Grecka filozofia przyrody

1. Grecka filozofia przyrody Andrzej Łukasik Instytut Filozofii UMCS http://bacon.umcs.lublin.pl/~lukasik lukasik@bacon.umcs.lublin.pl

2. Literatura • M. Heller, T. Pabjan, Elementy filozofii przyrody, OBI, Tarnów 2007 • M. Heller, Filozofia przyrody. Zarys historyczny, Znak, Kraków 2004 • Z. Hajduk, Filozofia przyrody. Filozofia przyrodoznawstwa. Metakosmologia, Lublin 2004 • B. Russell, Dzieje filozofii Zachodu, Aletheia, Warszawa 2000 • W. Tatarkiewicz, Historia filozofii, t. 1-3 (różne wydania) • A. Łukasik, Filozofia atomizmu. Atomistyczny model świata w filozofii przyrody, fizyce klasycznej i współczesnej a problem elementarności, Wyd. UMCS, Lublin 2006

3. Zagadnienie arche w greckiej filozofii przyrody

4. PROBLEMY • „Jakie prawa rządzą naszym Wszechświatem? Jak możemy je poznać? W jaki sposób zdobycie wiedzy o tych prawach może nam pomóc w ich zrozumieniu, a może nawet we wpływaniu na losy świata?” (R. Penrose, Droga do rzeczywistości, s. 7) • „Jak porządek wyłania się ze złożonych, nieregularnych i chaotycznych stanów materii?. W klasycznej starożytności złożoność zjawisk przyrodniczych filozofowie usiłowali zredukować do pierwszych zasad” (K. Mainzer, Poznawanie złożoności, s. 26)

5. PROBLEMY • Problem elementarności: co stanowi arche świata. Zrozumieć przyrodę = zredukować do najprostszych zasad. Co jest najbardziej podstawowym rodzajem materii, z której wszystko jest zbudowane? • „Niemal odruchem wobec funkcjonującej całości jest chęć rozłożenia jej na najprostsze składniki. Zrozumiemy sposób działania, gdy przekonamy się, co jest ‘na dnie’”. (M. Heller, Filozofia przyrody, s. 21-22)

6. ODPOWIEDZI RELIGIJNE I NAUKOWE • Odpowiedź religijna – zjawiska przyrody są dziełem bogów, powodowanych emocjami podobnymi do ludzkich • … obserwacje regularności w przyrodzie – „wędrówka” Słońca po niebie, fazy Księżyca, regularność przypływów i odpływów, regularność następstw dnia i nocy, pór roku, cykliczność wegetacji roślin, faz rozwojowych zwierząt… • Greccy filozofowie przyrody pierwsi podjęli próbę wyjaśnienia zjawisk przyrody bez odwoływania się do religii • Poszukiwanie elementarnych składników przyrody, podstawowych praw (matematycznych) • „Wydaje się bowiem, że najbardziej elementarne ze wszystkich [ciał] jest to, z którego, jako pierwszego, powstają przez łączenie wszystkie inne. Takimi powinny być ciała najmniejsze i najsubtelniejsze” (Arystoteles, Metafizyka, I, 989 a–989 b).

7. TALES Z MILETU (625-545 p.n.e.) • woda jako archre • argumentacja – woda przybiera różne stany skupienia; woda jest niezbędna do życia; wszelki pokarm jest wilgotny (hylozoizm) • metoda: naiwne uogólnienie prostych obserwacji, spekulacje… • … ale… • wprowadzenie pojęcia dowodu matematycznego – „kamień węgielny pod budowę gmachu matematycznego rozumienia świata” • zrozumieć świat = poznać rządzące nim prawa matematyczne – program urzeczywistniony dopiero w XVII w. • w spekulatywnej filozofii przyrody (Pitagoras, Platon) – urojone związki między obiektami matematycznymi i prawidłowościami przyrody.

8. ANAKSYMANDER (610-545 p.n.e.) • początkiem i pierwszą przyczyną istniejących rzeczy jest bezkresne i nieokreślone” pierwotne tworzywo (άπειρον), z którego powstały przeciwstawne formy materii • pierwotny stan, w którym materia nie miała granic ni przeciwieństw i w wszędzie była taka sama, początkowy stan całkowitej homogeniczności i symetrii • … dzięki procesowi „łamania symetrii” powstał świat… • „Przy powstawaniu tego świata oddzieliła się wieczna materia twórcza, a z niej ukształtowała się jakaś kula ognia wokół powietrza okalającego ziemię, jak kora wokół drzewa. Następnie, kiedy pękła i rozpadła się w skończone kręgi, zrodziło się słońce, księżyc i gwiazdy”. (Diels, 12 A 10) • Spekulacje o ewolucji biologicznej – powstaniu ludzi ze zwierząt morskich

9. ANAKSYMENES (?-525 p.n.e) • powietrze (άέρα) jako arche • Zmienność jako skutek działania sił sprężania i rozprężania • Kiedy [powietrze] rzednie, powstaje ogień, a gdy gęstnieje, staje się wiatrem, a później chmurą. Gdy jeszcze bardziej zgęstnieje, powstaje woda, następnie ziemia, później kamienie, a wszystko inne z nich. Przyjmował on także wieczny ruch jako źródło zmiany. — Zimnem jest to, powiada on, co spręża i ścieśnia materię, a ciepłem, przeciwnie — to, co rozpręża i rozrzedza.

10. HERAKLIT Z EFEZU (ok. 540-480 p.n.e) • Ogień jako arche • Wariabilizm (zmienność wszelkich rzeczy) – nie można dwa razy wejść do tej samej rzeki • panta rhei ( Πάντα ῥεῖ) wszystko płynie • Wszystkim kieruje błyskawica (ogień). — Tego porządku świata, tego samego dla wszystkiego, nie stworzył żaden z bogów ani ludzi, lecz był zawsze, jest i będzie wiecznie żywym ogniem, rozpalającym się miarowo i miarowo gasnącym. • Świat materialny składa się z przeciwnych stanów i tendencji, które są przez ukrytą harmonię utrzymywane w jedności: To, co przeciwstawne dąży do jedności, z tego, co różne powstaje najpiękniejsza harmonia (άρμονία), i wszystko następuje poprzez walkę, ukryta harmonia przeciwieństw -kosmiczne prawo - logos (λόγος)

11. PITAGOREJCZYCY • Pitagoras z Samos (ok. 570-497 p.n.e.) • Wspólnota o charakterze filozoficzno-religijnym w Krotonie • Badania naukowe jako środek do określonego trybu życia • Nauka jako wspólne dobro, chęć wyróżnienia się potępiana – anonimowość wkładu poszczególnych uczonych (mówi się ogólnie o pitagorejczykach) • Wszystkie dokonania przypisywano Pitagorasowi • Ezoteryczny charakter doktryny pitagorejskiej, wiedza przekazywana w sposób ustny • Religijna funkcja matematyki – odciągać umysł człowieka od spraw zmysłowych i doczesnych i kierować go ku sprawom rozumowym i wiecznym • Pierwotnie doktrynę pitagorejską przekazywano jedynie ustnie • Filolaos z Krotony – pierwszy traktat pitagorejski (prawdopodobnie)

12. Liczba jako zasada rzeczy • „[…] pitagorejczycy, pierwsi zająwszy się naukami matematycznymi, nauki te rozwinęli, a zaprawiwszy się w nich, sądzili, że ich zasady są zasadami wszystkich rzeczy. Skoro tedy liczby zajmują z natury pierwsze miejsce wśród tych zasad, a w liczbach, w większym stopniu niż w ogniu, ziemi i wodzie, można dostrzec, jak sądzili, wiele podobieństw do rzeczy istniejących i powstających — taka a taka własność liczb jest sprawiedliwością, inna jest duszą i rozumem, inna sprzyjającą okolicznością — i podobnie jest prawie z każdą rzeczą; dostrzegli też w liczbach właściwości i proporcje muzyki; skoro więc wszystkie inne rzeczy wzorowane są, jak im się zdawało, w całej naturze na liczbach, a liczby wydają się pierwszymi w całej naturze, sądzili, że elementy liczb są elementami wszystkich rzeczy, a całe niebo jest harmonią i liczbą”.(Arystoteles, Metafizyka, I, 985 b–986 a)

13. Odkrycia uczonych pitagorejskich w geometrii • twierdzenia dotyczące sumy kątów trójkąta • twierdzenie Pitagorasa • niewspółmierność przekątnej kwadratu z jego bokiem (wielkości niewymierne) • w połowie V stulecia znali większość rezultatów, które Euklides usystematyzował w Elementach

14. Odkrycia uczonych pitagorejskich w teorii muzyki • interwały dają się jednoznacznie wyrazić w postaci prostych proporcji liczbowych. • Pitagoras arytmetycznie określił trzy podstawowe interwały: kwartę (2 : 3), kwintę (3 : 4) i oktawę (1 : 2), gdzie człony proporcji wyrażają stosunek długości drgającej struny do całkowitej jej długości • stosunki liczbowe odgrywają podstawową rolę w budowie wszechświata (teza istotna dla późniejszego atomizmu) • harmonia wszechświata może być wyrażona w postaci liczbowej • poznać świat = poznać panujące w nim prawidłowości matematyczne. • Wszechświat jest ładem — kosmosem, w którym panuje harmonia — równowaga przeciwieństw

15. RZECZY SĄ LICZBAMI „Również i pitagorejczycy przyjmowali jeden rodzaj liczb, mianowicie liczbę matematyczną; ale sądzili, że nie jest oddzielona, lecz z niej są utworzone wszelkie substancje zmysłowe. Tworzyli mianowicie cały świat z liczb, ale nie z liczb złożonych z abstrakcyjnych jednostek; przypuszczali bowiem, że jednostki mają wielkość przestrzenną” Atystoteles, Metaph, XIII, 1080b. liczby trójkątne 1 + 2 = 3; 1 + 2 + 3 = 6; 1 + 2 + 3 + 4 = 10 10 - τετρακτύς — arcyczwórka (wyraża doskonałość wszechświata) tn = n(n + 1)/2

16. „na zasadzie stosunków tych czterech liczb pojmuje się i ciało, i to, co niecielesne, a z tych rzeczy jest wszystko”. Sekstus Empiryk, Przeciw logikom, tłum. I. Dąbska, PWN, Warszawa 1970, I, 99. • „liczba jest zasadą, zarówno jako materia dla rzeczy, jak również własność i stany”. Arystoteles, Metafizyka, I, 986 a.

17. „Pitagorejczykom wydawało się, że wszechświat można łatwiej i szybciej zrozumieć, kreśląc wykresy na piasku niż rozważając zjawiska […]”. B. Farrington, Nauka grecka, s. 61. • Novum w stosunku do jońskiej filozofii przyrody – zamiast obserwacji zjawisk za pomocą zmysłów – poznanie świata przyrody przez rozumowania matematyczne

18. ATOMIZM ARYTMETYCZNY • Pitagorejczycy liczbę jeden łączyli z punktem, dwa — z linią, trzy — z płaszczyzną, cztery zaś z bryłą. • przez umieszczenie obok siebie wielu niepodzielnych punktów tworzy się linia, z wielu linii umieszczonych obok siebie tworzy się płaszczyzna, a bryła powstaje przez złożenie wielu płaszczyzn. • Konstruowane w ten sposób obiekty mają charakter dyskretny, a poszczególne punkty oddzielone są od siebie próżnią, utożsamianą zwykle przez pitagorejczyków z „nieskończonym powietrzem”.

19. PITAGOREJCZYCY O PRÓŻNI • „Także i pitagorejczycy przyjmowali istnienie próżni, która, ich zdaniem, miała przenikać kosmos [niebo], a którą miał on wchłaniać z nieskończoności powietrza. Co więcej, to właśnie próżnia pozwala odróżniać różne “natury” rzeczy i jest jakby przegrodą, która ustawione w szereg rzeczy rozgranicza; ma również w pierwszym rzędzie zastosowanie w liczbach, których “natura” dzięki niej nie jest ciągła”.Arystoteles, Fizyka, IV, 213b

20. EWOLUCJA KONCEPCJI PITAGOREJCZYKÓW • „Początkiem wszechrzeczy jest jednostka, czyli monada […]. Z monady powstaje nieograniczona dwójka; czyli diada […], będąca naturalnym podłożem dla jednostki, swojej przyczyny. Z monady i nieograniczonej diady powstają liczby, z liczb — punkty […], z punktów — linie […], z linii — płaszczyzny […], z płaszczyzn — bryły […], z brył powstają ciała podpadające pod zmysły […], których czterema elementami […] są: ogień, woda, ziemia i powietrze”.Diogenes Laertios, Żywoty…, VIII, 25 • „Pitagorejczycy uważali monadę za zasadę i początek (arché) wszystkiego. Punkt bowiem uważali za początek linii, tę zaś za początek powierzchni, a tę — za początek bryły, to jest ciała; zaś jeszcze przed punktem rozpatrywali monadę. Dlatego początkiem i zasadą ciał jest monada. Dlatego wszystkie ciała powstają z monady”.Anonim, Żywot Pitagorasa

21. NEOPITAGOREIZM • „[…] posługiwał się badaniami matematycznymi dla oglądu tego, co jest między bytami cielesnymi i niecielesnymi i jakby na ich pograniczu (mając trzy wymiary, jak byty cielesne, nie mając jednak ciężaru, jak byty niecielesne), traktując je jakby wstęp do kontemplacji i badania tego, co istnieje rzeczywiście, a w kunsztowny sposób odwracał oczy duszy od tego, co cielesne, zmienne, nigdy niepozostające takie samo i w takim samym porządku i kierował je ku właściwym przedmiotom [badań]. […] I geometrzy, nie umiejąc wyrazić w słowach form niecielesnych, ale podobnych do ciał, uciekają się do opisu figur, powiadając, że Δ jest trójkątem nie dlatego, iżby chcieli, by to, co widzi wzrok, było trójkątem, lecz dlatego, że to, co ma tego rodzaju postać, przedstawia pojęcie trójkąta. Tak samo zatem i pitagorejczycy, nie umiejąc wyrazić w słowach pierwszych postaci bytu i pierwszych zasad, uciekli się do objaśniania ich przez liczby. […] natura rzeczywistości jest określana przez stosunki liczb i proporcje, i wszystko, co się rodzi, rośnie i ginie, dokonuje się według stosunków liczb”.Porfiriusz, Żywot Pitagorasa

22. PARMENIDES Z ELEI (ok. 540–470 p.n.e.) • Poemat „O naturze” • Zmysły łudzą, Rozum poznaje naturę bytu (wpływ pitagorejskich osiągnięć w matematyce) • „Należy mówić i myśleć, że tylko byt istnieje. To bowiem, co jest, istnieje, a to, co nie jest, nie istnieje”.H. Diels, Die Fragmente der Vorsokratiker, B 6 • Zasada ex nihilo nihil fit (nic nie może powstać z niczego) stała się później podstawową zasadą atomizmu greckiego • „Rzecz zaczniemy wywodzić z tego założenia, że nigdy nic nie powstaje z niczego przez boskie zrządzenie”. Lucretius Titus Carus, De rerum natura, I, 146-158

23. „[…] to, co istnieje, jest niestworzone i nie ulega zniszczeniu, jest bowiem całe, nieruchome i nieskończone, nigdy nie było, ani nie będzie, ponieważ teraz istnieje razem jako coś całego, jednego, ciągłego. Jakiego bowiem początku miałbyś szukać dla bytu? Jak i skąd mógłby on wziąć swój wzrost? Nie pozwolę ci mówić ani myśleć, że powstał z tego, co istnieje. Nie da się bowiem ani powiedzieć, ani pomyśleć, że nie istnieje. Jaka konieczność mogłaby go zmusić, by prędzej czy później powstał i wzrastał, zaczynając od tego, co nie jest? Dlatego też musi albo koniecznie istnieć, albo nie istnieć wcale. Zresztą siła przekonania nigdy nie zgodzi się na to, aby z tego, co nie istnieje, mogło powstać coś innego oprócz nicości […]. Jak bowiem to, co istnieje, mogłoby zaistnieć w przyszłości? Jak mogło powstać w przeszłości? Byt nie jest podzielny, ponieważ jest cały jednorodny. Ani go nie ma w jednym miejscu więcej, tak aby przeszkadzało to jego spoistości, ani mniej, ale wszystko jest pełne tego, co istnieje. Dlatego jest ciągły w swej całości, ponieważ to, co istnieje, styka się z tym, co istnieje. Następnie jest nieruchomy w granicach potężnych więzów, jest bez początku i końca”.H. Diels, Die Fragmente der Vorsokratiker, B 6

24. „to, co jest (τό έόν), jest więc skończonym, sferycznym, ciągłym plenum i nie ma niczego poza nim”.J. Burnet, Greek Philosophy…, s. 68. • Eleaci traktowali próżnię jako warunek możliwości podziału, wielości rzeczy i ruchu • Próżnia = niebyt

25. ELEACI O PRÓŻNI • „Również nic nie jest próżne. Próżnia jest nicością, a to, co jest nicością, nie istnieje. [To, co istnieje] nie porusza się także, nie ma bowiem gdzie się przesunąć, ale jest pełne. Gdyby istniała próżnia, mogłoby przesunąć się w próżnię. Ponieważ próżnia nie istnieje, nie ma się gdzie przesunąć”.Melissos, H. Diels, Die Fragmente…, B 7

26. WPŁYW NAUKI ELEATÓW NA ATOMIZM • Teza eleatów, że próżnia jest warunkiem wielości rzeczy i zmian w przyrodzie, stała się fundamentalnym składnikiem filozofii atomizmu. • Melissos: „gdyby istniała wielość rzeczy, to musiałyby one być takie, jakie jest owo jedno” (że gdyby istniała wielość bytów, to każdy z nich musiałby być równie wieczny, niepodzielny i pełny jak jeden byt Parmenidesa). • Eleaci uważali to za absurd, atomiści przyjęli ten pogląd jako podstawę swego systemu.

27. PARADOKSY ZENONA Z ELEI: Przeciwko wielości • Wszystko, co istnieje, ma jakąś wielkość. • Jeżeli byt jest nieskończenie podzielny, to składa się z nieskończonej ilości części. • Jeżeli części te nie mają wielkości, to również całość, złożona z części nieposiadających wielkości, musiałaby nie mieć wielkości. • Jeżeli części mają skończoną wielkość, to całość, jako złożona z nieskończenie wielu części posiadających jakąś wielkość, byłaby nieskończonej wielkości. • Założenie, że byt jest podzielny prowadzi więc do wniosku, że jest zarówno pozbawiony wielkości, jak i nieskończenie wielki.

28. PARADOKSY ZENONA Z ELEI: Achilles i żółw Najszybszy biegacz nigdy nie dogoni najwolniejszego

29. PARADOKSY ZENONA Z ELEI: Strzała • Lecąca strzała w każdej chwili lotu znajduje się w pewnym miejscu • Jeżeli znajduje się w pewnym miejscu, to w tym miejscu spoczywa

30. PARADOKSY ZENONA Z ELEI: Dychotomia • Aby przejść z A do B (l), trzeba pokonać najpierw połowę drogi (l/2) • Aby pokonać połowę drogi, trzeba najpierw pokonać połowę połowy drogi (l/4) • itd. (odcinek można dzielić w nieskończoność) • Ruch jest niemożliwy, ponieważ aby przejść z A do B należałoby pokonać nieskończoną sumę odcinków, czego nie można uczynić w skończonym czasie

31. DYCHOTOMIA – ROZWIĄZANIE WSPÓŁCZESNE 1/2 + 1/4 + 1/8 + … = ∑ 1/2n = 1

32. EMPEDOKLES Z AKRAGAS (ok.495-435 p.n.e) • wszystkie rzeczy złożone, które powstają i giną, składają z czterech wiecznych i niezmiennych elementów — „korzeni wszechrzeczy”, nazywanych potem „żywiołami” albo „pierwiastkami” (στοιχειον) • „Empedokles przyjął cztery elementy, do trzech wymienionych [wody, powietrza i ognia – A. Ł] dodając czwarty — ziemię; te bowiem elementy trwają wiecznie i nie powstają, a jedynie w większej lub mniejszej ilości łączą się w jedno bądź odłączają od jedności” (Arystoteles, Metaph. I, 984a). • „Nie istnieją narodziny żadnej z rzeczy śmiertelnych ani też żaden koniec niszczącej śmierci. Istnieje tylko mieszanie i wymiana tego, co zostało z sobą zmieszane. Narodziny to tylko nazwa używana przez ludzi” (Empedokles). • Dwie siły odpowiedzialne za wzajemne oddziaływanie elementów na siebie - „miłość” (φιλία) - przyciąganie, „waśń” (νείκος) – odpychanie (pewna analogia do dualizmu yin-yang filozofii chińskiej)

33. Siły Miłości gromadzą cząstki wszystkich pierwiastków w jeden wirujący glob, zwany Sfajrosem, w którym cząstki te są ze sobą wymieszane. Z czasem siły Waśni powodują rozdzielenie się elementów i cząstki czterech pierwiastków „tworzą cztery różne skupienia (czwórwielość)”. Kosmos może istnieć jedynie w okresach pomiędzy całkowitą dominacją Miłości a całkowitą dominacją Waśni. Proces powstawania i rozpadu kosmosu powtarza się wiecznie.

34. ANAKSAGORAS Z KLADZOMEN (ok. 500-428 p.n.e) • Problem: w jaki sposób następuje przemiana materii, to znaczy w jaki sposób chleb może przemieniać się w kości, krew i inne tkanki, stanowiące budulec organizmu? • żadna jakość nie może powstać w rezultacie kombinacji innych - w chlebie zawarte są już cząstki kości, krwi itd. Chleb powstaje ze zboża, zatem również wszystkie składniki stanowiące budulec organizmu muszą być zawarte w roślinach. Rośliny odżywiają się ziemią, wodą, powietrzem i światłem, a więc wszystkie jakości muszą być zawarte w tych żywiołach:

35. όμοιομερή • […] we wszystkim, co jest połączone, znajduje się wiele i różnorodnych części składowych oraz zarodki wszystkich rzeczy z różnego rodzaju kształtami, barwami i smakami. • wszystkie rzeczy w przyrodzie składają się z jakościowo zróżnicowanych cząstek, które nazywał nasionami (σπέρματα). Arystoteles określił je mianem homoiomerii (όμοιομερή), czyli cząstkami tej samej natury, jakościowo identycznymi. • W stosunku do tego, co jest małe, nie ma najmniejszego, lecz zawsze tylko coraz mniejsze; nie może bowiem to, co istnieje, stać się czymś, co nie istnieje. Również w stosunku do tego, co jest wielkie, jest zawsze coś większego.

36. Elementy teorii poznania (epistemologii)główne zagadnienia epistemologii

37. Elementy epistemologii

38. Elementy epistemologii