenna Czerwona Wieża pochodzi z XII-XV w.

23. Drezno (Dresden) • Stolica kraju związkowego Saksonia, położona na obu brzegach Łaby (484 tys. mieszk., 2003 r.); główny ośrodek przemysłowy i kulturalny tej części Niemiec. Początki miasta datowane są na XIII w. (prawa miejskie od 1216 r.), od 1485 r. miasto było stolicą księstwa, a od 1806 r. - królestwa Saksonii. Największy rozkwit Drezna przypadł na koniec XVII i I połowę XVIII w., gdy Saksonią rządzili Fryderyk August I i jego syn Fryderyk August II (panujący w Polsce jako August II Mocny i August III). Miasto zostało wówczas ozdobione szeregiem reprezentacyjnych budowli, a imponująca odbudowa po zniszczeniach wojny siedmioletniej przyczyniła się do nadania mu miana „Florencji nad Łabą”. Historyczne dziedzictwo wieków padło pod bombami nalotów amerykańskich i brytyjskich w ciągu dwóch dni lutego 1945 r. Po wojnie Stare Miasto zostało częściowo odbudowane, kolejne prace restauracyjne prowadzone są od czasu zjednoczenia Niemiec. Za najcenniejszy zabytek miasta uznawany jest rokokowy Zwinger - imponujący zespół pałacowy z XVIII w. mieszczący Meißner Porzellan Museum (ze zbiorami porcelany z słynnej manufaktury w pobliskiej Miśni) oraz Gemäldegalerie Alter Meister - Galerię Dawnych Mistrzów z bezcenną kolekcją dzieł m.in. Rafaela, Tycjana, Velazqueza, Holbeina, Tintoretta. Z kolei w Galerii Nowych Mistrzów (Gemäldegalerie der Neuen Meister) w Albertinum (dawnym arsenale) podziwiać można prace impresjonistów i ekspresjonistów. Do cenniejszych zabytków barokowo-rokokowego Drezna należą kościoły: Dworski (Hofkirche) z 85-metrową wieżą, dominujący w panoramie miasta kościół dworski oraz świątynia św. Krzyża (Kreuzkirche). Odbudowa pięknego barokowego kościoła Najświętszej Marii Panny (Frauenkirche) o wydłużonej kopule planowana jest do 2006 r. W Kraszewski-Haus, gdzie w XIX w. mieszkał polski pisarz przechowywane są cenne polonica.

24. Düsseldorf • Stolica landu Północna Nadrenia-Westfalia (573 tys. mieszk., 2003 r.) i zagłębia Ruhry; wielki ośrodek biznesu, siedziba wielu czołowych koncernów przemysłowych, centrum naukowe (uniwersytet od 1965 r.). Düsseldorf uzyskał prawa miejskie w 1288 r. W 1806 r. miasto stało się stolicą hrabstwa Bergu, zaś w 1815 r. popadło w zależność od Królestwa Prus. Swą dzisiejszą pozycję Düsseldorf zawdzięcza intensywnemu uprzemysłowieniu w XIX stuleciu. Do cenniejszych pamiątek przed-industrialnego Düsseldorfu należą: renesansowy XVI-wieczny ratusz (Rathaus), przebudowany w XIX w., gotycki kościół św. Lamberta (St. Lambertus) z XIII w., wieża zamkowa z XIII w. oraz rokokowy pałacyk myśliwski (Schloß Jägerhof) z XVIII w., mieszczący obecnie muzeum J. W. Goethego. Inny wielki poeta niemiecki urodzony w Düsseldorfie - Heinrich Heine, uhonorowany jest działalnością instytutu jego imienia, prowadzącego badania nad życiem i twórczością poety. W pobliskim Kaiserwerth znajdują się ruiny zamku cesarskiego.

25. Erfurt • Miasto w środkowej części Niemiec, stolica landu Turyngia (202 tys. mieszk., 2003 r.), położona nad rzeką Gerą; duży ośrodek przemysłowy, centrum kulturalne i turystyczne. Miasto powstało przed VIII w. jako placówka handlowa na granicy ze Słowiańszczyzną. W 742 r. Erfurt stał się siedzibą biskupstwa założonego przez apostoła Niemców - św. Bonifacego. W okresie średniowiecza rozwój Erfurtu (najbogatszego wówczas miasta Turyngii) wiązał się z przynależnością miasta do Hanzy. W 1392 r. w mieście powstał uniwersytet (do 1816 r. i ponownie od 1992 r.). W latach 1664-1802 miasto należało do Moguncji. W 1808 r. w Erfurcie odbył się zjazd książąt, podczas którego Napoleon i car Rosji Aleksander I dokonali podziału wpływów w Europie. W czasie ostatniej wojny miasto zostało poważnie zniszczone. W Erfurcie zachowało się wiele zabytków, starannie odrestaurowanych w ostatnich latach. Romańsko-gotycka katedra św. Seweryna z XII-XIII w. (przebudowana w XV w.) stoi na miejscu najstarszej, której budowę rozpoczęto w 742 r. Piękny most kupiecki (Krämerbrücke) na Gerze z XII-XIV w. jest zabudowany kamieniczkami (jeden z nielicznych przykładów tego typu architektury na północ od Alp). Gmach dawnego uniwersytetu pochodzi z XVI w., liczne kamienice mieszczańskie z XV-XVIII w.

26. Frankfurt nad Menem (Frankfurt am Main) • Największe miasto kraju związkowego Hesja (643 tys. mieszk., 2003 r.); finansowe centrum Niemiec i jedno z trzech największych w Europie (miasto jest siedzibą Banku Europejskiego), wielki ośrodek przemysłowy, kulturalny i wystawienniczy (słynne Międzynarodowe Targi Książki). Frankfurt uchodzi za najbardziej zamerykanizowane, a także najbardziej zagrożone przestępczością ze wszystkich miast kraju. Tu zbudowano w XIX w. największy dworzec kolejowy, tutaj także znajduje się drugi obecnie port lotniczy Europy (Rhein-Main). Początki miasta wiążą się z obecnością Rzymian, którzy założyli obóz warowny. W czasach Karola Wielkiego zwołano do Frankfurtu synod, a po podziale jego państwa w 843 r. Frankfurt obrano na stolicę królestwa wschodnio-frankońskiego i tu dokonywano wyboru królów niemieckich (od 1562 r. koronowano cesarzy). Od II połowy XIV w. Frankfurt był wolnym miastem cesarskim, zyskując u schyłku XVI w. rangę najważniejszego ośrodka finansowego Europy. W 1866 r. (w rezultacie tzw. wojny niemieckiej) Frankfurt włączono do Królestwa Prus. Bombardowania ostatniej wojny poważnie uszkodziły miasto, które następnie zostało częściowo odbudowane. Za najważniejszy obiekt historycznej części miasta uchodzi ratusz (Rathaus) zwany Römer (Rzymianin), powstały na początku XV w. z przebudowanych kamienic. Ponad Starym Miastem góruje gotycka XIII-wieczna katedra św. Bartłomieja (Dom Sankt Bartholomäus), przez ponad 200 lat miejsce koronacji cesarskich. Potęgę miasta w średniowieczu przypominają kościoły św. Leonarda (Sankt Leonhard) i św. Mikołaja (Sankt Nicolai) oraz Leinwandhaus (sukiennice). W Historisches Museum prezentowane są wystawy obrazujące dzieje miasta i całego kraju. Goethe-Haus eksponuje pamiątki i dokumenty związane ze słynnym, urodzonym we Frankfurcie poetą.

27. Frankfurt nad Odrą (Frankfurt an der Oder) • Miasto na wschodnich krańcach Niemiec (Brandenburgia), położone nad Odrą (67 tys. mieszk., 2003 r.); ośrodek przemysłowy i naukowy, port rzeczny. Miasto zostało założone na początku XIII w. przez kupców z Frankonii. Prawa miejskie Frankfurt otrzymał w 1253 r. W 1358 r. miasto przystąpiło do Hanzy, co spowodowało jego szybki rozwój. W 1506 r. w mieście powstał uniwersytet Viadrina (po łacinie: Odra), przeniesiony w 1801 r. do Wrocławia (reaktywowany w 1992 r. jako uczelnia niemiecko-polska). W czasie wojny trzydziestoletniej Frankfurt został zniszczony i nigdy już nie odzyskał dawnej pozycji. Kolejne poważne zniszczenia przyniosła II wojna światowa, po wojnie prawobrzeżna część miasta znalazła się w granicach Polski (Słubice). Głównym zabytkiem Frankfurtu jest XIII-wieczny kościół pokoju (Friedenskirche). Klasztor Franciszkanów wzniesiony w 1301 r. był wielokrotnie przebudowywany. Nad Odrą znajduje się zabytkowy stary żuraw, mieszczący dziś restaurację serwującą dania kuchni niemieckiej.

28. Garmisch-Partenkirchen: • Miasto na południu Niemiec w landzie Bawaria (28 tys. mieszk., 2003 r.), leżące u podnóża najwyższego szczytu Niemiec - Zugspitze (2965 m n.p.m.); najważniejszy w Niemczech ośrodek sportów zimowych. Garmisch znane jest od IX w., zaś Partenkirchen powstało w XII w. Obie miejscowości zostały połączone w 1935 r., a już w następnym 1936 r. w mieście rozegrane zostały zawody zimowej olimpiady. W Garmisch-Partenkirchen (popularnie zwanym Ga-Pa) mieszkał (i zmarł w 1949 r.) kompozytor Ryszard Strauss (w jego domu znajduje się obecnie muzeum). Stary kościół parafialny pochodzi z XIII w., Nowy (św. Marcina) zbudowano w XVIII w. W mieście odbywają się liczne jarmarki, festyny (np. Noc Świętojańska - Johannisnacht - 24 czerwca i jarmark św. Marcina - 12 listopada), wyścigi sań, pochody przebierańców. W styczniu każdego roku w Ga-Pa organizowane są liczne zawody sportowe m.in. turniej czterech skoczni.

29. Getynga (Göttingen): • Miasto w środkowej części Republiki Federalnej Niemiec (land Dolna Saksonia), położone nad rzeką Leine (123 tys. mieszk., 2003 r.); jeden z wiodących ośrodków naukowych kraju (ponad 30 tys. studentów), liczące się centrum turystyczne oraz kulturalne. Getynga została założona w X w., prawa miejskie uzyskała w 1210 r. W XIV-XVI w. Getynga należała do Hanzy. W 1737 r. w mieście powstał uniwersytet ewangelicki (dotąd ukończyło go ponad 30 laureatów Nagrody Nobla), a w 1751 r. - Akademia Nauk. Do najcenniejszych obiektów zabytkowych miasta należy gotycki ratusz miejski (Rathaus) z XII-XV w., gotyckie kościoły (m.in. Sankt Jakobi z 1433 r., Sankt Albani z 1467 r.), pozostałości średniowiecznych obwarowań miejskich. Symbolem miasta jest niewielka fontanna - figura Gęsiareczki z 1901 r., która całowana jest przez wszystkich świeżo upieczonych absolwentów uniwersytetu.

30. Görlitz (łużycki: Zhorjelc) • Miasto na wschodzie Niemiec (59 tys. mieszk., 2003 r.), położone nad Nysą Łużycką przy granicy z Polską (historyczna część Śląska, obecnie w landzie Saksonia); ośrodek przemysłowy (m.in. wydobycie węgla brunatnego w bliskiej okolicy) i kulturalny. Słowiańskie miasto Gorelic lub Zgorzelica zostało założone w XI w. jako osada handlowa w drodze z Niemiec na Śląsk, prawa miejskie uzyskało w 1220 r. Pod koniec XIV w. miasto było stolicą jednego z księstw śląskich, następnie popadło w zależność od Habsburgów, jeszcze później Związku Szmalklandzkiego (unii protestanckich księstw niemieckich) oraz Saksonii. W 1815 r. Görlitz weszło w skład Królestwa Prus. W 1945 r. miasto uległo poważnym zniszczeniom i zostało podzielone granicą niemiecko-polską (Görlitz/Zgorzelec). Do niedawna zaniedbane, Görlitz jest w ostatnich latach sukcesywnie odnawiane. Najcenniejszym zabytkiem miasta jest renesansowa replika kaplicy Grobu Pańskiego w Jerozolimie. Ratusz miejski powstał w XIV-XVI w. W Görlitz działa Muzeum Historii Naturalnej i Muzeum Historyczne (w zabytkowej baszcie Kaisertrutz).

31. Hamburg • Miasto na północy Niemiec (1734 tys. mieszk., 2003 r.), położone u ujścia Łaby i Alsteru do Morza Północnego; wielki port morski i rzeczny, ośrodek przemysłu, kulturalne centrum północnych Niemiec, siedziba licznych banków i koncernów (najbogatszy z krajów związkowych RFN), stolica niemieckich mass-mediów. Hamburg, założony w 808 r. przez Karola Wielkiego, przeżywał przez następne stulecia nieprzerwany okres rozwoju i prosperity. W 1241 r., po podpisaniu umowy o wspólnej ochronie przed piratami z Lubeką i Bremą, Hamburg zapoczątkował stworzenie związku miast hanzeatyckich. W 1510 r. Hamburg uzyskał status wolnego miasta. Zniszczenia wojny trzydziestoletniej znacznie spowolniły rozwój miasta, lecz umowa handlowa z 1783 r., zawarta z nowopowstałymi Stanami Zjednoczonymi dała nowy impuls dla rozwoju miasta. Dla setek tysięcy emigrantów udających się do USA Hamburg był ostatnim europejskim przystankiem. Jako główna baza niemieckich U-bootów w czasie ostatniej wojny, miasto było celem licznych bombardowań alianckich. Odbudowane, czy raczej zbudowane na nowo, straciło bezpowrotnie charakter miasta zabytkowego. Wśród niezbyt licznych zabytków Hamburga uwagę zwracają: XVIII-wieczny olbrzymi kościół św. Michała (Große Michaelkirche) z wieżą wysokości 132 m, kościół św. Jakuba (St. Jakobikirche) z cennymi organami Arp-Schittger oraz XII-wieczny kościół św. Piotra (St. Petrikirche). Nad śródmieściem góruje kopuła gigantycznego XIX-wiecznego ratusza, a niedaleko od niego znajduje się ponura pamiątka bombardowań wojennych - ruiny kościoła św. Mikołaja (St. Nikolaikirche). Z kilkudziesięciu muzeów, mających swe siedziby w mieście na szczególną uwagę zasługują: Hamburski Pawilon Sztuki (Hamburger Kunsthalle), gdzie eksponowane są dzieła artystów współczesnych, Museum für Kunst und Gewerbe z kolekcją dzieł sztuki i wyrobów rzemieślniczych z Egiptu, Rzymu i krajów azjatyckich .

32. Hanower (Hannover) • Miasto w środkowej części Niemiec, stolica kraju związkowego Dolna Saksonia (516 tys. mieszk., 2003 r.); wielki ośrodek przemysłu i ważne centrum handlowe (Messegelände zajmują obszar ponad 1 km2 i jest tam organizowanych około 50 dużych imprez targowych rocznie). W 1189 r. Hanower został zniszczony przez Henryka IV, zaś w 1241 r. uzyskał prawa miejskie. Dwa wieki później wstąpił do związku miast hanzeatyckich, a w 1692 r. stał się stolicą księstwa. Po zajęciu miasta przez Prusy w 1866 r. miał miejsce szybki rozwój przemysłu. W wyniku bombardowań alianckich pod koniec II wojny światowej miasto zostało prawie całkowicie zburzone. Odbudowę miasta ze zniszczeń uznano za wzorcową. W 2000 r. Hanower był gospodarzem światowej wystawy Expo. Stare Miasto (Altstadt) skupia się wokół rynku (Markt) i kościoła targowego (Marktkirche). Do cenniejszych obiektów starówki należą także: XV-wieczny urokliwy stary ratusz (Altes Rathaus), gotycki kościół św. Krzyża (Kreutzkirche). W centrum miasta, nad stawem Maschsee stoi potężny, neorenesansowy Nowy Ratusz (Neues Rathaus) pochodzący z początku XX w. Nieopodal Starego Miasta znajduje się dzielnica Herrenhausen z pozostałościami XVII-wiecznego pałacu (Galeriegebäude), gdzie prezentowane są cenne zbiory malarstwa, mebli, porcelany, oraz olbrzymi imponujący park barokowy pełen labiryntów, tarasów kwiatowych z najwyższą w Europie fontanną ogrodową. Sprengel Museum posiada wspaniałą kolekcję dzieł sztuki współczesnej, zaś Niedersächsisches Landesmuseum - zbiory malarstwa i interesujący dział etnograficzny.

33. Heidelberg: • Miasto w Badenii-Wirtembergii (143 tys. mieszk., 2003 r.); duże centrum turystyczne, siedziba najstarszego uniwersytetu na terenie Niemiec, założonego w 1386 r. oraz licznych instytutów naukowych, miasto festiwali i targów. Pierwszą osadę założyli na terenie dzisiejszego Heidelbergu Celtowie (około IV-II w. p.n.e.). Rzymianie zbudowali tu twierdzę, most i świątynię. Od XIII w. do 1720 r. miasto było siedzibą rodu Wittelsbachów i stolicą Palatynatu. Jako jedno z nielicznych miast niemieckich, Heidelberg uniknął zniszczeń wojennych (alianci świadomie oszczędzili miasto), a po wojnie znajdowała się tu kwatera główna sił zbrojnych USA w Europie. Ponad miastem góruje Heidelberger Schloß - gotycko-renesansowy zamek wznoszony prawie 500 lat, począwszy od XIII w. W zamku oglądać można największą w świecie beczkę na wino oraz zwiedzić muzeum aptekarstwa (Apotheken-museum). Centrum Starego Miasta stanowi rynek (Marktplatz) z gotyckim kościołem św. Ducha (Heiliggeistkirche) z XIV w., XVI-wiecznym renesansowym pałacem Hotel zum Ritter i ratuszem (XVIII w.). Na Placu Uniwersyteckim (Universitätsplatz) znajduje się gmach Alte Universität, nieopodal w Kurpfälzisches Museum oglądać można dzieła dawnych mistrzów malarstwa i rzeźby, a także szczękę Homo Heidelbergensis (jednego z najstarszych przedstawicieli rodzaju ludzkiego). Na uwagę zasługują mosty na Neckarze - Stary (Alte Brücke) z Bramą Karola (Karlstor) i Karl-Theodor Brücke.

34. Karlsruhe • Miasto w Badenii-Wirtembergii (283 tys. mieszk., 2003 r.); siedziba Trybunału Konstytucyjnego RFN, ważny ośrodek przemysłu, siedziba wyższych uczelni. Karlsruhe nie ma tak długiej historii jak wiele innych miast Niemiec - powstało około 1715 r. wokół rezydencji (Schloß) margrabiego von Baden-Durlach. Do 1945 r. Karlsruhe było stolicą Badenii, po zniszczeniach wojennych zostało odbudowane. Najstarsza część miasta zachowała oryginalne barokowe założenie urbanistyczne, zachowało się też wiele interesujących przykładów architektury klasycystycznej z początku XIX w. (ratusz, kościół ewangelicki Stadtkirche i katolicki Stadtpfarrkirche). W latach 20. XX w. zbudowano w Karlsruhe osiedle mieszkaniowe, zaprojektowane w stylu funkcjonalnym przez Waltera Gropiusa. W odbudowanym pałacu margrabiego znajduje się obecnie Muzeum Badenii (Badisches Landesmuseum).

35. Kassel • Miasto w środkowej części Niemiec, w landzie Hesja (194 tys. mieszk., 2003 r.); duży ośrodek przemysłu, liczące się centrum sztuki współczesnej (wystawa „Documenta”). Miasto znane było od początku X w. jako Chasella, prawa miejskie uzyskało w 1180 r., od XIII w. było własnością hrabiów heskich. W 1866 r. Kassel stało się stolicą prowincji Hesja-Nassau w granicach Królestwa Prus. W XIX-XX w. miała miejsce industrializacja miasta. Bombardowania z końca II wojny światowej niemal doszczętnie zniszczyły Kassel, następnie miasto zostało częściowo odbudowane. Chlubą Kassel jest rezydencja Schloß Wilhelmshöhe, klasycystyczny pałac z XVIII w. Znajduje się on w otoczeniu parku krajobrazowego pełnego kaskad, fontann, grot, ruin i akweduktów. W pobliżu rezydencji książąt heskich umiejscowione są też inne pałacyki: rokokowy Wilhelmsthal i Sababurg, zwany zamkiem Śpiącej Królewny. W mieście zwiedzać można kilka gotyckich świątyń. W Landesmuseum eksponowane są zbiory astronomiczne. Grimm-museum zgromadziło pamiątki po braciach Grimm - autorach bajek, którzy żyli i tworzyli w Kassel. Neue Gemäldegalerie prezentuje kolekcję malarstwa niemieckiego. • Kolonia (Köln):

36. Konstancja (Konstanz) • Miasto na południu Niemiec (w kraju związkowym Badenia-Wirtembergia), położone nad jez. Bodeńskim (81 tys. mieszk., 2003 r.) przy granicy ze Szwajcarią; ważne centrum turystyczne i kulturalne. Miasto zostało założone przez Konstancjusza I Chlorusa (ojca Konstantyna Wielkiego) w III w. jako rzymska warownia Constantia. W 570 r. w mieście założono biskupstwo (istniało do 1526 r.). W 780 r. Konstancja uzyskała prawa miejskie, a w 1192 r. stała się wolnym miastem cesarskim. W średniowieczu pomyślny rozwój Konstancji wiązał się z organizowaniem w mieście targów. W latach 1414-1418 w mieście miał miejsce sobór powszechny (podczas jego trwania w 1415 r. spalono na stosie Jana Husa). W 1805 r. miasto weszło w skład Badenii, w 1848 r. miały miejsce walki rewolucyjne („Wiosna Ludów”). W Konstancji podziwiać można liczne zabytki. Romańsko-gotycka katedra z ottońską kryptą pochodzi z XI w. (przebudowana w XV i XIX w.). Renesansowy ratusz miejski powstał w XV-XVI w., kościoły i klasztory pochodzą z XI-XIV w., zachowana brama miejska została wzniesiona w XIV w.

37. Lipsk (Leipzig) • Największe miasto kraju związkowego Saksonia (498 tys. mieszk., 2003 r.) i drugie, po Berlinie, miasto Niemiec Wschodnich; duży ośrodek przemysłowy, handlowy (Targi Lipskie), centrum kultury i nauki z kilkusetletnią tradycją. W X w. Lipsk był małą słowiańską osadą. W XII w. zbudowano tu niemiecką osadę handlową (prawa miejskie w 1165 r.). Do XV w. miasto podlegało władcom Saksonii, następnie uzyskało status wolnego miasta cesarskiego. W 1409 r. w mieście otwarto uniwersytet, jeden z najstarszych na terenie Niemiec. W XVII w. Lipsk ucierpiał znacznie w wyniku działań wojny trzydziestoletniej, w 1813 r. nieopodal miasta rozegrała się „Bitwa Narodów”, zakończona klęską wojsk Napoleona i śmiercią jednego z wodzów - ks. Józefa Poniatowskiego. Pod koniec ostatniej wojny miasto podzieliło los innych metropolii niemieckich, ciężko bombardowanych przez wojska alianckie. W okresie powojennym odbudowano nieliczne fragmenty dawnego Lipska. Na rynku Starego Miasta (Markt) znajduje się renesansowy ratusz (Altes Rathaus) z połowy XVI w., nieopodal niego budynek Wagi (Alte Waage). Także na rynku, wśród renesansowych kamieniczek znajduje się wzniesiony w tym samym stylu Dom Królewski (Königshaus). Na placu zwanym Naschmarkt (Targ łakoci), stoi XVII-wieczny gmach giełdy (Handelsbörse) oraz pomnik związanego z miastem Goethego. W kościele św. Tomasza znajduje się grób J. S. Bacha, który pracował tu jako kantor. W Lipsku urodził się inny wielki kompozytor niemiecki - Richard Wagner, zaś dyrektorem orkiestry w tutejszym domu cechowym (Gewandhausorchester) był przez kilkanaście lat Feliks Mendelsohn Bartholdy. W Johann-Sebastian-Bach- Museum podziwiać można pamiątki po wybitnym kompozytorze. Museum der „Runden Ecke”, w dawnej siedzibie służb specjalnych NRD - Stasi dokumentuje działalność tej instytucji. Bitwę Narodów upamiętnia monumentalny pomnik, wysokości 91 m, wzniesiony w stulecie wydarzeń z 1813 r.

38. Magdeburg • Miasto w środkowych Niemczech, położone nad Łabą (228 tys. mieszk., 2003 r.), stolica kraju związkowego Saksonia-Anhalt; ważny ośrodek przemysłowy, kulturalny i turystyczny. Magdeburg został założony na początku IX w. W 968 r. w mieście powstało arcybiskupstwo. W XII-XVI w. Magdeburg należał do prężniejszych ośrodków handlowych i kulturalnych Niemiec (był wówczas członkiem Hanzy). Miasto zostało całkowicie zniszczone podczas wojny trzydziestoletniej (w 1631 r. w pożarze miasta zginęło 25 tys. osób). W 1680 r. Magdeburg został przyłączony do Brandenburgii, a w 1816 r. został stolicą pruskiej Saksonii. Podczas II wojny światowej miasto doznało poważnych zniszczeń (następnie znaczna część Starego Miasta została odbudowana). W Magdeburgu urodził się w 1671 r. kompozytor Georg Filip Telemann. Głównym zabytkiem miasta jest położona nad Łabą gotycka katedra z XIII-XIV w., przebudowana w XVI w. i odbudowana po zniszczeniach ostatniej wojny. Romańsko-gotycki kościół NMP pochodzi z XI-XIII w., kościół św. Pawła został wybudowany w XII-XIV w. Barokowy ratusz z XVII w. wzniesiony został na fundamentach starszej budowli (romańska piwnica). Liczne zabytkowe kamienice pochodzą z XVII-XVIII w.

39. Miśnia (Meissen) • Miasto w Saksonii, położone nad Łabą (30 tys. mieszk., 2003 r.); ośrodek turystyczny, przemysłowy, port rzeczny. Miśnia została założona (na miejscu wcześniejszej słowiańskiej osady) około 928 r. przez króla Henryka I i jeszcze w X w. stała się stolicą Marchii Miśnieńskiej. W 968 r. w Miśni ustanowiono biskupstwo (zlikwidowane w okresie reformacji), prawa miejskie Miśnia posiada od XIII w. W 1710 r. w należącym wówczas do Saksonii mieście utworzono manufakturę produkującą słynną porcelanę. Miśnia nie została zniszczona w czasie ostatniej wojny, dzięki czemu podziwiać można oryginalne wiekowe budowle. Nad miastem góruje gotycka katedra z XIII-XV w. z ołtarzem malowanym przez Łukasza Cranacha Starszego. Zamek Albrechtsburg z końca XV w. mieścił słynną manufakturę porcelany (dziś znajduje się tam Porzellanmuseum). Przykładem romanizmu w Miśni jest kaplica św. Marcina (Martinskapelle), zaś późny gotyk reprezentują kościoły: St. Afra, Nikolaikirche i Mariacki (Frauenkirche). Uroku Staremu Miastu dodają liczne kamieniczki z XV-XVIII w.

40. Monachium (München) • Stolica Bawarii i największe miasto południowych Niemiec (1248 tys. mieszk., 2003 r.), uważane także za jedno z najpiękniejszych w kraju. Monachium jest wielkim centrum przemysłu (produkowane są tu m.in. samochody BMW), ale także ośrodkiem kultury i nauki o znaczeniu międzynarodowym. Miasto jest niemiecką stolicą książki, słynie ze swych wytwórni filmowych, tworzonej tu mody i piwa (najsłynniejsze święto piwoszy na świecie - Oktoberfest odbywa się w Monachium pod koniec października każdego roku). Miasto powstało w XII w. u podnóża istniejącego tu zamku i klasztoru (stąd nazwa - bei den Mönchen - przy mnichach). W połowie XIII w. miasto stało się siedzibą rodu von Wittelsbach i było przez kolejne stulecia świadkiem kariery przedstawicieli tej dynastii. Od czasów napoleońskich Monachium jest stolicą królestwa Bawarii. Centralnym punktem miasta jest Marienplatz z XV-wiecznym ceglanym kościołem NMP (Frauenkirche) o wysokich, cebulowatych wieżach. Wśród licznych budowli sakralnych Monachium, podkreślającego swe przywiązanie do katolicyzmu na szczególną uwagę zasługują: kościół św. Piotra (Peterskirche) z XI w., jezuicki kościół św. Michała (Michaelskirche), kryjący w swej krypcie nagrobek najsłynniejszego króla Bawarii - Ludwika II oraz Asamkirche - prywatny kościół rodu architektów Asam. Atrakcją neogotyckiego Nowego Ratusza (Neues Rathaus) jest grający zegar, zwany Glockenspiel. XIX-wieczne Maximilium powstało jako siedziba bawarskiego parlamentu. Najsłynniejszym z licznych pałaców monachijskich jest wzniesiony w II połowie XVII w. imponujący barokowy Schloß Nymphenburg, niegdyś rezydencja królów Bawarii. Monachium jest miastem muzeów. Museum für Wissenschaft und Technologie jest poświęcone zagadnieniom nauki i techniki. Glypthotek eksponuje działa sztuki antycznej. Alte Pinakothek przyciąga miłośników sztuki jedną z cenniejszych światowych kolekcji malarstwa XIV-XVIII w. Neue Pinakothek prezentuje zbiory malarstwa ostatnich dwu stuleci. Na wizytę zasługują liczne parki miasta m.in. Ogród Botaniczny z cennymi okazami flory oraz Englischer Garten.

41. Neuschwanstein • Zamek Neuschwanstein zaprojektowany został przez Georga Dollmana dla ekscentrycznego króla Bawarii - Ludwika II. Eklektyczna budowla wzniesiona została w latach 1869-1886 na wysokiej górze w Alpach na południu Bawarii. We wnętrzach zamkowych oglądać można XIX-wieczne tapiserie prezentujące sceny z oper ulubionego kompozytora Ludwika II - Richarda Wagnera. W pobliżu Neuschwanstein znajduje się kolejny XIX-wieczny zamek - Hohenschwangau.

42. Stuttgart • Stolica kraju związkowego Badenia-Wirtembergia i największe miasto (589 tys. mieszk., 2003 r.) południowo-zachodniej części Niemiec; duże centrum handlu i przemysłu, słynące na cały świat z produkowanych tu samochodów Mercedes i Porsche. W pobliskim Bad Canstatt znajdują się drugie co do wielkości źródła wody mineralnej w Europie, dostarczające około 20 mln litrów dziennie. W mieście produkuje się też wyśmienite wina. Początki miasta datuje się na X w. Od 1320 r. Stuttgart był siedzibą hrabiów von Württemberg, od XV w. stolicą księstwa, zaś od 1806 r. do zjednoczenia Niemiec przez Bismarcka - Królestwa Wirtembergii. Pod koniec drugiej wojny światowej za sprawa bombardowań alianckich Stuttgart został niemal całkowicie zmieciony z powierzchni ziemi, dzieląc los wielu innych miast kraju. Dziś Stuttgart łączy cechy wielkiego ośrodka przemysłowego i uzdrowiska, pełnego obszernych parków, winnic, stref dla pieszych i ścieżek rowerowych. Do najcenniejszych zabytków średniowiecznego Stuttgartu należą: pochodzący z końca XIII w. kościół klasztorny (Stifskirche) i XIV-wieczny Stary Pałac (Altes Schloß). Wśród licznych pałaców wzniesionych od czasu nadania miastu rangi stolicy księstwa uwagę zwraca imponujący XVIII-wieczny Nowy Pałac (Neues Schloß). Galeria Państwowa w Stuttgarcie (Staatsgalerie Stuttgart) eksponuje prace sztuki współczesnej (m.in. Picassa, Kandinsky’ego i Dalego).

43. Wormacja (Worms) • Miasto w południowym-zachodzie Niemczech (Nadrenia-Palatynat), położone nad Renem (81 tys. mieszk., 2003 r.); duży ośrodek turystyczny i kulturalny. Miasto zostało założone przez germańskie plemię Wangionów, na przełomie er zajęte przez Rzymian i nazwane Civitas Vangionum. W IV w. w Wormacji zostało założone biskupstwo, w 412 r. miasto stało się stolicą Burgundii. W 436 r. Wormacja została zniszczona w przez Hunów pod wodzą Atylli, a w 486 r. przejęta przez władcę Franków - Chlodwiga I (Ludwika), który założył nowe miasto - Vormatia. W 1074 r. Wormacja uzyskała status wolnego miasta. W 1122 r. papież Kalikst II i cesarz Henryk V podpisali w Wormacji konkordat, zamykający długi okres sporów o inwestyturę. W 1689 r. miasto zostało prawie całkowicie zniszczone przez wojska francuskie, w 1801 r. zaanektowane przez Francję, by w 1815 r. stać się częścią niemieckiego księstwa Hessen-Darmstadt. W czasie ostatniej wojny miasto zostało zniszczone w ponad 50%. W Wormacji miało miejsce ponad 100 zjazdów sejmu Rzeszy. Romańska katedra św. Piotra (długości 133 m) została zbudowana pod koniec XII w. i następnie wielokrotnie przebudowywana. W jej krypcie znajdują się groby cesarzy z dynastii salickiej. W dawnym kościele klasztornym św. Andrzeja z X w. mieści się muzeum archeologiczne. W dawnej dzielnicy żydowskiej znajduje się synagoga Rabbi Raschi, jedna z najstarszych w Europie, pochodząca z 1174 r. (zniszczona w 1938 r., po wojnie odbudowana). Z tego samego okresu pochodzi cmentarz żydowski.

44. KONIEC