ZABURZENIA W ROZWOJU EMOCJONALNYM Opracowała: Monika Haligowska

1. ZABURZENIA W ROZWOJU EMOCJONALNYM Opracowała: Monika Haligowska

2. Przebieg zaburzeń emocjonalnych jest w dużej mierze uzależniony od etapu rozwojowego, w którym po raz pierwszy zadziałał stres psychiczny.

3. OKRES NIEMOWLĘCY I PONIEMOWLĘCY (0 – 3 LATA): • trudności najczęściej dotyczą karmienia i snu; • wynikają one z nieprawidłowego nastawienia rodziców • do karmienia i są następstwem zajmowania się • dzieckiem w sposób lękowy; • ww. zaburzenia dziecka są więc wyrazem niepokoju • rodziców; • z tego okresu pochodzą zaburzenia równowagi • emocjonalnej; • częstym problemem z tego okresu jest lęk separacyjny, • który pojawia się w chwili odłączenia dziecka od matki; • gdy staje się nasilony – jest zjawiskiem patologicznym; • lęk separacyjny powinien zanikać pod koniec tego okresu • rozwojowego;

4. OKRES NIEMOWLĘCY I PONIEMOWLĘCY (0 – 3 LATA): • w tym okresie ważne jest więc zaspokajanie potrzeby • bezpieczeństwa i czułości; • ok. 2 r.ż. pojawiają się napady złości: dziecko krzyczy, • rzuca się na podłogę, czerwieni się, bije pięściami • i piętami o podłogę; • jeśli nie jest to zjawisko przejściowe, dochodzi do jego • utrwalenia zwykle z powodu niewłaściwego reagowania • rodziców, ustępowania dziecku, spełniania jego żądań; • wówczas istnieje niebezpieczeństwo zachowań • histerycznych w przyszłości; • w tym wieku dziecko zdaje sobie bowiem sprawę • ze swego wpływu na rodziców;

5. OKRES NIEMOWLĘCY I PONIEMOWLĘCY • (0 – 3 LATA): • moczenie dzienne i nocne / nietrzymanie • kału poza tym okresem rozwojowym – • na skutek nieprawidłowo prowadzonego • treningu czystości • (brak odpowiedniej atmosfery wyuczania • przez rodziców hamowania reakcji • na bodźce płynące z wypełnionych • zbiorników fizjologicznych);

6. OKRES PRZEDSZKOLNY (3 – 6 R.Ż.): • przejściowa obecność u prawie każdego dziecka • objawów zaburzeń emocjonalnych; • u chłopców częściej występują reakcje agresywne, • u dziewczynek – reakcje lękowe; • wiele przedmiotów i zjawisk (zjawiska przyrodnicze, • ciemne pomieszczenia – wyobraźnia dziecięca) wywołuje • u dziecka lęk; • nasila się lęk przed rozłąką z osobami bliskimi; • stany lękowe potęgują ogólny niepokój dziecka • przyczyniając się do zaburzeń snu, często z lękami • nocnymi;

7. OKRES PRZEDSZKOLNY (3 – 6 R.Ż.): • jeśli reakcje lękowe często występują, zwł. przy każdej • zmianie sytuacji, gdy prowadzą do reakcji unikowych, • wymagają pomocy terapeutycznej; • okresowo obserwowane są reakcje agresywne: napady • złości, zazdrość o rodzeństwo; może reagować niekiedy • agresją np. na zaczepkę, sporadycznie organizować • zabawę o charakterze agresywnym; • ale jeżeli agresja dominuje w jego zachowaniu, • tj. wplata ją we wszystkie zabawy, wówczas jego • rozwój emocjonalny wymaga korekcji;

8. OKRES PRZEDSZKOLNY (3 – 6 R.Ż.): • nadmiernie nasilona nadpobudliwość psychoruchowa; • czynności nawykowe o charakterze samozaspokojenia, • np. obgryzanie paznokci, ssanie kciuka, masturbacja, • zwł. u dziewczynek; • zachowania te mogą być usunięte jedynie • przez odwracanie uwagi, a nie przez wyolbrzymianie • problemu; • koniec okresu przedszkolnego: jąkanie, różnorodne tiki: • mruganie powiekami, grymasy twarzy, chrząkanie, ruchy • mimowolne w zakresie głowy i kończyn; • problem przewlekłego moczenia się, bólów brzucha, • utraty łaknienia na tle psychogennym – wymagają terapii;

9. OKRES WCZESNOSZKOLNY • (7 – 12 R.Ż.): • napięcie emocjonalne z cechami zahamowania • emocjonalnego towarzyszące niepowodzeniom szkolnym; • nasilone nawyki, tiki, jąkanie się, nadruchliwość; • fobia szkolna wynikająca z napięć związanych ze szkołą; • przejawy: lęk przed pójściem do szkoły, nasilający się • przed niektórymi lekcjami, dolegliwości somatyczne • utrudniające wypełnianie obowiązków szkolnych; • napady kolki jelitowej i moczenia wtórnego • po rozpoczęciu nauki szkolnej jako przejawy napięcia • emocjonalnego;

10. OKRES DOJRZEWANIA • duża labilność emocjonalna przejawiająca się m.in.: • nadmierną pobudliwością, zmiennością nastrojów, • z dominującą niepewnością siebie, przygnębieniem • prowadzącym do reakcji depresyjnych, a w skrajnych • przypadkach do prób samobójczych; • często podwyższone napięcie emocjonalne eksploduje • w reakcjach agresywnych (typowych dla tego okresu • rozwojowego) lub autoagresywnych; • bóle głowy, zaburzenia czynnościowe układu krążenia, • objawy anoreksji spowodowane przez napięcie nerwowe;

11. OKRES DOJRZEWANIA • Wiele problemów z tego okresu może prowadzić do powstawania typowych • dla osób dorosłych zespołów nerwicy lękowej, depresyjnej, histerycznej, obsesyjno – kompulsywnej • oraz zaburzeń o charakterze psychosomatycznym. • (Barker, 1974; Obuchowska, 1982; Bogdanowicz, 1986; F. Ilg i in. 1992; Szewczyk, 1996; Popielarska, 2000; Komeder, 2000)

12. KLASYFIKACJA ZABURZEŃ EMOCJONALNYCH • Halina Spionek dokonała klasyfikacji zaburzeń emocjonalnych w oparciu o kryterium ich pochodzenia. • Zaburzenia rozwoju sfery emocjonalnej mogą wyrażać się w: • „zbyt słabym opanowaniu i regulowaniu przez dziecko • zewnętrznych przejawów reakcji emocjonalnych i braku • podporządkowania ich wymaganiom otoczenia, • w nieadekwatności reakcji emocjonalno- uczuciowych • w stosunku do społecznych sytuacji, które je wywołały,

13. we wzroście liczby i siły negatywnych reakcji emocjonalno- • uczuciowych i zdominowaniu ich nad reakcjami • pozytywnymi, • w zbyt małej liczbie i zbyt słabej sile reakcji pozytywnych, • co w rezultacie doprowadzić może do obojętności • uczuciowej, • w zbyt słabym rozwoju uczuć społecznych i braku dominacji • tych uczuć nad prostymi reakcjami emocjonalnymi, • w tworzeniu się uogólnionych, niewłaściwych postaw • emocjonalno- uczuciowych.” • (Spionek, 1970, s. 140 – 141)

14. S. Gertsmann opisał dzieci o cechach niedojrzałości emocjonalnej, zwracając jednocześnie uwagę na jej przyczyny, wymieniając następujące cechy: • nadmierna więź emocjonalna z najbliższymi osobami • (najczęściej z matką); przyczyną takiego stanu rzeczy może • być nadopiekuńcza i lękowa postawa matki; • postawa konsumpcyjna, która może być wynikiem • błędów wychowawczych typu ograniczania samodzielności, • nieprzyzwyczajania dziecka do partnerskiego • współuczestnictwa w obowiązkach domowych; • egotyzm uczuciowy cechujący się brakiem • lub niedostatkiem rozwoju uczuć wyższych, szczególnie • społecznych, a także brakiem umiejętności do odwzajemnia- • nia uczuć miłości czy współodczuwania z innymi; • poczucie niższości lub poczucie nadmiernej mocy.

15. A. Kozłowska dokonała następującego podziału dzieci wśród dzieci, u których występują objawy zaburzeń emocjonalnych: • dzieci nerwicowe, • dzieci zahamowane psychoruchowo, • dzieci obojętne uczuciowo, • dzieci nadpobudliwe, • dzieci agresywne.

16. DZIECI NERWICOWE • Typowe objawy nerwicy dziecięcej: • lęk, • - moczenie mimowolne, • - zaburzenia łaknienia, • - jąkanie, • - tiki.

17. LĘK • podstawowy objaw, a zarazem źródło nerwicy; • jest to silny stan napięcia z towarzyszącym mu poczuciem • zagrożenia i bezsilności; • jest to emocja „bez obiektu”; niejasne jest źródło lęku; • w celu uniknięcia lęku bądź zminimalizowania jego • odczuwania uruchamiane są różne mechanizmy • obronne; • np. u dziecka bojącego się pójścia do szkoły mogą to być: bóle • brzucha, wymioty i podobne symptomy nerwicowe; • najczęstsze u dzieci są lęki nocne, które wywoływane są często • silnymi wrażeniami, niepokojami, niepowodzeniami przeżytymi • w szkole.

18. MOCZENIE MIMOWOLNE • najpowszechniejszy rodzaj zaburzeń u dzieci; • w około 90% przypadków moczenie ma podłoże • psychogenne; • częściej występuje u chłopców niż u dziewcząt; • niekiedy jest związane z nieprawidłowym • treningiem czynności; • najczęściej jednak nieprawidłowościami • w środowisku rodzinnym;

19. MOCZENIE MIMOWOLNE • Dziecko zaczyna się moczyć, gdy w jego otoczeniu pojawiają się sytuacje przekraczające jego odporność psychiczną, zbyt trudne dla niego, np. groźba utraty miłości rodziców, drastyczne zaostrzenie stawianych mu wymagań itp. • Dziecko moczące się jest narażone na wiele nieprzyjemnych doświadczeń ze strony rodziny • i rówieśników, co pogłębia jego sytuacje stresowe. • W postępowaniu z moczącym się dzieckiem nie należy wzbudzać w nim poczucia winy. Powinno ono nabrać wiary we własne siły i poczucia pewności.

20. ZABURZENIA ŁAKNIENIA: • nerwicowy brak apetytu (anoreksja) często występuje • u dzieci; • może wynikać z wielu konfliktowych sytuacji w domu; • jest jednocześnie skutkiem błędów wychowawczych • i wywołuje nowe błędy (np. nadmierna koncentracja uwagi • na jedzeniu, straszenie dziecka); • mogą być reakcją na trudną sytuację domową dziecka, • na bodźce odbierane przez dziecko jako zagrażające • poczuciu bezpieczeństwa; • bywają też wyrazem niechęci do rodziców lub też • sposobem zwrócenia na siebie uwagi rodziców;

21. JĄKANIE • może pojawić się nagle, pod wpływem urazu • psychicznego, bądź w efekcie długotrwałych sytuacji • stresowych; • będąc rezultatem napięć emocjonalnych, • staje się przyczyną dalszego pogłębiania się • zaburzeń; • dzieci jąkające się narażone są na szyderstwa • ze strony rówieśników; • jąkanie najczęściej jest jednym z wielu objawów • świadczących o procesie neurotyzacji dziecka.

22. TIKI • nagłe, mimowolne wyładowania ruchowe, różnych grup • mięśniowych niepodlegające świadomej kontroli; • najczęściej spotykane postacie tików to : mruganie oczami, • grymasy twarzy, podrygiwanie lub wyciąganie ramion; • pojawiają się w wieku szkolnym raczej rzadko; • ich wystąpienie świadczy o poważnych zaburzeniach • emocjonalnych; • podłożem tików są silne przeżycia i sytuacje konfliktowe, • a także nieprawidłowe postawy rodziców.

23. DZIECI ZAHAMOWANE PSYCHORUCHOWO • Po przebadaniu dzieci zahamowanych psychoruchowo • M. Chłopkiewicz wyodrębnił wśród nich cztery grupy: • „zmotywowane napięte” – dzieci te sprawiające wrażenie • napiętych i niespokojnych, mające słabe kontakty • z rówieśnikami, są ciche, lękliwe i zalęknione, • „podporządkowane – uległe” – dzieci te są wyciszone, • małomówne, grzeczne, posłuszne, oceniane jako • koleżeńskie i uczynne, dzieci te są nieufne w stosunku • do dorosłych,

24. DZIECI ZAHAMOWANE PSYCHORUCHOWO • „z obniżoną samooceną” – dzieci przejawiają • bierność, nie mają adekwatnego poczucia • własnej wartości, są apatyczne, powolne, • przygnębione, bezradne, • „nadwrażliwe – asteniczne” – dzieci bardzo • skryte, powściągliwe, męczące się hałasem, • neurotyczne, lękowe; • (Chłopkiewicz, 1971, A. Popielarska i in. 2000)

25. W historii życia dzieci zahamowanych psychoruchowo często stwierdza się, że doświadczyły • wielu traumatycznych przeżyć. • Mogły to być np.: • rozłąki z bliskimi osobami, • złe kontakty z matką, w wyniku których dziecko • mogło poczuć się niekochane, wręcz niepotrzebne, • rygorystyczna postawa rodziców, stosowanie • licznych kar (często cielesnych), • surowa ocena dziecka przez rodziców. • Takie traktowanie dziecka może przyczynić się • do powstania u niego zahamowań psychoruchowych.

26. DZIECI ZAHAMOWANE PSYCHORUCHOWO • Jako że swoim zachowaniem nie sprawiają • zazwyczaj kłopotów wychowawczych, ich cierpienie • pozostaje niezauważone przez dorosłych. • Nauczyciele często rezygnują z prób zbliżenia się • do dzieci nieśmiałych, pozostawiając je samym • sobie. Jest to dość powszechny błąd. • Bardzo ważne jest, aby zapewnić dziecku poczucie • bezpieczeństwa poprzez akceptację go takim, jakie • jest, bez oceniania, zawstydzania.

27. DZIECI OBOJĘTNE UCZUCIOWO, • a wśród nich są takie, które: • nie potrafią nawiązać kontaktów z rówieśnikami, • nie potrafią się cieszyć ani smucić, • mają ubogą mimikę: z ich twarzy trudno cokolwiek • odczytać, • unikają nawet kontaktu wzrokowego, • odtrącają przyjaźń innych, tak jakby była im • niepotrzebna, • czasem potrafią być złośliwe i wrogie.

28. DZIECI NADPOBUDLIWE • najbardziej uciążliwym objawem jest nadmierna • ruchliwość: ciągłe kręcenie się, bieganie, podskakiwanie, • zmiany pozycji, niemożność zachowania spokoju; • występuje również labilność emocjonalna, mała • odporność na sytuacje trudne, szybkie zniechęcanie się • i utrata zapału; • Wpływ na rozwój nadpobudliwości u dzieci ma system wychowawczy: szczególnie niekorzystne jest wychowanie niekonsekwentne (pobłażliwe traktowanie dziecka • przez jednego rodzica, a surowe przez drugiego), brak stałych, sprecyzowanych wymagań w stosunku do dziecka.

29. DZIECI NADPOBUDLIWE • ich reakcje są nieproporcjonalnie silne do działającego • bodźca; • pobudzenie, aczkolwiek silne, trwa jednak krótko; • w efekcie są to dzieci męczliwe, niewytrwałe w działaniu; • reakcje ich są gwałtowne, nieoczekiwane; • dla nauczycieli są to dzieci uciążliwe, ponieważ stwarzają • wokół siebie atmosferę niepokoju i niezrozumienia; • dorośli powinni reagować na ich zachowanie spokojnie • i cierpliwie oraz starać się nie dostarczać dziecku zbyt dużo / chaotycznych bodźców.

30. DZIECKO AGRESYWNE to takie, które: • - wywołuje konflikty, • wszczyna bójki, • skarży, • - przezywa, • - przedrzeźnia i wyśmiewa, • - niszczy różne rzeczy, • - męczy zwierzęta, • zachowuje się niestosownie wobec starszych • lub rówieśników, • - jest brutalne, wrogie, pełne nienawiści, • jest autoagresywne (samookaleczenia, próby • samobójcze);

31. Zachowania agresywne można rozpatrywać jako: • reakcję na frustrację, • poczucie niepewności, zagrożenia, wywołujące stan • napięcia emocjonalnego, które może uzewnętrznić • się poprzez zachowania agresywne; • zachowania naśladowcze: jeśli rodzic jest • agresywny, istnieje duże prawdopodobieństwo, • że dziecko też takie będzie; • zachowania instrumentalne: dotyczą sytuacji, • gdzie dziecko stara się przez czynności agresywne • zrealizować jakiś cel; swoją postawą wymusza • na rodzicach np. kupno czegoś lub zgodę na coś;

32. PRZYCZYNY AGRESJI U DZIECI • frustracje powstające na skutek np.: • niesprawiedliwej oceny, • doznanych niepowodzeń, • przezwisk kolegów, • zbyt częstego upominania, • odebrania mu atrakcyjnej zabawki, rzeczy, • przeszkadzania mu w zabawie, • przykrych wydarzeń losowych, • doświadczania kar fizycznych; • powodują one wystąpienie poczucia krzywdy, gniewu, wrogości, zdenerwowania;

33. PRZYCZYNY AGRESJI U DZIECI • agresja na skutek blokady potrzeby uznania społecznego • spowodowanej zbyt częstym upominaniem dziecka, • wytykaniem mu różnych wad i braków, stawianiem • za przykład dobrze uczących się lub wzorowo • zachowujących się kolegów; • niezaspokajanie niektórych potrzeb dzieci; • stymulatorem agresywnego zachowania dziecka • może być ograniczanie jego samodzielności, wywołana zbyt • licznymi zakazami i nakazami pochodzącymi od dorosłych, • nadmiernym ograniczeniem samodzielności;

34. PRZYCZYNY AGRESJI U DZIECI • naśladowanie zachowania agresywnego przejawianego • przez osoby z otoczenia (rodzice, rówieśnicy, rodzeństwo, • sąsiedzi, przechodnie na ulicy); • z modelami agresywnego zachowania stykają się też • za pośrednictwem filmów, gier komputerowych, • programów w TV ukazujących sceny bójek, walk, napadów, • gwałtów, morderstw, brutalnego zachowania się, • w książkach; • tolerowanie przez rodziców różnych wykroczeń • popełnianych przez dziecko sprzyja powstaniu u niego • przeświadczenia o bezkarności oraz utrwalaniu się • agresywnego zachowania;

35. PRZYCZYNY AGRESJI U DZIECI • przeświadczenie o własnej wyższości • ze względu na pozycję społeczną rodziców • może również sprzyjać występowaniu • zachowań agresywnych; • agresywne zachowanie dzieci bywa też • związane z zaburzeniami funkcjonowania • układu nerwowego;

36. ZABURZENIA W ROZWOJU SPOŁECZNYM

37. Dzieci wykazujące zaburzenia rozwoju społecznego są określane mianem: „dzieci sprawiające trudności wychowawcze”, „niedostosowane społecznie”. • D. H. Stott - brytyjski psycholog - wyróżnia trzy rodzaje niedostosowania społecznego: • wrogość, • zahamowanie, • aspołeczność.

38. Dziecko niedostosowane społecznie: • popada w konflikty z dorosłymi, • nie nawiązuje kontaktów społecznych, • jest wyobcowane w grupie rówieśniczej, • brak mu nawyków do współpracy i współdziałania. • „Niedostosowanie stwierdza się u dziecka, • które rozwija się w taki sposób, że odbija się to źle na nim samym albo jego kolegach, a które bez specjalnej pomocy z zewnątrz nie może poprawić swych stosunków z rodzicami, nauczycielami i innymi dorosłymi”.

39. Dwa typy dzieci niedostosowanych społecznie • 1) typ bierny, zahamowany, który charakteryzuje się: • wycofywaniem się, • brakiem zaufania do ludzi, do nowych rzeczy, • nowych sytuacji, • niezależnością i obojętnością w kontaktach • społecznych, postawy „przeciw ludziom”; • Dzieci bierne, zahamowane zachowują się na pozór normalnie i nie zwracają na siebie specjalnej uwagi dorosłych.

40. Dwa typy dzieci niedostosowanych społecznie • 2) Typ demonstracyjny, „bojowy”: • dzieci te wydają się być pozbawione poczucia • powinności moralnych i poczucia winy, • nie mają skrupułów, gdy wyrządzą komuś krzywdę, • nie przejmują się zakazami i regułami zachowania • dopuszczalnego w danej społeczności, • oszukują w zabawach i grach, są sprytne • i przebiegłe, tak, że trudno je złapać na gorącym • uczynku, np. na kradzieży,

41. 2) Typ demonstracyjny, „bojowy”: • - nie okazują żadnego żalu i wzruszenia, • prawdopodobnie go nie przeżywają, • nie można im niczego zawierzyć - rzeczy ani • sekretu, • nie cieszą się zaufaniem i sympatią kolegów, • a bliższe związki przyjacielskie, jakie zawierają są • krótkotrwałe; • Dzieci o postawie demonstracyjnej i bojowej ujawniają otwarcie swą agresję i wrogość, • np. odmawiają współpracy i zachowują się biernie • w sposób prowokacyjny albo też staja się natarczywe i napastliwe.

42. K. Horney wyodrębnia TRZY RODZAJE NIEPRAWIDŁOWO UKSZTAŁTOWANYCH POSTAW SPOŁECZNYCH: postawa ,,ku ludziom" dziecko stara się pozyskać sympatię otoczenia poprzez uskarżanie się na swoje krzywdy, demonstruje własną słabość, pragnie, aby rodzice i nauczyciele traktowali je życzliwie, pomimo, że jest niezdyscyplinowane i nie wykonuje poleceń; dziecko takie nie jest lubiane w grupie rówieśniczej.

43. 2) postawa ,,przeciw ludziom" przejawia się w potrzebie władzy i kontrolowania innych; stosowanie przemocy jest środkiem do uzyskania przewagi nad innymi; 3) postawa ,,odsuwania się od ludzi" cechuje się skłonnością do izolacji oraz unikania kontaktów społecznych. Dzieci ujawniające taką postawę są bierne, nie wykazują zainteresowania, zaangażowania we wszelkiego rodzaju działania.

44. Trudności w rozwoju społecznym można podzielić • na tendencje do: • zachowań wycofujących: • zahamowanie społeczne / bierność społeczna) • zachowań antysocjalnych • (Gurycka 1970; Skorny 1987) • Niektórzy autorzy zaburzenia procesu socjalizacji odnoszą przede wszystkim do zachowań antysocjalnych • (Spionek 1985; Chłopkiewicz 1987).

45. zachowania wycofujące polegają na unikaniu kontaktów • społecznych; • ich podłożem jest zahamowanie psychoruchowe • lub zaburzenia nerwicowe, zwłaszcza związane z lękiem • i poczuciem mniejszej wartości; • zachowania te są więc głównie konsekwencją procesu • nerwicowego jednostki; • mogą też być skutkiem przewlekłych chorób somatycznych; • osoby zahamowane społecznie są nieśmiałe i lękliwe, czasem podejrzliwe i nieufne, mogą mieć skłonności • do marzycielstwa, unikają, zarówno współzawodnictwa, • jak i współpracy • (Gurycka 1970; Skorny 1992)

46. zachowania antysocjalne charakteryzują się agresją, prowokacyjnym przeciwstawianiem się innym lub manipulowaniem nimi; • utrwalenie tych zachowań w połączeniu • ze słabą internalizacją norm społeczno-moralnych i brakiem pozytywnych uczuć • wobec innych ludzi prowadzi do rozwoju osobowości nieprawidłowej, określanej • też jako socjopatyczna • (Weiner 1977)

47. DZIECI NIEDOSTOSOWANE SPOŁECZNIE • Przejawy niedostosowania: • występują u nich utrwalone zaburzenia w zachowaniu • wyrażające się w pełnieniu ról społecznych niezgodnie • z oczekiwaniami społeczeństwa i powszechnie • akceptowanymi celami i normami; • cechują je głębokie zaburzenia emocjonalne, są • niedojrzałe emocjonalnie; • mają słabo wykształconą uczuciowość wyższą • (nie potrafią okazywać serdeczności, życzliwości i sympatii • zarówno najbliższym członkom rodziny, jak i rówieśnikom; • nie potrafią też przywiązywać się do nikogo w głębszy • i bardziej trwały sposób);

48. DZIECI NIEDOSTOSOWANE SPOŁECZNIE • Przejawy niedostosowania: • z dużymi trudnościami nawiązują kontakty emocjonalne • z ludźmi; • wadliwe funkcjonowanie w roli ucznia (wagary - mogą • być pierwszym etapem rozwoju włóczęgostwa, • uzależnienia, przestępczości, wykolejenia moralnego); • zachowania agresywne; • Dzieci agresywne sprawiają trudności wychowawcze, ponieważ ich zachowanie cechuje brak zdyscyplinowania powodujący naruszenie regulaminu szkolnego oraz różnych norm współżycia społecznego.

49. DZIECI NIEDOSTOSOWANE SPOŁECZNIE • Przejawy niedostosowania: • lekceważenie obowiązujących norm prawnych • oraz zasad współżycia społecznego; • wejście na drogę przestępczą; • czyny chuligańskie: niszczenie mienia społecznego, • słowne napastowanie lub bicie przypadkowo • spotkanych przechodniów; • sięganie po używki; podwyższone ryzyko • uzależnienia; • zaburzenia seksualne; • (Konopnicki, 1971; Lipkowski, 1971; Turlej, 1982; Pospiszyl, Żabczyńska, 1985;

50. Zjawiska rozwoju emocjonalnego i społecznego pozostają ze sobą w ścisłych zależnościach, przez co ich rozróżnienie jest bardzo trudne. „Zachowania społeczne i emocjonalne jednostki splatają się ze sobą w sposób skomplikowany i tak ściśle, że tylko na skutek stosowania arbitralnych definicji takie objawy, jak zazdrość, nieśmiałość, trema, uczucia i sympatia traktowane być mogą głównie jako „ społeczne” albo „emocjonalne” formy zachowania się”.