POJĘCIA NORMY, NORMALNOŚCI I PATOLOGII Opracowała: Monika Haligowska

1. POJĘCIA NORMY, NORMALNOŚCI I PATOLOGII Opracowała: Monika Haligowska

2. Pojęcia normy, normalności i patologii są pojęciami podstawowymi dla psychologii klinicznej.

3. NORMA I NORMALNOŚĆ W PSYCHOLOGII KLINICZNEJ NORMA:to idealny lub realny wzorzec (prototyp) właściwości lub przebiegu określonych zjawisk. Może to być wzorzec zachowania, przebieg procesów psychicznych, osobowości, rozwoju – co oznacza, że normy mają różne przedmiotowe odniesienia. NORMALNOŚĆ:jest zbiorem właściwości przypisywanych osobom, grupom, społecznościom i instytucjom, które są zgodne z wzorcem, czyli normą. (Sęk, 2005)

4. W psychologii klinicznej najbardziej rozpowszechniony jest podział na normy: • ilościowe (statystyczne) • społeczno – kulturowe • teoretyczne

5. NORMA ILOŚCIOWA (STATYSTYCZNA) • jest liczbą, miarą tendencji centralnej, • reprezentatywnej dla danej populacji • i może być stosowana jako podstawa • do interindywidualnych porównań • czas reakcji, zakres i przerzutność uwagi, • pojemność pamięci, poziom inteligencji, • poziom reaktywności, kontroli emocjonalnej • (Sęk, 2005)

6. NORMY SPOŁECZNO – KULTUROWE: „(…) określają, jakie zobowiązania ciążą na jednostce w związku z pełnieniem przez nią określonych ról społecznych (ojca rodziny, opiekuna, przyjaciela, pracownika)”. Za normalne uznaje się też to, co jest powszechne, typowe dla danej kultury: są to zachowania zgodne ze zwyczajami i ustaloną konwencją. Normy społeczne odzwierciedlają wzory i wartości kultury, które są przekazywane z pokolenia na pokolenie, zapewniają harmonię stosunków międzyludzkich i zaspokajanie potrzeb człowieka. Nazywane są wówczas normami obyczajowymi. (Sęk, 2005 za: Kojder, 1999, s. 338)

7. NORMA TEORETYCZNA jest stosowana wówczas, gdy odnosi się dane jednostkowe do uznawanych teorii naukowych. Twierdzenia naukowe, uzasadnione koncepcje lub empirycznie stwierdzone prawidłowości, mogą być w psychologii podstawą wzorów normalności. O stanie idealnym wnioskuje się przyrównując obserwowane wskaźniki do wzorca idealnego lub realnego. Pojęcia normy teoretycznej można używać w odniesieniu do sfery biologicznej, psychologicznej czy społecznej człowieka. Możemy np. stwierdzić, czy danego człowieka cechuje normalny rozwój, przewidziany dla określonej fazy życia, czy jest on osobą normalną w tym sensie, że zaspokaja swoje potrzeby, realizuje swoje możliwości , spełnia wymagania życiowe. (Sęk, 2005; Weiner, 1994)

8. ZAGADNIENIA ZDROWIA PSYCHICZNEGO W konstruowaniu pojęcia zdrowia długo dominowało podejście negatywne, tj. zdrowie rozumiano jako brak choroby. Wraz z rozwojem terapii, profilaktyki i promocji zdrowia konieczne okazało się stworzenie pozytywnych koncepcji zdrowia – z teorii zaczęto wydobywać założenia na temat właściwości pozytywnych. (Sęk, 2005)

9. ZDROWIE • jest pojęciem wieloznacznym, rozumianym jako zdolność, stan lub proces, • podchodzi się do tego zjawiska od strony obiektywnej i subiektywnej, a przedmiotowe odniesienia pozytywnego zdrowia mogą być bardzo różne. • Rozumienie zdrowia: • zdrowie jako stan • zdrowie jako dyspozycja • zdrowie jako proces

10. Zdrowie jako stan • (ujęcie negatywne i pozytywne): • Zdrowie jest stanem braku choroby i dolegliwości. • Zdrowie jest pełnym dobrostanem fizycznym, • psychicznym i społecznym. • (WHO 1948) • Zdrowie jako dyspozycja: • zdrowie to „poddająca się zmianom zdolność człowieka zarówno do osiągania pełni własnych fizycznych, psychicznych i społecznych możliwości jak i reagowania na wyzwania środowiska” • (Słońska, Misiuna 1993).

11. Zdrowie jako proces • (salutogeneza Aarona Antonovsky’ego, 1995) • Zdrowie to kraniec kontinuum, którego drugim krańcem • jest choroba. • Zdrowie nie jest stanem ani zasobem, lecz procesem • przemieszczania się na kontinuum. • Człowiek rzadko osiąga pozycje krańcowe. • Proces zdrowia ma określony przebieg w czasie, • zmienia się w odpowiedzi na zaistniałe wymagania • zewnętrzne i wewnętrzne. • Badanie zdrowia następuje w określonych momentach • czasowych.

12. Psychopatologia nauka z pogranicza psychologii i psychiatrii zajmująca się zaburzeniami psychicznymi. (Zeigarnik, 1983; Sęk, 2005; Cierpiałkowska, 2011)

13. DWA MODELE W PSYCHOPATOLOGII: 1. psychopatologia procesów psychicznych • podejście objawowe - symptomatologia • syndromologia Psychopatologia procesów poznawczych: opis objawów czyli zaburzeń najmniejszych przejawów życia psychicznego. Jest to podejście, w którym chory człowiek staje się „nosicielem” objawów, a zaburzenie wyrywa się ze społecznego i podmiotowego kontekstu. (Sęk, 2005 za: Weise, 1979)

14. 2. psychopatologia mechanizmów przystosowawczych • podejście całościowe: • psychopatologia zaburzeń zachowania, tj. mechanizmów przystosowawczych (regulacyjnych) : całościowe podejście, w którym zaburzenie psychiczne jest wyrazem zaburzeń regulacji psychicznej, które polega na stosowaniu mechanizmów obronnych, tj. zastępczego zaspokajania potrzeb, redukcji napięć i obrony • przed lękiem • (Sęk, 2005)

15. Terminy stosowane w definiowaniu zaburzeń psychicznych: • zaburzenia zachowania – podejście behawioralne • (Sęk 2005 za: Page, 1975) • zaburzenie psychiczne: zaburzenie dynamiki • procesów psychicznych – chodzi o dysfunkcje • psychiczne • (Sęk, 2005 za: Walkefield 1992) • objaw psychopatologiczny – podejście medyczne (zaburzenie psychiczne podobne do choroby somatycznej) • (Sęk, 2005)

16. Zaburzone zachowanie • (Lewicki 1978): • zachowanie (celowa czynność) zaburzone jest wówczas, gdy nie zaspokaja potrzeb człowieka, nie służy wypełnianiu zadań wynikających z uczestnictwa • w uspołecznionej kulturze. • Czynnikami etiopatologicznymi są: • struktury biologiczne • struktury osobowościowe • sytuacje trudne (deprywacji, frustracji, zagrażające, • straty, konfliktowe)

17. PSYCHOLOGIA KLINICZNA A PSYCHOPATOLOGIA – WZAJEMNE ZALEŻNOŚCI Psychologia kliniczna: nauka stosowana, której przedmiotem jest postępowanie z ludźmi psychicznie zaburzonymi lub wymagającymi pomocy w trudnych sytuacjach. Psychopatologia, psychologia zaburzeń (abnormal psychology): nauka z pogranicza psychologii i psychiatrii zajmująca się zaburzeniami psychicznymi, opisująca i wyjaśniająca genezę i mechanizmy ich powstawania.

18. KRYTERIA NIENORMALNOŚCI I PATOLOGIIwg M.E.P.Seligmana i D.L. Rosenhana • cierpienie np. osoba pogrążona w depresji czuje się nieszczęśliwa; przeżycie kolejnego dnia jest dla niej nie do zniesienia • trudność w przystosowaniu intelektualnym (nieprzystosowanie) istotne jest, aby zachowanie było funkcjonalne i przystosowawcze – pozwala osiągnąć jednostce cel; zachowanie, które zakłóca dobrostan jednostki, jest nieprzystosowawcze; dobrostan: zdolność do pracy i utrzymywania satysfakcjonujących kontaktów z innymi ludźmi; np. agorafobia – lęk przed wyjściem z domu może być tak silny, że zmuszając człowieka do pozostawania w zamkniętym mieszkaniu, uniemożliwia mu osiągnięcie celów; lęk taki odbiera radość życia, zdolność do pracy, utrudnia kontakty z ludźmi;

19. naruszanie norm społecznych ocena zachowań w odniesieniu do norm moralnych, które uważa się za obowiązujące wszystkich ludzi, a nie na podstawie naszych sądów o tym, co jest powszechne i konwencjonalne; np. nienormalna jest zbytnia agresywność i zbytnia uległość, nadmierna nieśmiałość i nadmierna pewność siebie, nadmiar ambicji i jej niedostatek; • nieracjonalność i dziwaczność (irracjonalność) zachowanie danej osoby nie ma racjonalnego znaczenia, np.: - zaburzenia myślenia (gł. objaw schizofrenii), całkowicie absurdalne i dziwaczne przekonania, spostrzeżenia, nie mające podstaw w obiektywnej rzeczywistości, przeskakiwanie od jednej myśli do drugiej bez żadnego związku;

20. zachowania niekontrolowane i nieprzewidywalne (brak kontroli i nieprzewidywalność) bycie niekonsekwentnym, nieprzewidywalnym w różnych sytuacjach, brak kontroli zachowanie niekontrolowane: - gdy nagle łamie się przyjęte reguły zachowania - nie wiemy, co powoduje takie działanie (np. mężczyzna, który jest kulturalny wobec osób spoza rodziny, na stanowisku, w poniedziałek adoruje swoją żonę, a we wtorek okłada ją pięściami)

21. zachowania niekonwencjonalne niektóre fantazje seksualne i agresywne są na przykład dość powszechne, lecz postrzegamy je jako rzadkie i dlatego nienormalne; często jako nienormalne traktuje się zachowania, które są zarazem rzadkie i społecznie niepożądane;

22. dyskomfort obserwatora, który czuje się nieprzyjemnie z powodu zachowania danej osoby - pojawia się przeważnie wtedy, gdy ktoś narusza niepisane reguły zachowania w danej kulturze; naruszenie tych reguł stwarza nieprzyjemne wrażenie, które przyczynia się do uznania, że jest to zachowanie nienormalne; - w niektórych kulturach mamy niepisaną regułę stanowiącą, że poza przejawami gniewu i miłości, odległość pomiędzy twarzami dwóch osób powinna wynosić przynajmniej 35 cm; przekroczenie tej granicy jest naruszeniem reguły i sprawia, że partner czuje się nieprzyjemnie;

23. RÓŻNICE MIĘDZY ZABURZENIAMI WEDŁUG RÓŻNYCH KONCEPCJI TEORETYCZNYCH

24. PRZYCZYNY ZABURZEŃ PSYCHICZNYCH – KLASYCZNA PSYCHOANALIZA • Fiksacja (zastój) libido (psychiczny aspekt popędu seksualnego) w poszczególnych okresach rozwoju psychoseksualnego z powodu braku możliwości jej rozładowania (frustracja zaspokojenia popędu seksualnego lub nadmierna stymulacja); w życiu dorosłym przejawia się powrotem w sytuacjach trudnych do obiektów seksualnych charakterystycznych dla tych faz. • Nierozwiązany kompleks Edypa. • Konflikty intrapsychiczne. • Lęk neurotyczny i lęk moralny. (Cierpiałkowska, 2005)

25. PRZYCZYNY ZABURZEŃ PSYCHICZNYCH – TEORIA RELACJI Z OBIEKTEM (PSYCHOLOGIA EGO) M. Mahler (1971) : Pożądany efekt rozwoju to stałość SELF i obiektu. Przy osiągnięciu takiego poziomu rozwoju psychicznego osoba realizuje swoje cele, nie obawiając się porzucenia czy odtrącenia, z ufnością nawiązuje bliskie, intymne relacje z innymi, nie obawiając się pochłonięcia. W sytuacji deficytu lub traumatycznego zerwania relacji dziecka z empatycznie wspierającą matką w okresie przed procesem pełnego różnicowania self i obiektu (10 m-c ż.) następuje zniszczenie wyłaniającego się self i psychoza. Po okresie różnicowania – fragmentacja i osłabienie spójności self, a w konsekwencji zaburzenia osobowościczy depresja. (Cierpiałkowska, 2005)

26. PRZYCZYNY ZABURZEŃ PSYCHICZNYCH – PSYCHOLOGIA SELF Osobowość narcystyczna Przy wysokim poziomie frustracji w relacji self – z obiektem człowiek: • albo poszukuje swej wielkości i doskonałości uzależniając się od podziwu innych. • albo traktuje innych jako self – obiekty służące „uzupełnianiu” deficytu self i porzuca je po tym, jak w jego poczuciu potrzeby te są zaspokojone lub osoba okaże się nieprzydatna. (Cierpiałkowska 2005, za: Kohut, 1977; Wolf ,1978; Stern,1985)

27. PRZYCZYNY ZABURZEŃ PSYCHICZNYCH – PODEJŚCIE BEHAWIORALNE Zaburzeniazachowania, reakcji emocjonalnych i nastawień powstają zgodnie z prawami warunkowania i uczenia się. Są to głównie 2 typy patologii: 1) brak pożądanych, przystosowawczych nawyków, czynności i kompetencji, 2) wadliwe reakcje, nawyki i systemy zachowań, irracjonalne przekonania. • Warunkowanie klasyczne – przebiega na zasadzie kojarzenia bodźców. Zaburzenia somatyczne i emocjonalne mogą powstawać drogą klasycznego warunkowania. BB (silny dźwięk) RB (strach) BB + BW (dźwięk, szczekanie psa) RB Powtarzanie współwystępowania BB i BW BW RW (strach na widok psa lub reakcje fizjologiczne). Zgodnie z mechanizmem WK mogą powstawać zaburzone reakcje emocjonalne (fobie) i związane z nimi reakcje wegetatywne (np. nudności, wymioty, ból) . (Sęk 2005 za: Pawłow 1952)

28. Warunkowanie instrumentalne. Wiele reakcji ucieczkowych i obronnych typu unikania można tłumaczyć za pomocą warunkowania instrumentalnego. Zachowania neurotyczne związane z różnymi postaciami lęku (fobie, lęk społeczny, ostry lęk uogólniony), które powstały drogą warunkowania klasycznego, mogą być skomplikowane nakładaniem się instrumentalnych reakcji obronnych pod postacią kompulsji (czynności przymusowych) mających na celu unikanie lęku. (Sęk 2005 za: Skinner 1984)

29. PRZYCZYNY ZABURZEŃ PSYCHICZNYCH – PODEJŚCIE NEOBEHAWIORALNE Uczenie się zaburzonych zachowań drogą modelowania (A. Bandura 1977, 1986): • efekt wyniku(skutkiem modelowania jest nauczenie się, że zachowanie daje wynik; ucząc się w sytuacji społecznej drogą modelowania, zdobywamy umiejętność zachowania, którego wynik możemy przewidzieć) • efekt zahamowania (występuje, gdy obserwuje się zachowanie szkodliwe, które zostaje ukarane)

30. efekt rozhamowania (ma miejsce, gdy aspołeczne, dewiacyjne, patologiczne zachowania zostają nagradzane, powoduje to wzrost naśladowania, często dochodzi do rozhamowania powściągów, np. powrót do picia alkoholu w przyjemnej atmosferze towarzyskiej, gdy wszyscy piją alkohol) • efekt facylitacji(przejmowanie zachowania od modela do siebie podobnego, lubianego, bliskiego; facylitacja modelowania zachodzi też w warunkach tłumu) Modelowanie jest mechanizmem, który leży u podłoża tworzenia się patologii i równocześnie jest powszechnie wykorzystywany w terapii behawioralnej – modyfikacji zachowań.

31. PRZYCZYNY ZABURZEŃ PSYCHICZNYCH – PODEJŚCIE POZNAWCZE A. Beck(1967, 2002) – poznawcza teoria depresji. Do zaburzeń depresyjnych dochodzi na skutek interakcji czynników genetycznych, środowiskowych i psychologicznych. Sytuacje straty, zagrażające i trudne odbierane są przez hiperaktywne struktury poznawcze, tzw. negatywną triadę poznawczą: • negatywna ocena wszystkich dotychczasowych wydarzeń (przeszłość) • negatywna ocena samego siebie (teraźniejszość) • negatywne oczekiwania dotyczące przyszłych zdarzeń (przyszłość)

32. Dodatkowe formalne zniekształcenia poznawcze towarzyszące innym zaburzeniom : • personalizacja – bezpodstawne odnoszenie wydarzeń do siebie • nadmierna generalizacja – wyciąganie ogólnego wniosku na podstawie izolowanych wydarzeń • arbitralne wnioskowanie – dochodzenie do konkluzji, które nie mają wystarczającego uzasadnienia w rzeczywistości • myślenie „czarno –białe” – związane z przeżywaniem skrajnych, przeciwstawnych uczuć • minimalizowanie i wyolbrzymianie – niedocenianie pozytywów i przeceniania negatywów • selektywne abstrahowanie – koncentrowanie się w myśleniu na szczegółach mniej istotnych i spoza kontekstu

33. PRZYCZYNY ZABURZEŃ PSYCHICZNYCH – TEORIE HUMANISTYCZNE Abraham Maslow Zaburzenia są defektem rozwoju na skutek trwałego niezaspokojenia podstawowych potrzeb: bezpieczeństwa, przynależności, uznania, szacunku. Powoduje to zatracenie JA, poczucie nieautentyczności, brak zdolności do rozpoznawania sygnałów swojego rozwoju; nie pojawia się potrzeba samorealizacji, gdyż dominują potrzeby rozwojowe. Carl Rogers 1. Brak spójności między Ja realnym a Ja idealnym. 2. Konflikt między naturalnymi tendencjami do samoaktualizacji samorealizacji a negatywną oceną tych tendencji ze strony otoczenia. Gdy otoczenie staje na drodze naturalnej tendencji do samorealizacji, mogą pojawić się zaburzenia. 3. Gdy człowiek jest zmuszony zaprzeczać własnym pragnieniom i uczuciom, prowadzi to do objawu jako sposobu poradzenia sobie z zaprzeczeniem.

34. PRZYCZYNY ZABURZEŃ PSYCHICZNYCH – PODEJŚCIE SYSTEMOWE • Klasyczna teoria systemów indywidualne problemy jednostki są rozumiane jako przejawy zaburzeń systemu rodzinnego, reguł wyznaczających jego funkcjonowanie. (Ludwig von Bertalanffy, 1984; Bateson) • Koncepcje terapii narracyjnej: objawy, problemy jednej z osób są wynikiem dyskursu i mają charakter lingwistyczny; odkrywanie wytwarzanych przez rodzinę opowieści wokół objawu i jego sensu, który jest przez rodzinę rozpoznany i nadawany. (Cierpiałkowska 2005 za: Salvatore, Dimaggio, Semerari, 2004)

35. SPOSOBY SYSTEMATYZACJI WIEDZY O ZABURZENIACH W ROZWOJU I FUNKCJONOWANIU OSOBOWOŚCI Współczesne klasyfikacje zaburzeń psychicznych przejawiających się nienormalnymi zachowaniami dzielą się na 3 typy: • opisowe: zachowania są porządkowane w określone klasy, zespoły zaburzeń, np. na podstawie zestawienia studiów przypadków ; • wyjaśniające: tworzy się klasy zaburzeń wg arbitralnie przyjętych kryteriów, np. patogenezy czy dominujących w zaburzeniu mechanizmów obronnych • konstrukcyjne: wszystkie dotąd wyodrębnione (+ te, które zostaną dopiero odkryte) zaburzenia psychiczne zajmują określone miejsce w złożonym hierarchicznie systemie klasyfikacyjnym, utworzonym wg najistotniejszych – wspólnych i odrębnych – dla zaburzeń właściwości. (Sęk, 2005; Cierpiałkowska, 2011)

36. Dwa najbardziej rozpowszechnione systemy klasyfikacji diagnostycznej zaburzeń psychicznych to: • Międzynarodowa Statystyczna Klasyfikacja Chorób i Problemów Zdrowotnych (International Diseases and Related Health Problems– ICD – 10) w dziesiątej wersji z 1992r. Klasyfikacje zaburzeń w ICD mają miernik objawowy oraz etiologiczny. Klasyfikacja zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania ma charakter opisowo- wyjaśniający, ponieważ wyodrębnia klasy zaburzeń, uwzględniając ich genezę. Zaburzenie: układ klinicznie stwierdzalnych objawów lub zachowań połączonych w większości przypadków z cierpieniem i/ lub z zaburzeniem indywidualnego funkcjonowania osoby.

37. ICD - 10 Wyodrębnione klasy zaburzeń psychicznych: 1. Organiczne zaburzenia psychiczne, włącznie z zespołami objawowymi. 2. Zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania spowodowane używaniem substancji psychoaktywnych. 3. Schizofrenia, zaburzenia typu schizofrenii i urojeniowe. 4. Zaburzenia nastroju (afektywne), epizody maniakalne, epizody i nawracające zaburzenia depresyjne i zaburzenia afektywne dwubiegunowe. 5. Zaburzenia nerwicowe (fobie, nerwice lękowe i natręctw), związane ze stresem pod postacią somatyczna. 6. Zaburzenia behawioralne związane z zaburzeniami fizjologicznymi i czynnikami fizycznymi – zaburzenia odżywiania, snu, seksualne i związane z połogiem. 7. Zaburzenia osobowości i zachowania dorosłych – specyficzne i niespecyficzne zaburzenia osobowości, zaburzenia nawyków i popędów, identyfikacji płciowej i preferencji seksualnych. 8. Upośledzenia umysłowe. 9. Zaburzenia rozwoju psychicznego – rozwoju mowy i języka, umiejętności szkolnych, funkcji motorycznych oraz całościowe zaburzenia rozwojowe (autyzm). 10. Zaburzenia zachowania i emocji rozpoczynające się zwykle w dzieciństwie i w wieku młodzieńczym.

38. ICD – 10 Diagnozowanie zaburzeń psychicznych może się odbywać przy użyciu przynajmniej 3 osi diagnostycznych: 1) Oś: rozpoznanie klinicznepodstawowe i towarzyszące 2) Oś: poziom niesprawności mierzony skalą 0 – 5 (brak niesprawności – głęboka niesprawność) w zakresie: (a) dbałości o siebie, (b) aktywności zawodowej, (c) rodziny i domu, (d) szerszego kontekstu społecznego 3) Oś: czynniki kontekstowe, które wywarły wpływ na występowanie, obraz, przebieg, zejście lub leczenie zaburzeń wymienionych na osi I.

39. Podręcznik Diagnostyczny i Statystyczny Zaburzeń Psychicznych (Diagnostic and StatisticalManual of MentalDisosders – DSM- IV TR) z 2000r. w czwartej poprawionej wersji Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego Klasyfikacje zaburzeń psychicznych w DSM mają charakter symptomatyczny. Wszystkie zaburzenia przedstawiono na 5 osiach: 1) Oś: zespoły kliniczne(zaburzenia nastroju, schizofrenie, zespoły urojeniowe, stany lękowe, zaburzenia psychiczne na tle organicznym, zaburzenia spowodowane działaniem bądź odstawieniem substancji psychoaktywnych) 2) Oś: zaburzenia osobowości, zaburzenia rozwojowe, występujące po raz pierwszy w okresie niemowlęcym, dziecięcym i adolescencji oraz upośledzenia umysłowe

40. 3) Oś: stany ogólnomedyczne– takie zaburzenia somatyczne, które mogą okazać się ważne dla zrozumienia istoty występującego u jednostki zaburzenia psychicznego, bądź są znaczące i mogą mieć wpływ na przebieg leczenia danego przypadku 4) Oś: problemy psychospołeczne i środowiskowezwiązane z działaniem, w ostatnim roku stresu i obciążeń psychicznych 5) Oś: poziom przystosowania – ocena ogólnego stanu zdrowia u pacjenta na podstawie Skali Ogólnej Oceny Funkcjonowania (GAF) Wyodrębnione kategorie zaburzeń psychicznych można dodatkowo scharakteryzować w ramach 5 podstawowych wymiarów: • stopień nasilenia objawów (łagodne, umiarkowane, poważne zaburzenie psychiczne) • poziom stabilności wzorców zachowania (epizodyczne / nawracające) • rozmieszczenie symptomów w przestrzeni (postać zogniskowana – ujawniają się w określonej sferze aktywności jednostki /postać rozprzestrzeniająca się – występują w wielu różnych obszarach funkcjonowania jednostki) • rozmieszczenie symptomów w czasie (zaburzenie o przebiegu ostrym - gdy trwa krótko – nie dłużej niż 6 m-cy / chroniczne – trwa długo i przewlekle) • umiejscowienie źródeł symptomów (czynniki wewnętrzne – intrapsychiczne/ zewnętrzne – stresory środowiskowe)

41. Diagnostyczna Klasyfikacja Zaburzeń Psychicznych i Rozwojowych w Okresie Niemowlęctwa i Wczesnego Dzieciństwa: DC: 0 – 3 R z 1994r. (DiagnosticClassification of MentalHealth A disorders of Infancy and EarlyChildhood – RevisionEdition)

42. LITERATURA: A. Antonovsky (1995). Rozwikłanie tajemnicy zdrowia. Jak radzić sobie ze stresem i nie zachorować. Warszawa, Fundacja IPN. L. Cierpiałkowska (2011). Psychopatologia. Wykłady z psychologii. Warszawa, Scholar. Kryteria diagnostyczne wg DSM-IV (Diagnostic and Statisticalmanuwal of MentalDisorders) (1994). A. Lewicki (1978). Psychologia kliniczna. Warszawa PWN. S. Pużyński, J. Wciórka (1993). Klasyfikacja zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania w ICD-10. Badawcze kryteria diagnostyczne. WHO, Fundacja Zdrowia Psychicznego w Krakowie, Instytut Psychiatrii i Neurologii w Warszawie. M.E.P. Seligman, E.F. Walker, D. L. Rosenhan (2003). Psychopatologia. Poznań, Wydawnictwo Zysk i S-ka. H. Sęk (red.)(2005). Psychologia kliniczna. Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN, tom 1 i 2. Z. Słońska, M. Misiuna (1993). Promocja zdrowia. Słownik podstawowych terminów. Warszawa, Agencja Promo-Lider. B.W. Zeigarnik (1983) Podstawy patopsychologii klinicznej. Warszawa PWN.