NÜKLEER ENERJİNİN ULUSLARARASI YÖNLERİ

1. TASAMNÜKLEER TEKNOLOJİDE DÜNYA KONJONKTÜRÜIII. Nesil veIII+ Nükleer Reaktörler – Uluslararası Kongre NÜKLEER ENERJİNİN ULUSLARARASI YÖNLERİ Dr. NECMİ DAYDAY Cevahir Uluslararası Kongre ve Sergi Sarayı, İstanbul 27-28 Mart 2008

2. Başlıca Uluslararası Sözleşmeler, Anlaşmalar ve Antlaşmalar Nükleer Silahların yayılmasını Önleme Antlaşması ( NPT ) ve Ek Protokolu UAEA Nükleer Güvenlik Standartları Nükleer Güvenlik Sözleşmesi Kullanılmış Yakıtın ve Radyoktif Atıkların Güvenli Şekilde Yönetimine İlişkin Sözleşme Nükleer Maddelerin ve Tesislerin Fiziksel Korunmasına İlişkin Sözleşme Nükleer Enerji Alanında Üçüncü Şahıslara Karşı Yasal Sorumluluğa İlişkin Paris Sözleşmesi ve Ek Protokolleri Nükleer Zarar ve Ziyana ilişkin Viyana Sözleşmesi Paris ve Viyana Sözleşmelerinin Uygulanmasına İlişkin Ortak Protokol

3. Nükleer Silahların Yayılmasını Önleme Antlaşması ve Ek Protokolu • Bu Antlaşma 5 Mart 1970’de yürürlüğe girdi. Türkiye Antlaşmayı 28 Ocak1969’da imzaladı ve 24 Eylül1979’de onayladı. • Ek Protokol da 7 Haziran 2001’de onaylandı. • UAEA, üye ülkenin uluslararası antlaşmalar çerçevesinde sağlamış olduğu, askeri amaçlı olmayan nükleer malzemelerin sivil amaçlardan saptırılmadığını doğrulamak amacıyla nükleer maddeleri ve tesisleri, Nükleer Silahların Yayılmasını Önleme Antlaşması (NSYÖ - NPT ) kapsamında denetler.

4. NSYÖ Güvenlik Denetimleri Antlaşmayı imzalayan her devlet, UAEA ile bir “GüvenlikDenetim Anlaşması” imzalayarak, güvenlik denetimlerininuygulanmasını kabul etmek zorundadır. • Böyle bir anlaşmanın yapısı ve içeriği, Ajans’ın Guvernörler Meclisi’nceonaylanmış olan, INFCIRC/153 (Corr.) kod adıyla anılan belgesinde ortaya konulmuş olan modele uyumlu olmak zorundadır. • Bu anlaşmayı imzalayan her devlet: • Kendi yargı alanı içinde sahip olduğutümnükleer tesislerdeki nükleer maddelerinenvanterini (yâni bunların miktarını ve bu miktarlardaki azalma ve artışları) ve bulundukları yerleri eksiksiz olarak UAEA’ya bildirmekle, •  UAEA’nın bu konuda görevlendirdiği GüvenlikDenetim Müfettişleri’nin buralara serbestçe girip, gerekli izlemeleri ve denetimleri belirli aralıklarla yapmalarını sağlamakla yükümlü kılınmaktadır.

5. Anlaşmaya taraf olan bir devlet, nükleer madde envanterinin muhasebesini ve denetimini, kendi Ulusal Denetim Düzenini kurarak, yapmakla yükümlüdür. Ajans, bu ulusal denetim sisteminin verilerini denetleyerek, bildirimlerin doğru olup olmadığını saptar. • Denetim kontrollerini güçlendirici önlemleri içeren UAEA belgeleri, Guvernörler Meclisi tarafından 1992,1995 ve 1997 yıllarında onaylanarak yürürlüğe girdi. Buna göre INFCIRC/ 153 (Corr.) tipi bir anlaşma imzalamış olan her devletin, INFCIRC/540 (Corr.) kodlu belgede ortaya konan bir Ek Protokol’ü de imzalaması istenmektedir. • ir ülkede, Ek Protokol’a göre yapılan denetimler, o ülkenin bildirimini yaptığı nükleer maddelerin barışcı maksatlardan saptırılmadığını göstermekle kalmayıp, beyan edilmemiş nükleer maddelerin, tesisilerin ve hattaçalışmaların var olmadığına dair göstergelerin varlığını da ortaya koyacak kapsamdadır.

6. Nükleer Güvenlik Sözleşmesi • Sözleşme ticari işletmede olan nükleer güç santrallarının nükleer güvenlikleri ile ilgilidir • 17 Haziran 1974’de Viyana’da kabul edildi. • Türkiye 24 Eylül 1994’de imzaladı ve 15 Aralık 1994’de onayladı. • Tarafların sorumlulukları, büyük oranda, UAEA’nın nükleer güvenlik ilkeleri ile ilgili ana belge olan, Nükleer TesisilerinGüvenliğiDokümanlarında ortaya konan ilkelere göre belirlenmiştir. • Bu sözleşmenin temel şartı; ülkede özerk bir Nükleer Düzenleme Kurumu’nun varlığıdır. • Sözleşme taraflara, sorumluluklarını yerine getirmek üzere yapmış oldukları çalışmaları, UAEA’da yapılacak toplantılarda, uzman görüş ve eleştirilerine sunmak üzere rapor verme şartını getirmektedir.

7. Kullanılmış Yakıtın ve Radyoaktif Atıkların Güvenli Şekilde Yönetimine İlişkin Ortak Sözleşme 18 haziran 2001’de yürürlüğe girdi. Türkiye henüz taraf değildir. Ticari reaktörlerin kullanılmış yakıtları ve radyoaktif atıkları, Askeri maksatlı kullanımlardan sivil kullanımlara aktarılan kullanılmış yakıtlar ve radyoaktif atıklar, Askeri kullanımdan çıkarılarak, Taraflar tarafından Sözleşme’ye tâbi olduğu beyan edilmiş, kullanılmış yakıt veya radyoaktif atıklar, Nükleer tesislerden kontrollu bir şekilde çevreye verilen sıvı ve gaz halindeki radyoaktif maddeler. Tarafların herbirinin yükümlülüklerini yerine getirmek üzere yaptıkları çalışma ve uygulamaları bildiren Ulusal Rapor’larını sunacağı “ Gözden Geçirme Toplantıları” yapılmasını öngörür.

8. Nükleer Maddelerin ve Tesislerin Fiziksel Korunmasına İlişkin Sözleşme • 3 Mart 1980’de Viyana ve New York’da imzalandı. Türkiye, 23 Ağustos 1983’de imzaladı ve 27 Haziran 1986’da onayladı ve 8 şubat 1987’de yürürlüğe koydu. • Nükleer maddelerin fiziksel korunması konusunda uluslararası yasal bağlayıcılığı olan tek sözleşmedir. • 9 Eylül Olayı sonucu, Sözleşme’nin eksikliklerinin giderilerek güçlendirmesi amacıyla Temmuz 2005’de bir Diplomatic Konferans toplandı. • “Düzeltilmiş Sözleşme’ye” göre; a) Taraf olan Devletlerin, sivil nükleer tesisler ile bu tesislerde, depolarda veya taşınmamakta olan maddelerin, özellikle hırsızlığa ve sabotaja karşı korunması yasal bir zorunluluktur. b) Çalınmış veya kaçak olan nükleer maddelerin acilen bulunması ve el konulması için devletler arası işbirliğinin genişletilmesi gerekmektedir. • Sözleşme henüz yürürlüğe girmedi.

9. Nükleer Enerji Alanında Üçüncü Şahıslara Karşı Yasal Sorumluluğa İlişkin Paris Sözleşmesi ve Ek Protokolleri 29 Temmuz 1960’da kabul edildi, 1 Nisan 1968’de yürürlüğe girdi. 1964,1982 ve 2004 yıllarında Ek Protokol’lerle yenilendi. 2004 Protokolu henüz yürürlüğe girmedi. Türkiye, yürürlükteki Ek Protokol’lar dahil, Sözleşme’yi imzaladı. Batı Avrupa Ülkeleri’nin büyük çoğunluğu Sözleşme’yi ve Ek Protokol’leri onaylamıştır. Avusturya, İsviçre veLüksemburg ise yalnızca 1960 Sözleşmesi’ni imzaladı. Nükleer santral işletmecisi, herhal-ü-kârda nükleer kazanın tüm sonuçlarından sorumludur ve bu sorumluluk kesindir. Tazminat tutarında sınırlamalar vardır ( en az 5 000 000 SDR, en çok 15 000 000 SDR ). 10 yıllık bir mürûr-zaman vardır.

10. Nükleer Zarar ve Ziyana İlişkin Viyana Sözleşmesi 21 Mayıs 1963’de kabul edildi, 12 Kasım 1977’de yürürlüğe girdi. 12 Eylül 1997’de kabul edilen bir Ek Protokol’le yenilendi. Türkiye imzalamadı ( Ortak Protokol’u 21 Eylül 1988’de imzaladı) İşletmecinin sorumluluğu kesindir. Tazminat tutarında alt sınır 5 000 000 ABD doları ( 29 Nisan 1963’de altın değeri ) 10 yıllık bir mürûr-zaman vardır. Ek Protokol’de; Sorumluluk alt sınırının 300 milyon SDR’den az olmaması istenir. Ek tazminat ödemelerinin, Taraf Ülkeler’in katkılarıyla artırılması öngörülmektedir.

11. Paris ve Viyana Sözleşmelerinin Uygulanmasına İlişkin Ortak Protokol Paris ve Viyana Sözleşmeleri, 21 Eylül 1988’de imzalanan, 27 Nisan 1992’de yürürlüğe giren bir Ortak Protokol yoluyla birleştirildi. 17Aralık1971 tarihli, Nükleer Maddelerin Denizyoluyla Taşınmasında Sivil Sorumluluğa İlişkin Sözleşme ( Brüksel Sözleşmesi ) her ikisine de eklendi.

12. Uluslararası Standartlar ve Sertifikasyon UAEA’nın Güvenlik Standartları WENRA ( West European Nuclear Regulators Association - Batı Avrupa Nükleer Düzenleyiciler Birliği ) referans düzeyleri. MDAP (Multinational Design Approval Program- Çok Uluslu Tasarım Onaylama Programı) Uluslararası Tasarım Sertifikasyonu önerileri

13. UAEA’nın Güvenlik Standartları Uluslarası düzeyde kabul görmüş olan yegane standartlar dizisidir. Nükleer tesisilerle ilgili olan: • Kamusal düzenlemeler; yasal ve düzenleyici altyapılar • Yer değerlendirmesi • Tasarım • İşletme • Kalite Güvenliği ( Yönetim usulleri ) • Güvenlik Değerlendirmesi konularını kapsar.

14. WENRA • WENRA, AB üyesi olan ve olmaya aday ülkelerin güvenlik standartlarını uyumlu hale getirecek bir program başlattı. • Bu standartlar UAEA’nın standartlarını temel almaktadır. • Genel olarak “koşul” düzeyindedir.

15. EK STANDARTLAR DİZİSİ Radyasyon güvenliği Nükleer atık güvenliği Nükleer maddelerin taşıma güvenliği Nükleer tesis ve maddelerin korunması

16. MDAP ABD Nükleer Düzenleme Komisyonu’nun (USNRC ) bir girişimidir. • İlk safhada, Nükleer güç tesisi tasarımlarının, USNRC’nin koyduğu kural ve yönetmeliklerle uyumluluğunu denetleme. • İleri safhalarda uluslararası standartlarla uyumluluğun denetlenmesi.

17. Uluslararası Tasarım Sertifikasyonu önerisi Öneri, üç ayak üzerine oturacak olan bir süreci kapsar ve tasarımın: • Tedarikçi için sertifikasyonunu • Alıcı ülke için sertifikasyonu • Yer/Tasarım bağdaşımı için sertifikasyon içermektedir.

18. Uluslararası ve Çok Uluslu Kuruluşlar EURATOM (Avrupa Atom Enerjisi Topluluğu ) UAEA’ nın tüm üye ülkeler için yerine getirdiği görevlere benzer görevleri, AB üyesi ülkeler için yerine getiren örgüttür. • Türkiye henüz üye değildir. ZANGGER KOMİTESİ • 1971 yılında 15 ülke tarfından kuruldu. • Komite, “TetikleyiciListe” olarak tanınan bir nükleer madde ve techizat listesi hazırladı. Bu listede bulunan maddelerden veya techizattan herhangi birinin ihraç edilebilmesi, alıcı ülkenin, Ajans’ın Nükleer Güvenlik Denetimi’ni kabul etmesi şartına bağlandı. • Üye sayısı 36’dır.

19. Nükleer Tedarikçiler Grubu( NTG - NSG ) • “Londra Kulübü” olarak da bilinir. Tetikleyici Liste’de sayılanlarla ilgili teknolojilerin de kontrol altına alınması maksadıyla, “”Çift KullanımlıMalzemeler ve Teknolojiler” listesini hazırlar ve günceleştirir. • UAEA ve EURATOM’un dışında,onlara ek olarak, nükleer madde ve techizatın ihracı ile “Hassas Teknoloji Transferini” denetlemek amacıyla kurulmuştur. • Türkiye 45 üye ülkeden birisidir.

20. URANYUM ENSTİTÜSÜ • 1975’de uranyum üreticisi olan ülkeler tarafından Londra’da kurulan, OPEC benzeri bir örgüttür. • Örgüt, zaman içinde çalışma alanını ve üye tabanını genişleterek 4 Mayıs 2001’de, Dünya Nükleer Birliği (World Nuclear Association; WNA ) adını aldı. • Avrupa, Asya, Avusturalya ve Kuzey Amerika’daki 30 kadar ülkenin, nükleer endüstri alanında çalışan 130 firmasını temsil etmekdedir. • Türkiye Atom Enerjisi Kurumu ( TAEK ) Birliğe üyedir. DÜNYA NÜKLEER ENSTİTÜSÜ ( World Nuclear Institute, WNI ) WNA,UAEA, OECD Nükleer Enerji Ajansı (OECD Nuclear Energy Agancy; NEA ) ve Dünya Nükleer Operatörler Birliği (World Nuclear Operators Association; WANO ) tarafından Eylül 2003’de kuruldu.

21. YAKIT ÇEVRİMİYLE İLGİLİ GELİŞMELER ( 1 ) • Çok Yönlü Nükleer Yakıt Çevrimi Bu yöndeki çeşitli girişimler: - Baruch Planı ( 1946 ): Bir uluslararası atom enerji otoritesinin kurulması girişimi. - Barış için Atom (1953): ABD Başkanı Eisenhower, BM Genel Kurulu’nda yaptığı konuşmada UAEA’nın kurulmasını önerdi. - UAEA Statüsü (1956): III.B.2 ve XII.A.5 maddelerle, “barışcıl kullanımdan”arta kalan özel fisil maddeler üzerinde Ajans’a kontrol yetkisi. - Bölgesel nükleer yakıt merkezleri (RNFC) kurulmasına yönelik UAEA proje çalışmaları ( 1975-1977 )

22. YAKIT ÇEVRİMİYLE İLGİLİ GELİŞMELER ( 2 ) - Uluslararası Plutonyum Depolama Komitesi ( IPS ), 1978- 1982 • Uluslararası Nükleer Yakıt Çevrimi DeğerlendirmeProgramı ( INFCE ), 1997 –1980 • Nükleer enerjinin barışcıl amaçlarla kullanımlarını teşvik için BM Konferansı ( UNPICPUNE ) - 1987 • Tedarik Güvenliği Komitesi ( CAS ), 1980 –1987 - Son yıllarda, “Tedarik Güvenliği” ve “ Yakıt Çevrimi Merkezleri “ konusunda, ABD, Rusya ve Almanyatarafından yapılan önerilere ilaveten 9 öneri daha yapıldı.

23. YAKIT ÇEVRİMİYLE İLGİLİ GELİŞMELER ( 3 ) • Uluslararası Yakıt Zenginleştirme Merkezi • Nükleer yakıt çevriminin hassas yönünün çokuluslu kontrolu • Ulusal zenginleştirme tesisin uluslararası zenginleştirme tesisine çevrilmesi • UAEA’nın kontrolünde olacak bir çokuluslu zenginleştirme tesisinin inşaası

24. YAKIT ÇEVRİMİYLE İLGİLİ GELİŞMELER ( 4 ) • UAEA Nükleer Yakıt Bankası • ABD merkezli STO olan Nükleer TehditGirişimi Hareketi’nin ( NTI ) önerisi • UAEA’nın yönetiminde ve kontrolünde az zenginleştirilmiş uranyum stoğu • Nükleer santraller için az zenginleştirilmiş yakıtlar için uranyum temini garantisi • ABD ve Rusya hammadde stoğu sağlamaya istekli • Hedef bütçesi 150 milyon ABD doları • NTI’nin ve ABD’nin 50’şer, Norveç’in 5 milyon ABD dolarlık katkıları var. • Ulusal zenginleştirme tesisi yapmaktan imtina eden ülkelere yönelik bir girişim.

25. TÜRKİYE’NİN TARAF OLDUĞU ULUSLARARASSI ÇOK TARAFLI ANTLAŞMALAR

26. TÜRKİYE’NİN TARAF OLDUĞU ULUSLARARASI ÇOK TARAFLI ANTLAŞMALAR (devamı)

27. TÜRKİYE ve UAEA ARASINDA YAPILAN ANDLAŞMALAR Anlaşmanın Türkçe Adı Anlaşmanın İngilizce Adı Yürürlüğe Giriş Tarihi UAEA’nın ayrıcalıkları ve muafiyetlerine ilişkin anlaşma Agreement on privileges and immunities of the IAEA 26/ 06 / 1978 UAEA’nın teknik yardım sağlamasına ilişkin ek anlaşma Supplementary agreement on provisison of technical assistance by the IAEA 11 / 11 /1980 Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti ile UAEA arasında NPT Antlaşmasına ilişkin olarak güvenlik denetimi uygulanmasına dair anlaşma Agreemen between the Government of the Republic of Turkey and the IAEA for the application of Safeguards in connection with NPT 1 / 09 / 1981 EURATOM ve UAEA anlaşması EURATOME and IAEA Agreement Eylül 1984 Geliştirilmiş Nükleer Güvenlik Denetçileri Atama Yyöntemleri Improved Procedures for Designation of Safeguards İinspectors 18 / 01 / 1989 Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti ile UAEA arasında NPT Antlaşmasına ilişkin olarak Güvenlik Denetimi uygulanmasına dair Anlaşmaya Ek Pprotokol Protocol additional to the agreement Between the governement of the Republic of Turkey and the IAEA for the Application of Safeguards in Connection with NPT 07 / 06 / 2001

28. İKİLİ İŞBİRLİĞİ ANLAŞMALARI

29. İKİLİ İŞBİRLİĞİ ANLAŞMALARI ( Devamı )

30. Kazaların Erken Bildirimine İlişkin Anlaşmalar

31. MÜZAKERE SÜRECİNDEKİ ANLAŞMALAR