Wybrane problemy zaburzeń rozwoju i zachowania dzieci i młodzieży. Opracowała: Monika Haligowska

1. Wybrane problemy zaburzeń rozwoju i zachowania dzieci i młodzieży. Opracowała: Monika Haligowska

2. ZABURZENIA ROZWOJU

3. CAŁOŚCIOWE ZABURZENIA ROZWOJU wg ICD – 10 F84.0 Autyzm dziecięcy F84.1 Autyzm atypowy F84.2 Zespół Retta F84.3 Inne dziecięce zaburzenia dezintegracyjne F84.4 Zaburzenie hiperkinetyczne z towarzyszącym upośledzeniem umysłowym i ruchami stereotypowymi F84.5 Zespół Aspergera F84.8 Inne całościowe zaburzenia rozwojowe F84.9 Całościowe zaburzenia rozwojowe, nie określone

4. ZABURZENIA DIAGNOZOWANE ZWYKLE • PO RAZ PIERWSZY W NIEMOWLĘCTWIE, DZIECIŃSTWIE LUB OKRESIE DOJRZEWANIA • wg DSM –IV • ZABURZENIA UCZENIA SIĘ, • m.in.: dysleksja, dyskalkulia, dysgrafia • ZABURZENIA UMIEJĘTNOSCI MOTORYCZNYCH • rozwojowe zaburzenie koordynacji • ZABURZENIA KOMUNIKOWANIA SIĘ • m.in.: jąkanie się • OGÓLNE ZABURZENIA ROZWOJU • m.in.: zaburzenia autystyczne, Zespół Retta, Zespół • Aspergera, Dezintegracyjne zaburzenie dziecięce

5. DSM –IV • DEFICYTY UWAGI I DESTRUKCYJNE ZABURZENIA • ZACHOWANIA • ADHD, zaburzenia zachowania, zaburzenia • opozycyjno – buntownicze, • ZABURZENIA ODŻYWIANIA I JEDZENIA • W NIEMOWLĘCTWIE I WCZESNYM DZIECIŃSTWIE • TIKI, m.in. Zespół Tourette’a, • ZABURZENIA WYDALANIA • INNE ZABURZENIA W NIEMOWLĘCTWIE, DZIECIŃSTWIE LUB ADOLESCENCJI: • lęk separacyjny, - zaburzenia ruchów stereotypowych • mutyzm wybiórczy, • reaktywne zaburzenie przywiązania,

6. INNE ZABURZENIA ROZWOJU NA PRZYKŁADZIE ZESPOŁU FAS (płodowy zespół alkoholowy) Zaburzenia związane z FAS można podzielić na trzy grupy: 1) Zaburzenia rozwojowe. 2) Zaburzenia wtórne, najczęściej o charakterze społecznym. 3) Zaburzenia wynikające z organicznego uszkodzenia mózgu.

7. INNE ZABURZENIA ROZWOJU NA PRZYKŁADZIE ZESPOŁU FAS (płodowy zespół alkoholowy) Nawet 3 dzieci na każde 1000 urodzeń żywych może być dotkniętych płodowym zespołem alkoholowym (FAS). W Polsce rodzi się rocznie ok. 300 000 dzieci. 0,3% to 900 dzieci z FAS. To więcej niż liczba rodzących się dzieci z zespołem Downa (1 na 700 urodzeń). Dziesięć razy więcej dzieci ma rozmaite zaburzenia rozwojowe spowodowane alkoholem, klasyfikowane jako FAE (Fetal Alcohol Effects). Szacuje się, że negatywne konsekwencje ekspozycji płodu na alkohol mogą występować nawet u 1% wszystkich noworodków.

8. 1) Zaburzenia rozwojowe w FAS: • 60% - zaburzenia neuropsychologiczne typu: ADHD, • autyzm; • 49% - atypowe zaburzenia neuropsychologiczne, które • manifestują się: nadpobudliwością, impulsywnością, • deficytami pamięci i trudnościami w koncentracji, • perseweracją (powtarzaniem tych samych błędów • pomimo ich nieskuteczności), zaburzeniami percepcji, • napadami złości; • 15% - niska waga urodzeniowa, później niskorosłość; • 10% - różne deformacje fizyczne;

9. 2) Zaburzenia wtórne w FAS, do których dochodzi • w trakcie socjalizacji: • zaburzenia psychiczne: udzieci dominują (61%) • deficyty pamięci, a u dorosłych zaburzenia depresyjne; • przerwanie nauki szkolnej: ponad 60% nastolatków • i dorosłych, aż 14% dzieci z FAS nie ukończyło szkoły; • problemy z prawem:ok.60 % nastolatków i dorosłych • oraz 14% dzieci miało konflikt z prawem; w grupie • powyżej 12 r.ż. aż 60% znalazło się z tego powodu • w ośrodkach resocjalizacyjnych, socjoterapeutycznych, • a 40% w zakładach poprawczych; • instytucjonalizacja: 50% nastolatków i dorosłych, • ok. 10% dzieci korzystało z różnych form instytucjonalnej • opieki (więzienia, szpitale psychiatryczne, oddziały • odwykowe);

10. 2) Zaburzenia wtórne w FAS, do których dochodzi • w trakcie socjalizacji: • nieprawidłowe zachowania seksualne: • 49% nastolatków i dorosłych oraz aż 39% dzieci • przejawia nieprawidłowe zachowania seksualne; • jest to najpowszechniejsze zaburzenie wtórne u dzieci; • najczęstsze zachowania to: przygodny seks, lubieżny • dotyk, rozwiązłość; • problemy z alkoholem i narkotykami: • 30% dorosłych i nastolatków ma problem z alkoholem • i/lub narkotykami;

11. 3) Zaburzenia wynikającego z organicznego • uszkodzenia mózgu, do którego doszło w wyniku • działania alkoholu w życiu płodowym: • deficyt uwagi(80%) • problemy z pamięcią (73%) • nadpobudliwość (72 %) • wyrażanie nielogicznych myśli (38%) • stereotypie ruchowe(33%): stanie, siedzenie, kiwanie • się; • nieświadomość tego co się dzieje wokół(27%) • dziwaczne maniery lub nawyki(20%) • tiki i grymasy, zachowania kompulsywne, utrata • kontroli, napady szału (15%);

12. ZABURZENIA EMOCJONALNE U DZIECI Z FAS: • wrażliwość, trudności z przyjmowaniem krytyki, • niedojrzałość, infantylizm, • przesadnie reagują na to, co dzieje się wokół nich, • podwyższony poziom lęku, pozwalający na łatwe • i szybkie wycofywanie się z każdej sytuacji; • - strach powoduje trudności w kontaktach społecznych, • wyrażaniu własnych emocji i rozumieniu uczuć innych • osób, • - nadpobudliwość, • trudności z rozumieniem mowy gestów i ciała, • reaguje nieadekwatnie do siły bodźców, • agresją maskuje jego niepokój, nieśmiałość, brak poczucia • bezpieczeństwa, • - zmienność nastrojów, gwałtowne reakcje emocjonalne,

13. ZABURZENIA ZACHOWANIA

14. ZABURZENIA ZACHOWANIA wszelkiego rodzaju zachowania naruszające porządek społeczny, niezależnie od tego, czy już powodują konflikt z prawem czy nie. W węższym znaczeniu rozpoznanie to znajduje zastosowanie w celu określenia " (...) niepsychotycznego zespołu zachowań dzieci i młodzieży, który stanowi odchylenie od oczekiwanego, zgodnego z ogólnie obowiązującymi normami zachowania społecznego.

15. ZABURZENIA ZACHOWANIA Dotyczy to więc konkretnie zachowań w różnym stopniu aspołecznych, antyspołecznych i przestępczych. W takim zachowaniu zawarty jest element pewnej trwałości czy może raczej długotrwałości, jednak z możliwością (przynajmniej w większości przypadków) różnego stopnia poprawy, a nawet normalizacji " (H. Sulestrowska, 2000, s.169).

16. M.B. Pecyna uważa, że „mianem zaburzenia, czyli nieprawidłowego zachowania, można objąć wszelkie niekorzystne odchylenia od prawidłowego rozwojuorganizmu oraz psychiki dziecka i zdefiniować je jako obejmujące wszystkie rodzaje „trudności” dziecięcych”. (Pecyna,1998, s.195)

17. ZABURZENIA ZACHOWANIA wg DSM – IV (1995) Istotnym objawem zaburzeń zachowania jest powtarzający i utrzymujący się wzorzec zachowania, w którym podstawowe prawa innych i ważne, stosowne do wieku życia normy społeczne i reguły są łamane, a manifestują się wystąpieniem trzech lub więcej spośród następujących zachowań w ciągu ostatnich 12 miesięcy:

18. 1. ZACHOWANIA AGRESYWNE, które powodują • zagrożenie fizyczne lub wyrządzają krzywdę innym • ludziom lub zwierzętom. • Kwalifikują się do nich: • - tyranizowanie, grożenie, zastraszanie innych, • - częste inicjowanie walk fizycznych, • używanie broni, mogącej powodować poważne • fizyczne uszkodzenia, • - okrucieństwo fizyczne wobec ludzi, • - okrucieństwo wobec zwierząt, • dokonywanie kradzieży bezpośrednio od ofiary • (wymuszanie, kradzieże kieszonkowe i inne ), • świadome branie udziału w podpaleniu z intencją • spowodowania poważnej szkody, • - świadome niszczenie cudzej własności.

19. 2. OSZUSTWA LUB KRADZIEŻE, do których zalicza się: • - włamania do domu, budynku lub samochodu, • kłamstwo w celu uniknięcia zobowiązań lub uzyskania • określonych dóbr, • kradzież rzeczy o większej wartości bez konfrontacji • z ofiarą; • 3. POWAŻNE ŁAMANIE ZASAD, NORM, REGUŁ, NAKAZÓW I PRAW. • przebywanie wbrew zakazom rodziców poza domem • rodzinnym w nocy przed 13 r. ż., • - ucieczka z domu bez zamiaru powrotu, • - wagarowanie (częste).

20. Uwzględniając wiek życia dziecka w chwili wystąpienia zaburzeń wyróżnia się następujące ich kategorie: • typ dziecięcych zaburzeń: • zaburzenie wystąpiło przed 10 r. ż., • typ młodzieńczych zaburzeń: • zaburzenie wystąpiło po 10 r. ż.;

21. W nasileniu zaburzeń zachowania różnicuje się trzy stopnie: • stopień lekki - zaburzenie powoduje niewielkie • szkody, • stopień umiarkowany - liczba zaburzeń zachowania • i ich wpływ na innych są pośrednie między stopniem • lekkim a znacznym, • stopień znaczny - liczba zaburzeń i ich wpływ • na innych jest duży, objawy zaburzeń są sprzężone • ze sobą, np. kradzież w konfrontacji agresywnej z ofiarą • ( M. Pecyna, 1998, s. 196 - 197 )

22. KRYTERIA DIAGNOSTYCZNE ZABURZEŃ ZACHOWANIA • ORAZ KATEGORIE WYRÓŻNIONE ZGODNIE • Z PODZIAŁEM ZAPROPONOWANYM PRZEZ ICD – 10 • Powtarzający się i utrwalony wzorzec zachowania, cechujący się gwałceniem albo podstawowych praw innych osób, albo poważniejszych norm i reguł społecznych właściwych dla wieku, trwających co najmniej 6 miesięcy, w czasie których występują niektóre z następujących przejawów: • wybuchy złości nadzwyczaj częste lub ciężkie • w stosunku do poziomu rozwojowego, • 2. częste kłótnie z dorosłymi,

23. 3. często aktywne odrzucanie wymagań dorosłych lub niespełnianie reguł, 4. często jakby rozmyśle robienie rzeczy, które budzą gniew u innych ludzi, 5. częste oskarżenie innych za swoje własne pomyłki lub niewłaściwe zachowanie, 6. częsta "wrażliwość" i łatwość wprowadzania w złość przez innych, 7. częste wpadanie w złość lub rozżalenie, 8. częsta złośliwość lub mściwość, 9. częste kłamstwa lub zrywanie obietnic w celu uzyskania dóbr lub przywilejów, lub dla uniknięcia obowiązków,

24. 10. częste inicjowanie starć fizycznych (nie obejmuje to starć z rodzeństwem), 11. używanie broni, która może powodować u innych poważne uszkodzenia ciała (np. kij, cegła, rozbita butelka, nóż, strzelba), 12. pozostawanie poza domem po zapadnięciu zmroku, mimo zakazu rodziców (rozpoczynające się przed 13 rokiem życia), 13. przejawianie fizycznego okrucieństwa wobec innych osób (np. krępowanie, ranienie lub podpalanie ofiar ), 14. przejawianie fizycznego okrucieństwa wobec zwierząt,

25. 15. rozmyślne niszczenie własności innych osób inaczej niż przez podpalenie), 16. rozmyślne podkładanie ognia ze stwarzaniem ryzyka lub z zamiarem spowodowania poważnych zniszczeń, 17. kradzieże przedmiotów o niebanalnej wartości bez konfrontacji z ofiarą, zarówno w domu, jak i poza nim (np. kradzieże w sklepach, włamania, fałszerstwa ), 18. częste wagary ze szkoły, rozpoczynające się przed 13 rokiem życia,

26. 19. co najmniej dwukrotne ucieczki z domu rodzicielskiego lub zastępczego, albo ucieczka jednorazowa trwająca dłużej niż jedną noc (nie obejmuje opuszczania domu w celu uniknięcia molestowania fizycznego lub seksualnego), 20.popełnianie przestępstw wymagających konfrontacji z ofiarą (włączając kradzieże kieszonkowe, wymuszania, napady ), 21.zmuszanie innych osób do aktywności seksualnej, 22.częste terroryzowanie innych (np. rozmyślne zadawanie bólu lub ran połączone z uporczywym zastraszaniem, dręczeniem, molestowaniem ), 23.włamanie do cudzego domu, samochodu, budynku; Do spełnienia kryterium wystarczy choćby jednorazowe wystąpienie objawów wymienionych w punktach: 11, 13, 15, 16, 20, 21, 23.

27. POJĘCIE NORMY ROZWOJOWEJ

28. NORMY ROZWOJOWE • wskaźniki określające poziom rozwoju czynności psychicznych i ruchowych spotykane najczęściej • w danej grupie wiekowej; • osiągnięcia w zakresie poszczególnych funkcji, • które stwierdza się u większości dzieci • w danym wieku. • Zaburzenia stwierdza się wówczas, gdy dziecko • nie spełnia wymagań adekwatnych do jego wieku, np. w wieku 6-7 lat nie potrafi odwzorować rombu, podczas gdy większość jego rówieśników • potrafi to wykonać.

29. Rozwój psychomotoryczny człowieka ma charakter stadialny: postępuje od chwili urodzenia się dziecka i przechodzi przez kolejne stadia, w których dziecko prezentuje określony poziom sprawności funkcji psychomotorycznych. Rozwój dziecka określany jest przez porównywanie ich osiągnięć rozwojowych w wieku w jakim się aktualnie znajdują z osiągnięciami rozwojowymi jakie na ten wiek przypadają, wedle norm przyjętych przez psychologię rozwojową.

30. TEMPO ROZWOJU • to szybkość, z jaką dokonują się • w organizmie i psychice człowieka różnorodne zmiany progresywne. • przeciętne, gdy WR=WŻ → rozwój • prawidłowy • zwolnione, gdy WR<WŻ → rozwój opóźniony, • przyspieszone, gdy WR>WŻ → rozwój • przyspieszony. • WR – wiek rozwoju WŻ- wiek życia

31. RYTM ROZWOJU względna regularność zmian rozwojowych zachodzących w określonym czasie.

32. ROZPOZNAWANIE ZABURZEŃ ROZWOJOWYCH NP. ZABURZENIA TEMPA I RYTMU ROZWOJU, FRAGMENTARYCZNE DEFICYTY ROZWOJOWE

33. ZABURZENIA ROZWOJOWE to różnego rodzaju odchylenia, opóźnienia, zakłócenia w psychoruchowym rozwoju dziecka, które w większości przy zastosowaniu odpowiednich oddziaływań korekcyjnych, leczniczych, rehabilitacyjnych i dzięki sprzyjającym warunkom środowiskowym, przede wszystkim rodzinnym, mają szansę na stopniowe wyrównanie. (Popielarskie, Jaklewicz, 2000).

34. O DYSHARMONIACH ROZWOJOWYCH • mówimy, gdy: • poszczególne funkcje rozwijają się w różnym tempie: • PARCJALNE OPÓŹNIENIA ROZWOJU: szerszy zakres, kilka funkcji; • FRAGMENTARYCZNE ZABURZENIA ROZWOJU: węższy zakres, jedna funkcja. • tempo rozwoju jest ogólnie zwolnione, ale niektóre funkcje są upośledzone w głębszym stopniu; • jedne funkcje rozwijają się z opóźnieniem, • a inne z przyspieszeniem.

35. Rozwój opóźniony częściowo, tzw. PARCJALNE ZABURZENIA ROZWOJU PSYCHORUCHOWEGO Tempo rozwoju dzieci z tego typu zaburzeniami jest niejednakowe w różnych zakresach, natomiast rytm rozwoju jest nieharmonijny i nierównomierny. Jeżeli opóźnienie dotyczy bardzo wąskiego zakresu, mówimy o FRAGMENTARYCZNYM DEFICYCIE ROZWOJOWYM albo mikro deficycie, którym jest np. zaburzenie lateralizacji, zaburzenie analizatorów, dysortografia.

36. PARCJALNE ZABURZENIA ROZWOJU PSYCHOFIZYCZNEGO • dziecka to zaburzenia w rozwoju w ramach poszczególnych sfer • zaburzenia rozwoju ruchowego: zaburzenia • motoryki i lateralizacji, • zaburzenia rozwoju procesów orientacyjno - • poznawczych: zaburzenia percepcji wzrokowej, • zaburzenia percepcji słuchowej, zaburzenia mowy, • zaburzenia w koordynacji tych funkcji; • zaburzenia procesów emocjonalno-motywacyjnych: • zaburzenia nerwicowe, zaburzenia motywacji, • zaburzenia dynamiki procesów nerwowych: • nadpobudliwość psychoruchowa, • zahamowanie psychoruchowe • zaburzenia osobowości. • (Spionek, 1973)

37. ROZPOZNAWANIE ZABURZEŃ ZACHOWANIA NADPOBUDLIWOŚĆ, ZAHAMOWANIA, NIESTAŁOŚĆ EMOCJONALNA

38. NADPOBUDLIWOŚĆ PSYCHORUCHOWA

39. NADPOBUDLIWOŚĆ to termin, który potocznie określa ADHD czyli zespół nadpobudliwości psychoruchowej z zaburzeniami koncentracji uwagi. ADHD to określenie diagnostyczne, stosowane wobec dzieci i dorosłych, mających poważne trudności poznawcze i zaburzenia zachowania w ważnych aspektach życia codziennego, takich jak stosunki rodzinne i osobiste, w szkole lub w pracy.

40. WHO definiuje • zespół nadpobudliwości ruchowej, jako • grupę zaburzeń charakteryzujących się • wczesnym początkiem • (zazwyczaj w pierwszych 5 latach życia), • brakiem wytrwałości w realizacji zadań • wymagających zaangażowania • poznawczego, • tendencją do przechodzenia od jednej • aktywności do drugiej bez ukończenia • żadnej z nich, • słabo kontrolowaną, nadmierną aktywnością.

41. ROZPOZNANIE ADHD • W DSM – IV • symptomy ADHD podzielono • Na zaburzenia koncentracji uwagi • i nadpobudliwość ruchową. • W zależności od występowania jednego lub obu symptomów definiuje się trzy podtypy ADHD: • typ z przewagą nadpobudliwości, • typ z przewagą zaburzeń koncentracji uwagi, • typ mieszany.

42. typ z przewagą nadpobudliwości: • rozpoznaje się go u dzieci, które są nadmiernie • aktywne, ale nie mają zaburzeń koncentracji uwagi; • dzieci takie mają niespożytą energię, cały czas są • w ruchu, jednak odpowiednio motywowane są • w stanie odrobić całą pracę domową, nie mają • problemów z przyswajaniem sobie wiadomości; • w przypadku hiperaktywności istnieją jednak • zagrożenia, że dziecko może przejawiać tendencje • antyspołeczne, mieć trudności w relacjach • z nauczycielami i rówieśnikami z klasy; • często popadają w konflikty z otoczeniem, co jest • skutkiem nieumiejętności panowania nad swoim • impulsywnym zachowaniem;

43. typ z przewagą zaburzeń koncentracji uwagi: • głównym problemem takich dzieci jest silny brak • koncentracji uwagi i nieumiejętność kontrolowania myśli; • zachowanie ich często powoduje, że są uważane za leniwe • i mniej zdolne; • często nie pamięta o codziennych obowiązkach, zamyśla się, • nie potrafi skupić się na wykonywanym zadaniu, • na rozmowie; • dziecko takie nie jest uważane za nadpobudliwe, • ponieważ nie sprawia większych kłopotów • wychowawczych, nie przeszkadza w czasie lekcji i jest • posłuszne; może wydawać się nawet oderwane • od rzeczywistości i sprawiać wrażenie sennego, • przez co często jest niedostrzegane przez rówieśników;

44. typ mieszany: u dziecka występują zarówno nasilone • objawy niepokoju ruchowego, nadpobudliwości • psychoruchowej, zaburzona jest też kontrola • impulsów i koncentracja uwagi; • - dziecko nie jest w stanie wykonywać skomplikowanych • zadań, • nie potrafi zorganizować sobie pracy, • ma problemy w kontaktach z rówieśnikami, bo nie • potrafi dostatecznie się skupić, aby rozpoznać • i właściwie ocenić sygnały płynące od partnera.

45. W klasyfikacji chorób (ICD-10) „nadpobudliwość psychoruchowa” znajduje się pod nazwą: „Zespół hiperkinetyczny” lub „Zaburzenia hiperkinetyczne”. • zaburzenia uwagi, • nadruchliwość, • impulsywność; • nie później niż w wieku 7 lat, • objawy pojawiają się w więcej niż w jednej sytuacji, • powoduje istotne klinicznie cierpienie lub upośledzenie • funkcjonowania, • - nie spełnia kryteriów innych zaburzeń;

46. zaburzenia uwagi: • nie zwracanie bliższej uwagi na szczegóły lub beztroskie • błędy w pracy szkolnej, pracy lub w innych czynnościach; • niepowodzenia w utrzymaniu uwagi na zadaniach • lub czynnościach; • wydaje się nie słyszeć co zostało powiedziane; • niepowodzenia w postępowaniu według instrukcji • albo w kończeniu pracy szkolnej, pomocy w domu • lub obowiązków w miejscu pracy; • upośledzona umiejętność organizowania zadań • i aktywności; • unikanie lub silna niechęć do zadań wymagających • wytrwałego wysiłku umysłowego; • gubienie rzeczy niezbędnych do niektórych zadań • lub czynności; • - łatwa odwracalność uwagi przez zewnętrzne bodźce; • zapominanie w toku codziennej aktywności;

47. nadmierna aktywność: • - niespokojnie porusza rękoma lub stopami, albo wierci • się na krześle; • opuszcza siedzenie w klasie lub w innych sytuacjach, • w których oczekiwane jest utrzymanie pozycji siedzącej; • nadmierne rozbieganie w sytuacjach, w których jest to • niewłaściwe; • przesadna hałaśliwość w zabawie lub trudność • zachowania spokoju w czasie wypoczynku; • utrwalony wzorzec nadmiernej aktywności ruchowej, • praktycznie nie modyfikowany przez społeczny kontekst • i oczekiwania;

48. impulsywność: • - udziela odpowiedzi zanim pytanie jest • dokończone; • nie umie czekać w kolejce lub doczekać się • swojej rundy w grach lub innych sytuacjach • grupowych; • przerywa lub przeszkadza innym (np. wtrąca się • do rozmów lub gier innych osób); • wypowiada się nadmiernie bez uwzględnienia • ograniczeń społecznych;

49. KRYTERIA DODATKOWE wg DSM IV • - objaw musi utrzymywać się 6 lub więcej miesięcy • w stopniu utrudniającym adaptację (funkcjonowanie) • dziecka bądź w stopniu niewspółmiernym do jego • rozwoju; • objawy są stałą cechą występującą od lat; powinny były • ujawnić się przed siódmym rokiem życia; • objawy muszą powodować pogorszenie funkcjonowania; • dziecko z powodu kłopotów z koncentracją, nadruchliwością, • nadmierną impulsywnością – ma kłopoty w szkole, w domu • (negatywnie ocenia się jego zachowanie, gorzej radzi • sobie z nauką, ma pogorszone lub złe kontakty • z ważnymi dorosłymi), trudności w kontaktach • z rówieśnikami;

50. KRYTERIA DODATKOWE wg DSM IV • - nasilenie objawów musi być większe niż • normalny obraz danej cechy u dzieci w tym • samym wieku; • objawy zespołu nadpobudliwości • psychoruchowej nie są częścią innego • zaburzenia; • np.kłopoty ze skupieniem uwagi i impulsywnością • mają też dzieci z upośledzeniem umysłowym, • a problemy z koncentracją maja osoby z depresją itd.