PODSTAWY EPIDEMIOLOGII

1. PODSTAWY EPIDEMIOLOGII Dr n.med. Justyna Matulewicz-Gilewicz

2. Podstawy Epidemiologii • Epidemiologia jest nauką,która zajmuje się badaniem czynników wywierających wpływ na stan ludności i jej zdrowie. • Historycznie była związana ze zwalczaniem ze zwalczaniem epidemii chorób zakaźnych,obecnie w krajach rozwijających się spełnia te rolę,w krajach rozwiniętych zadania tej dziedziny poszerzyły się o inne problemy zdrowotne takie jak:choroby przewlekłe , wypadki, zatrucia, choroby endemiczne ( trąd, schorzenia reumatyczne, malaria)

3. Podstawy epidemiologii • Def. wg Kostrzewskiego - nauka o rozpowszechnianiu ,czyli o częstości występowania i rozmieszczenia chorób,inwalidztwa ,zgonów i ewentualnie innych zjawisk biologicznych w populacjach ludzkich oraz o czynnikach wpływających na ich rozmieszczenie lub warunkujących ich występowanie.Dyscyplina ta ma swój udział w rozszerzaniu wiedzy medycznej, określając rozmiary problematyki zdrowotnej, ustalając czynniki oraz służąc ocenie wyników działalności leczniczej i profilaktycznej.

4. Zastosowanie epidemiologii • Określeni przyczyn,czynników ryzyka chorób i problemów zdrowotnych, • Opis ich historii naturalnej • Opis stanu zdrowia populacji • Ocena działań interwencyjnych • Narzędzie w planowaniu zdrowia i formułowaniu polityki zdrowotnej.

5. Podstawowe pytania w epidemiologii • Co ? czyli jaki problem zdrowotny? • Kto?(chorzy, narażeni na ryzyko) • Kiedy?(czas zachorowania,okres wylęgania,okres bezobjawowy) • Gdzie?(miejsce zachorowania ) • W jaki sposób do tego doszło?(dochodzenie epidemiologiczne) • Dlaczego?(łańcuch przyczynowy,czynniki etiologiczne,czynniki ryzyka)

6. Zaopatrzenie w wodę Southwark Lambeth Liczba zgonów 844/167654 współczynnik zgonów/1000 – 5,0 18/19133 współczynnik zgonów na /1000 – 0,9 Cholera w Londynie 1854

7. Podstawy epidemiologii • Elementy odpowiedzialne za występowanie choroby: • czynniki gospodarza-osobnicze, • swoiste czynniki chorobotwórcze, • środowisko.

8. Podstawy epidemiologii • Czynniki gospodarza: dziedziczność, wiek, płeć, stan odżywiania, ogólny stan zdrowia, stan odporności,uprzednio przebyte choroby, uprzednie narażenie na czynniki szkodliwe. • Ekspozycja środowiska a obrona ustroju Czyn.fiz i chem. Mech obronne powietrze ,woda , skóra,płuca .pp, pożywienie mech. detoks.i mmunol.

9. Podstawy epidemiologii • Swoiste czynniki etiologiczne - biologiczne-bakterie,wirusy,riketsje grzyby, - rezerwuary infekcji (ludzie, zwierzęta, gleba), - przenosiciele(stawonogi), - flora ,fauna. • Czynniki fizykochemiczne: zanieczyszczenia chemiczne powietrza ,wody, gleby;promieniowanie,nasłonecznienie • Czynniki społeczne – stosunki miedzy ludźmi i stosunki kulturowe.

10. Zapobieganie chorobom • Zapobieganie I fazy- przeciwdziałanie powstawaniu choroby przez zwiększenie odporności osobniczej na zachorowania lub zmniejszenie ekspozycji osób wrażliwych na czynniki szkodliwe oraz działania wzmacniające stan zdrowia. • Zapobieganie II fazy- możliwie wczesne wykrywanie choroby i jej skuteczne leczenie. • Zapobieganie III-fazy- w stadium zaawansowania choroby –przywrócenie choremu pełnego stanu zdrowia lub całkowitej sprawności czynnościowej.

11. Zapobieganie I fazy • Wzmocnienie ogólnego stanu zdrowia: - korzystne warunki mieszkaniowe, - prawidłowo funkcjonująca rodzina, - dobre warunki i pracy i w szkole, - stosowne odżywianie, -właściwe ubranie, -odpoczynek i rekreacja. • Wychowanie zdrowotne. • Swoiste działania ochronne – szczepienia • Dbałość o stan sanitarno-higieniczny środowiska. • Zapobieganie wypadkom i szkodliwościom w środowisku pracy.

12. Uwarunkowania zdrowia ludności • Styl życia 53% • Dziedziczność 21% • Opieka zdrowotna 16% • Środowisko 10%

13. Wydatki na opiekę zdrowotną • Opieka szpitalna 40% • Usługi lekarskie 19% • Leki 8% • Badania medyczne 6% • Domy opieki 8% • Leczenie profilaktyczne 4% US 1984

14. Zapobieganie II fazy • Wczesne leczenie chorób zakaźnych, • Wykrycie choroby we wczesnym stadium, • Poznawanie czynników ryzyka chorób nie zakaźnych i propagowania zapobiegania np.Nadciśnienie tętnicze,cukrzyca,rak szyjki macicy.

15. Zapobieganie III fazy • Zmniejszenie zagrożenia inwalidztwem poprzez odpowiednie działania rehabilitacyjne. • Tzn.przywrócenie osobie poszkodowanej możliwie pełnej sprawności fiz. ,psych. i społ. Przy ścisłej współpracy zespołowej specjalistów z różnych dziedzin.

16. Epidemia choroby zakaźnej • Źródło zakażenia • Droga szerzenia się zakażenia • Osoby wrażliwe na zakażenie

17. Źródło zakażenia • Chory człowiek. • Nosiciel(typy nosicielstwa-n. zdrowych,n. okresu wylęgania,n.ozdrowieńców) • Zakażone zwierzęta (przeniesienie choroby odbywa się bezpośrednio,pośrednio lub w drodze kontaktu z surowcami pochodzenia zwierzęcego-mięso, skóra, sierść). • Inne czynniki-woda,gleba.

18. Drogi szerzenia się zakażenia • Kontaktowa, • Inhalacyjna, • Pokarmowa, • Żywi przenosiciele [np..sawonogi – muchy ,komary(malaria),pchły(dżuma), kleszcze(zapalenie mózgu),wszy]

19. Zabiegi zwiększające odporność populacji • Czynna odporność naturalna- powstaje w wyniku objawowo lub bezobjawowo przebiegającej infekcji i jest skierowana przeciwko drobnoustrojom,które tę infekcję wywołały.np. błonica,koklusz-odporność długotrwała;rzeżączka – odporność krótkotrwała,tężec-nie powoduje odporności. • Czynna odporność sztuczna-powstaje w wyniku stosowania procedur immunizacyjnych.np. BCG,dury,koklusz,tężec,błonica,polimyelitis, odra, świnka,różyczka.

20. Zabiegi zwiększające odporność populacji • Szczepionki o ograniczonym zasięgu-przeciw durowi i cholerze, wąglikowi i wściekliźnie. • Uodpornienie bierne-podawane są osobom wrażliwym gotowe przeciwciała .

21. Wykorzenienie choroby zakaźnej-eradykacja • Strategia zakładająca pozbycie się chorób przez całkowitą i trwałą likwidację czynników przyczynowych np. ospy.[1979 cztery międzynarodowe komisje potwierdziły wykorzenienie ospy w ostatnich krajach świata (Dżibuti,Etiopii,Kenii,Somalii)] • Chemioterapia jako metoda nie do końca skuteczna:pojawienie się szczepów opornych. • Oporność owadów na środki owadobójcze .

22. Badanie umieralności • Współczynnik umieralności ogólnej. • Cząstkowe współczynniki umieralności • Współczynnik umieralności proporcjonalnej • Umieralność niemowląt(współczynnik umieralności niemowląt oblicza się umieszczając w mianowniku nie ogólną liczbę ludności a liczbę żywych urodzeń)

23. Umieralność niemowląt • „Urodzenie dziecka żywego”-def WHO rozumie się wydalenie lub wydobycie z ciała matki,niezależnie od okresu trwania ciąży, produktu ciąży, który po wydaleniu z łona matki oddycha lub daje jakiekolwiek inne oznaki życia,takie jak bicie serca, tętnienie pępowiny, skurcze mięśni zależnych od woli,niezależnie od tego ,czy pępowina została przecięta, czy nie i czy łożysko zostało wydalone czy nie. • Zgon płodu –zgon następujący przed całkowitym jego wydaleniem lub wydobyciem z ustroju matki-niezależnie od czasu trwania ciąży.

24. Umieralność niemowląt • Noworodek martwo urodzony-noworodek ,którego zgon nastąpił przed całkowitym wydaleniem lub wydobyciem z ustroju matki i którego ciężar w chwili urodzenia wynosi co najmniej 1001g. • Noworodek niezdolny do życia- noworodek jest z oznakami życia o ciężarze co najmniej 601g , a poniżej 1001g, który po wydaleniu lub wydobyciu z ustroju matki żył krócej niż 24 godz. • Noworodek niezdolny do życia bez oznak życia-o ciężarze jak wyżej ale po wydaleniu lub wydobyciu z łona matki nie daje oznak życia.

25. Współczynniki umieralności niemowląt • Ogólny współczynnik umieralności niemowląt. • Współczynnik wczesnej umieralności niemowląt. • Współczynnik późnej umieralności niemowląt. • Współczynnik umieralności okołoporodowej. • Współczynnik martwo urodzonych.

26. Współczynniki umieralności niemowląt • OGÓLNY WSPÓŁCZYNNIK UMIERALNOSCI NIEMOWLĄT =Liczba zgon. niemowląt 0-11 m-cy w r. „x”/Liczbę urodzeń żywych w danym roku x1000 • WSPÓŁCZYNNIK WCZESNEJ UMIERALNOŚCI NIEMOWLĄT=Liczba zgonów niemowląt w wieku 0-27 dni w roku „x”/Liczbę urodzeń żywych w danym roku x1000

27. Współczynniki umieralności niemowląt • WSPÓŁCZYNNIK PÓŹNEJ UMIERALNOŚCI NIEMOWLĄT=Liczba zgon niemowląt w wieku 28 dni – 11m-cy w r. „x” /Liczba urodzeń żywych w danym roku x 1000 • WSPÓŁCZYNNIK UMIERALNOŚCI OKOŁOPORODOWEJ=Liczba urodzeń martwych+liczba zgonów niemowląt w wieku 0-6 dni w r. „x”/Liczbę urodzeń żywych i martwych w danym roku „x” x 1000

28. Współczynniki umieralności niemowląt • Współczynnik martwo urodzonych=[Liczba urodzeń martwych/Liczba urodzeń żywych+Liczba urodzeń martwych ] x 1000

29. Umieralność okołoporodowa • Następstwo wcześniactwa • Urazy okołoporodowe • Wady wrodzone • Choroby układu oddechowego • Choroby układu pokarmowego • Choroby zakaźns

30. Umieralność niemowląt • WUN obniżył się głównie na skutek podniesienia opieki medycznej • Zmniejszył się w latach 1050-92 z 26,8 do 6,9 na 1000 urodzeń wśród białych i z 43,9 na 16,8 urodzeń wśród czarnych • Na przełomie XIX i XX 30% dzieci umierało przed 5.rokiem życia ,obecnie umiera 2%.

31. Umieralność niemowląt • Rodzice z wyższym wykształceniem-college –masa urodzeniowa czarnych niższa niż u białych; wiadomo ,że w grupie z niższą masą urodzeniową wyższa umieralność niemowląt. • Prawidłowa masa urodzeniowa u niemowlaka to współczynnik umieralności podobny u czarnych i u białych

32. Informacje o stanie zdrowia zbiorowości • Karta zgonu – podstawowy dokument na którym opiera się statystyka umieralności • Wystawia lekarz ,rzadko felczer lub pielęgniarka • Orzeka o następujących faktach : -potwierdza zgon, -ustala przyczynę zgonu, -stwierdza tożsamość osoby badanej, -stwierdza ,że nie istnieje podejrzenie przestępstwa jako przyczyny zgonu.

33. Informacje o stanie zdrowia zbiorowości • Przyczyna zgonu jest to stan , proces chorobowy, nieprawidłowość rozwojowa uraz lub zatrucie ,które doprowadziło do zgonu. • Wyróżnia się przyczynę wyjściową, wtórna i bezpośrednią lub rodzaj urazu.

34. Informacje o stanie zdrowia zbiorowości • Badanie zachorowalności i chorobowości oparte jest na tzw wtórnych materiałach statystycznych lub specjalnie zorganizownych badaniach epidemiologiczych. • Wtórne materiały statystyczne to:zgłaszanie chorób zakaźnych,zatruć i chorób zawodowych,chorób nowotworowych a także są to rejestry chorób, dane o czasowej niezdolności do pracy, statystyki szpitalne,statystyki lecznictwa otwartego, dane z masowych badań profilaktycznych.

35. Informacje o stanie zdrowia zbiorowości • Zgłoszenia chorób zakażnych w Anglii i Walii zgłaszalność dobra dotyczy choroby Heinego – Medina,błonicy, szkarlatyny, gorsza gruźlicy płuc,duru brzusznego i paradurów,odry ,kokluszu czerwonki. W Polsce- czerwonka , ksztusiec-40%, odra 60%, epidemiczne zap. Wątroby 50%

36. Informacje o stanie zdrowia zbiorowości • Zgłoszenia chorób i zatruć zawodowych- podlegają obowiązkowemu zgłoszeniu przez lekarza ; są to ostre i przewlekłe choroby powstające wskutek wykonywania zawodu np przebywanie w pyle, benzenie,tlenku węgla. • Zgłoszenia zachorowań na nowotwory złośliwe ;pierwszy na świecie –Duński Rejestr Nowotworów założony 1942 r. W Polsce funkcjonuje w instytutach onkologii (w-wa, Kraków,Gliwice ,Białystok, Gdańsk)

37. Informacje o stanie zdrowia zbiorowości • Choroby podlegające obowiązkowej rejestracji:choroby weneryczne, gruźlica,choroby psychiczne ,niektóre dziecięce

38. Kryteria prowadzenia badań przesiewowych • Choroba stanowi ważny problem społeczny • Dobrze jest znana naturalna historia choroby • Istnieją skuteczne metody leczenia • Wyraźna faza wczesnych objawów choroby • Powtarzalne ,trafne,nieinwazyjne ,akceptowane testy diagnostyczne wczesnych stadiów choroby

39. Kryteria prowadzenia badań przesiewowych • Ustalone są zasady kogo można zaliczyć do grup objętych leczeniem i obserwacją • Wykrywanie wczesnych zmian chorobowych będzie procesem ciągłym • Koszty wykrywania ,leczenia i ewentualnej obserwacji są ekonomicznie uzasadnione i możliwe do pokrycia.

40. Osobnik a choroby • Wpływ czynników demograficznych i socjoekonomicznych: -wiek-wskaźnik śmiertelności z powodu głównych przyczyn zgonów różni się znacznie w zależności od wieku,palenie tytoniu i picie alkoholu zmienia się w zależności od wieku, -wiele zaburzeń układu rozrodczego ma miejsce wyłącznie u jednej płci,rak sutka rzadko występuje u mężczyzn; cukrzyca, choroby tkanki łącznej, anemia z niedoboru żelaza, osteoporoza u kobiet ;miażdżyca naczyń wieńcowych u mężczyzn młodych i w średnim wieku; dna moczanowa u mężczyzn.

41. Osobnik a choroby • Rasa/grupa etniczna -czynniki genetyczne wpływają na wystąpienie choroby u osób z podobnego kręgu etnicznego, które mają wspólne nawyki kulturowe, żywieniowe, środowiskowe, ekonomiczne i socjalne -anemia sierpowata i inne hemoglobinopatie występują prawie wyłącznie u osób z Afryki, u Arabów, Indian, Greków i przodków Włochów -NT związane z wiekiem jest dwa do czterech razy częstsze u Amerykanów pochodzenia afrykańskiego niż u białych ,z najwyższym wskaźnikiem u czarnych kobiet

42. Osobnik a choroby -cukrzyca typu II jest 2 x wyższa u afroamerykanów i rdzennych Amerykanów niż u białych , - dostosowane do wieku wskaźniki śmiertelności z powodu udaru i nagłego zgonu są wyższe u czarnych niż u białych, - osteoporoza i złamania kręgosłupa wystepują częściej u kobiet niż mężczyzn i częściej u kobiet białych niż czarnych , -zzsk i zespół Rietera występują częściej u białych

43. Osobnik a choroby • Orientacja seksualna -wyższa u homoseksualistów zapadalność na: AIDS,rzeżączkę,kiłę i WZW typu B, zapalenie jelit spowodowane pasożytami tzw gay-bowel syndrome,rak odbytu i części ustno-gardłowej - wśród lesbijek: niższy niż u hertoseksualnych kobiet wskaźnik zachorowań na- kiłę,rzeżączkę, chlamydię, wirus opryszczki i wirus ludzkiego brodawczaka oraz wyższy wskaźnik raka sutka i jajnika ponieważ są nieródkami

44. Osobnik a choroby • Rozmieszczenie geograficzne -wole spowodowane brakiem jodu na terenach wcześniejszych zlodowaceń - rozwój zespołu wyniszczenia toksycznego (toxic waste syndrome) ;długi pobyt w rejonie dużej ekspozycji na toksyny -nadciśnienie płucne u osób mieszkających na dużych wysokościach -sarkoidoza –osoby osiadłe naterenie lasów iglastych na południu USA

45. Osobnik a choroby • Oczekiwana długość życia- - od 1900 r. długość życia w USA wzrosła o 60% dla białych i 100% dla czarnych -1992 r.średnia długość życia wynosiła w latach 73,2 i 79,8 dla białych mężczyzn i kobiet i odpowiednio 65 i 73,9 dla czarnych mężczyzn i kobiet • Stan socjoekonomiczny-wykształcenie, dochód ,zawód,gęstość zaludnienia ,zamieszkiwanie w dzielnicach ubóstwa,

46. Osobnik a choroby • Główne przyczyny zgonów: USA 1980-1986 -gruźlica,rak szyjki macicy,choroba Hodgkina,choroba reumatyczna serca, choroba nadciśnieniowa, ostre schorzenie dróg oddechowych, zapalenie płuc i oskrzeli,grypa, astma,zapalenie wyrostka robaczkowego, przepukliny, zapalenie pęcherzyka żółciowego • Wskaźnik umieralności 4,5x wyższy u czarnych niż u białych • Najwyższe różnice w zakresie gruźlicy ,choroby nadciśnieniowej,astmy

47. Osobnik a choroby • Dane z 1988r: 16,3% czarnych i 12,8% białych –ograniczenie aktywności spowodowane schorzeniami przewlekłymi • Wskaźnik zapadalności na chorobę Parkinsona najwyższy wśród czarnych mężczyzn z rejonu Manhattanu • Współczynnik schyłkowej niewydolności nerek na skutek nadciśnienia tętniczego 4,5x wyższy u czarnych niż u białych • Czerrniak złośliwy częstszy u białych niż u czarnych